عوامل موثر در تقویت وجدان کاری در کسب روزی از نظر اسلام (1)

چکیده
این مقاله پیرامون جهاد اقتصادی و عوامل موثر در تقویت وجدان کاری است در ورود به بحث موضوع کار دیگران را مثل کار خود دانستن مورد بررسی قرار گرفته و سپس با موضوع پرهیز از تبعیض و جایگاه هرکدام کلام ادامه پیدا می کند در تقسیم بیت المال بین افراد هیچ تفاوتی نباید قائل بود همانطور که امیر المومنین اینگونه بودند توجه به توانایی افراد ، مهارت و قابلیت های دیگر نکته قابل توجهی است که در رفتار ائمه اطهار قابل لمس است شایسته سالاری در مسئولیت دادن باعث رضایت مندی خدا و خلق است و اهمیت دادن به آن انگیزه الهی و ناظر دیدن خدا را می طلبد در کنار آن توجه و دقت در حین کارها دلها را استوار کرده و مانع از ضایع شدن امور و به سرانجام نرسیدن کارها می شود عدم تعجیل و تاخیر در کارها هم خود باعث نتیجه بخش بودن و روشن شدن سرانجام امور خواهد بود در پایان این مقاله نتیجه بحث حاصل شده و مورد تحلیل واقع می شود.
واژگان کلیدی : 1- جهاد 2- اقتصاد 3- وجدان 4- کار 5- تلاش 6- اسلام 7- مهارت 8- تفاوت 9- خدا 10- حجت
مقدمه
قال المام السجاد(ع): یا زهری و ما علیک ان تجعل للمسلمین منک به منزله اهل البیتک(بحار جلد68ص230)ای زهری! مسلمان را اهل خانه خود بدان. با توجه به این مطلب میان ما و همه مسلمان هیچ تفاوتی نیست و آنان جزء خانواده ما هستند و این اصل زیربنایی در تقویت وجدان کاری است و چه بسا توجه به آن ما را در حرکت صحیح به سوی جامعه سالم و خوب هدایت خواهد کرد . عوامل موثر در تقویت وجدان کاری از جمله مورد مهمی چون پرهیز از تبعیض بدون دلیل باعث می شود شرایبط رشد و پیشرفت فردی و اجتماعی در بستر جامعه بوجود آید از مسائلی که در پی موضوع پیشرفت و رشد باعث اعتلای جامعه می شود به تبع عدم توجه به آن ضرر های جبران ناپذیری ایجاد خواهد کرد اهمیت وجدان در حرکت اقتصادی است که امید است با پرداختن به آن گامی هرچند کوچک در اصلاح امور اجتماع بردارم.

وجدان کاری در کسب روزی
 

در میان کلمات و سیره نورانی معصومین (ع)، نکاتی به چشم می خورد که توجه و به کار گرفتن آن باعث تقویت روحیه وجدان به ویژه در کار خواهد شد. به توضیح برخی از مهمترین آن ها می پردازیم:
1.کار دیگران را کار خود دانستن
الإمام السجّاد (ع): یا زهریّ ! و ما علیک أن تجعل المسلمین منک بمنزلة أهل بیتک ، فتجعل کبیرهم بمنزلة والدک و تجعل صغیرهم بمنزلة ولدک، و تجعل تربّک منهم بمنزلة أخیک فأیّ هؤلاء تحبّ أن تظلم.(1) ای محمد بن مسلم زهری! مسلمانان را همچون اهل خانه‌ی خود بدان، پس بزرگشان را پدر خود گیر ، کوچکشان را فرزند خود و همسن خود را برادر! آیا دوست داری به کدام یک از اینان (پدر، فرزند، برادر خود) ستم کنی؟عیسی بن مریم (ع): ما لا تحبّ أن یفعل بک فلا تفعله بأحد.(2) آنچه را که دوست نداری درباره تو انجام دهند، درباره هیچکس انجام مده.
2.پرهیز از تفاوت و تبعیض بدون حجت شرعی
اسلام کاستن حق هیچ انسانی را روا نمی دارد و تحقیر شخص و طایفه ای را جایز نمی شمارد. چنان که در عهدنامه معروف امام علی (ع) به مالک اشتر آمده است: إمّا أخ لک فی الدین و إمّا نظیر لک فی الخلق.(3) دسته ای برادر دینی تو و دسته دیگر همانند تو در آفارینش می باشند.الإمام الصادق (ع): الناس سواء کعنان المشط(4)مردمان، مانند دانه‌ی شانه با یکدیگر برابرند.در روایات آمده است که دو زن به هنگام تقسیم بیت المال نزد علی آمدند، یکی از آن دو عرب بود و دیگری غیر عرب؛ امام به هر یک از آن ها بیست و پنج درهم و پیمانه بزرگی گندم داد. زن عرب گفت: ای امیرالمؤمنین! من زنی عرب هستم و این زن از عجم، فرمود: و الله لا اجد لبنی اسماعیل فی هذا الضیء فضلا علی ابن اسحاق. به خدا قسم من در این مال عمومی هیچ برتری برای فرزندان اسماعیل نسبت به فرزندان اسحاق نمی بینم.(5)باید توجه داشت که میان تفاوت و تبعیض فرق است.
3.توجه به توانایی و مهارت خود، در به عهده گرفتن کار محوّله
در بسیاری از موارد دیده می شود که شخص به خاطر بی تدبیری دست به کاری می زند یا کاری را عهده دار می شود که قادر به انجام آن نبوده و یا مهارت لازم را پیرامون آن ندارد، در نتیجه باعث شکست خود و خسران طرف مقابل می شود.الإمام علیّ (ع): سوء التدبیر مفتاح الفقر.(6) تدبیر اشتباه (در زندگی) کلید فقر است.النبیّ (ص): من عمل علی غیر علم کان ما یفسده أکثر ممّا یصلح.(7) آن که بدون دانش (مهارت و تخصص) به کاری دست زند، بیش از این که آن کار را درست انجام دهد، خراب می کند.الإمام علیّ (ع): یا معاشر التجّار! الفقه ثمّ المتجرای صنف تاجر و کاسب! اول فراگیری فقه، بعد تجارت.الإمام الصادق (ع): کلَّ ذی صناعة مضطرّ إلی ثلاث خلال یجتلب بها المکسب و هو أن یکون حاذقاً بعمله مؤدّیاً للأمانة فیه مستمیلاً لمن استعمله..(8)هر صنعت گری ناگزیر باید از سه خصوصیت بهره مند باشد تا کسب و کارش رونق یابد: 1- در کار و رشته‌ی علمی خود مهارت داشته باشد. 2- امانت را در کار رعایت کند. 3- با کارفرمایان (که کار را به او سپرده اند) حسن برخورد داشته باشد و نظر آنان را تأمین کند.الإمام الصادق (ع): لاینبغی للمؤمن أن یذلّ نفسه قیل له: و کیف یذلّ نفسه؟ قال: یتعرّض لما لایطیق(9)مؤمن را نشاید که خود را خوار کند. (راوی حدیث می گوید:) پرسیدم مؤمن با چه چیزی خود را خوار می نماید؟ فرمود: کاری را عهده دار شود که توانایی انجامش را نداشته باشد.الإمام علیّ (ع): احذر کلّ عمل إذا سئل عنه صاحبه، أنکره أو اعتذر منه.(10) از کار (نسنجیده) بپرهیز که چون از کننده‌ی آن بپرسند، آن را انکار کند یا به عذرخواهی افتد.
4. شایسته سالاری در مسئولیت خرد و کلان
معصومین (ع) برخلاف رسم و رسوم زمانه خویش که به جای رعایت اهلیت، مراعات خویشاوندی، بزرگی سن، قدرت مالی و جناح و... تنها شایستگی افراد را ملاحظه می کردند و براساس آن کارها را به افراد محول می نمودند.النبیّ (ص): من استعمل عاملاً من المسلمین و هو یعلم أنّ فیهم أولی بذلک منه و أعمل لکتاب الله و سنّة نبیّه فقد خان الله و رسوله و جمیع المسلمین.(11)هر که کارگزاری از مسلمانان را به کار گمارد و بداند که در میان ایشان شایسته تر از او و داناتر از او به کتاب خدا و سنت پیامبرش هست، به خدا و رسول او و به همه مسلمانان خیانت کرده است.النبیّ (ص): من استعمل رجلاً من عصابة و فی تلک العصابة من هو أرضی لله منه فقد خان الله و خان رسوله و خان المؤمنین.(12) هر که در میان جمعی، کسی را [به عنوان مسئول] بگمارد در صورتی که در میان ایشان کسی که بیش تر از او مورد رضایت خداوند است یافت شود، به خدا و پیامبرش و مؤمنان خیانت کرده است.
5.انگیزه‌ی الهی و ناظر دیدن خدا
انسان با وجدان کسی است که موجب می شود تا فرد براساس آن دست به اقدامی بزند و کاری را انجام دهد که پاک و خدائی می باشد، خدا را در تمام مراحل کاری، ناظر و شاهد اعمالش بداند.اعمال انسان به واسطه‌ی نیت او امتیاز و درجه پیدا می کند؛ و در حقیقت برای هر شخص آنچه نیت کرده است می باشد. پس لازم است که هر بنده ای از بندگان خدا، در تمام حرکات و سکونش نیت خود را خالص و پاک کند، زیرا در غیر این صورت از غافلین محسوب می شود.الإمام السجّاد (ع): ... و أعنّی علی صالح النیّة، و مرضی القول، و مستحسن العمل...مرا بر داشتن نیت شایسته و گفتار پسندیده و کار در خور تحسین یاری نما.نداشتن انگیزه الهی و نیت پاک، کار را به جایی می رساند که افراد را از جاده علی (ع) جدا می‌کند.الإمام علیّ (ع): لیس امری و أمرکم واحداً إن أریدکم لله و أنتم تریدوننی لأنفسکم...(13) کار من و کار شما یکی نیست. من شما را برای خدا می خواهم و شما مرا برای خود می‌خواهید.من أتی غنیّاً یتواضع له لأجل دنیاه ذهب ثلثا دینه(14)کسی که نزد ثروتمندی به نیت بردن بهره ای از دنیای او، تواضع کند دو سوم دین خود را از دست داده است.مثال: شما به سه نفر یک لیوان شربت را تعارف می کنید، هیچ کدام اقدام به خوردن آن نمی‌کنند. اگر قرار باشد به آن ها امتیاز بدهیم، هر سه یک نوع امتیاز می گیرند، اما همانطور که در حدیث آمد، نیت افراد روشن کننده امتیاز آن ها خواهد بود و خدا آگاه به نیات می باشد. اکنون از هر سه نفر، علت نخوردن شربت را می پرسیم؟ اولی: تشنه ام نبود؛ دومی: با صاحب‌خانه قهر بودم؛ سومی: نفر چهارمی وارد شد که از من تشنه تر بود.
6.دقت و توجه کافی در حین کار
معصومین هر کاری را که عهده دار می شوند، با دقت لازم و کامل آن را انجام می‌دادند، آن ها به شدت از سرهم بندی و بی دقتی در کار محوّله حتی در کارهای پیش پا افتاده پرهیز داشتند.النبیّ (ص): إنّ الله تعالی یحبّ من العامل إذا عمل أن یحسن.(15) خداوند دوست دارد که چون کسی کاری را انجام می دهد، آن را به نیکویی اجرا نماید.رسول خدا (ص) در تشییع جنازه سعد بن معاذ شرکت کرد تا اینکه به قبرستان رسیدند. پس از کندن قبر، رسول خدا (ص) خود داخل قبر شد و لحد وی را چید و آن را با گِل مخلوط کرد و پیوسته می فرمود: «سنگ بدهید، گِل بدهید.» و به وسیله‌ی آن میان خشت ها را محکم می کرد. چون از کار محکم ساختن لحد فارغ شد و بر آن خاک ریخت و قبر را پر کرد فرمود: و إنّی لأعلم أنّه سیبلی و یصل إلیه البلی، و لکنّ الله یحبّ عبداً إذا عمل عملاً أحکمه(16) به خوبی می دانم که این قبر فرسوده خواهد شد و دست خوش پوسیدگی خواهد گردید ولی خداوند بنده‌ای را دوست دارد که چون کاری را انجام می دهد، آن را محکم و استوار کند.همچنین از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود: چون فرزند رسول اکرم (ص) فوت کرد، پس از دفن او پیامبر متوجه شد که در قبر او شکافی وجود دارد، پس با دست خود آن را پر و محکم نمود. آن گاه فرمود: إذا عمل أحدکم عملاً فلیتقن(17) هر کدام از شما چون کاری را انجام می دهد، باید محکم و استوار انجام دهد.و البته داشتن چنین روحیه ای در تمام کارهای مختلفی که انسان در طول شبانه روز انجام می‌دهد، تنها با داشتن وجدان نیکو و جدّی گرفتن همه‌ی امور میسّر خواهد بود.با توجه به آنچه گذشت درمی‌یابیم که هر کسی در هر شغلی و مسئولیتی که به عهده دارد، همچون دکتر در معاینه کردن، نانوا در نان پختن، کارمند در رسیدگی امور محوله، منبری در مطالعه نمودن، معلم در تدریس، مکانیک در تعمیر و... – باید با دقت لازم و دلسوزی کافی، وظیفه ی خود را به نحو مطلوب انجام دهد.
7.ضایع نکردن و به سرانجام رساندن کار
آنچه یک انسان دارای وجدان در کار و تلاش خود با آن سر و کار دارد، مداومت در امور است، نه صرف آغاز کردن کارها. بسیاری از افراد، کاری که به آن ها محول شده را خوب و با دقت آغاز می کنند، اما به سرانجام نمی رسانند و یا اینکه پایان آن، با ضایع کردن همراه می‌شود.آری از نگاه معصومین، انسانی که کار محوّل شده را در ابتدا به خوبی آغاز می کند، اما آرام آرام همان کار یا اصل آن را خراب و ضایع می نماید – مانند راننده ای که نیمی از راه را با دقت کامل رانندگی می کند اما بقیه راه را با شتاب و عجله و خواب آلودگی رانندگی نماید یا نانوایی که در ابتدا تصدی شغل، نان خوب تحویل مردم می دهد اما کم کم کیفیت کار را پایین می آورد- چنین انسانی با «خائن» هیچ تفاوتی نخواهد داشت.الإمام الصادق (ع): ما أبالی إلی من ائتمنت خائناً أو مضیعاً(18)از نظر من فرق نمی کند که کار را به «خائن» واگذار کنیم یا به ضایع کننده.این سخن بزرگ باید برای همه‌ی مردم و به خصوص برای مأموران اداری و صاحب کاران به صورت «منشور» درآید. در این تعلیم «نابود کردن و تضییع کار» در ردیف «خیانت در کار» ذکر شده است. تضییع کار یا از عدم مهارت ناشی می شود یا از عدم تعهد و تقید به اصول و موازین و نبودن «وجدان کار». پس این تعلیم،از لحاظ تربیت و اجتماع و اقتصاد و انسانیت و پیشرفت و تمدن و سلامتی زندگی و استحکام روابط و بهتر شدن کارها و پیشرفت صنایع حائز اهمیت است و به حتم تأثیر مثبت مراعات کردن آن به زمینه های مهم دیگری برای انسانیت، همچون پزشکی و بهداشت و داروسازی و تعلیم و تربیت و دفاع و نظایر این ها نیز کشیده می شود.»(19)آنان که روحیه‌ی استقامت در کار و پایداری تا به انجام رسیدن آن را ندارند، هرگز به مقصد نمی‌رسند.النبیّ (ص): إنّ أحبّ الأعمال إلی الله أدومها و إنّ قلّ(20)محبوب ترین کارها نزد خدا پایدارترین آن ها است هرچند اندک باشد.هنر یک نان آور این است که به گونه ای برنامه ریزی کاری را شروع کند که کارها در جهت رسیدن به مقصود تداوم یابد.بی شک دست به کاری زدن و نیمه کاره رها کردن نه تنها هنری نیست که یک نوع بی هنری محسوب می شود، زیرا مداومت بر کارها است که جوهره‌ی افراد را بروز می دهد و بی شک مداومت، بسیار دشوارتر از آغاز کردن است.الإمام الباقر (ع): الإبقاء علی العمل أشدّ من العلم.(21)مداومت بر کار، دشوارتر از خودِ کار است.النبیّ (ص): و الأمر إلی آخره و ملاک العمل خواتیمه.(22) ارزش کار به پایان رساندن آن است و ملاک عمل، خاتمه‌ی آن است.
8. نه تعجیل نه تأخیر
یکی از اصول اساسی کار مطلوب، آن است که به موقع و طبق قول و قرار انجام شود. تأخیر در انجام کار و از دست دادن فرصت های مناسب و نیز شتاب زدگی از ویژگی های یک انسان ضعیف در کار مطلوب است.النبیّ (ص): الأمور مرهونة بأوقاتها(23)کارها در گرو وقت خودش می باشد.الإمام علیّ (ع): إیّاک و العجله بالأمور قبل أوانها، أو التساقط فیها عند إمکانها أو اللجاجه فیها إذا تفکّرت، أو الوهن عنها إذا استوضحت، فضع کلّ أمر موضعه و أوقع کلّ عمل موضعه.(24)بپرهیز از شتاب زدگی در کارهایی که وقت انجام دادنشان نرسیده است؛ از اهمال گری در کارهایی که وقت انجام دادنش فرا رسیده است؛ و از لجاجت کردن در اموری که مبهم است؛ از سستی نمودن در آن هنگام که راه عمل کردن روشن شده است. پس هر امری را در جای خویش قرار ده و هر کاری را به موقع خودش به انجام رسان.برخی تعجیل در کار کردن دارند که نتیجه آن، سر هم بندی و ضایع کردن کار خود می شود. اگر وسیله ای را تعمیر کرده اند به دو روز نکشیده باز خراب می شود، اگر بیماران را نسخه می‌پیچد، هنوز حرف مریض را نشنیده نسخه اش را نوشته و فریاد می زند نفر بعد! اگر پرونده‌ای را بررسی می کند، مطالعه نکرده ده عیب روی آن می گذارد و ارباب رجوع را سرگردان می‌کند، اگر راننده است دائم گازمی دهد و عجله می کند تا زودتر به مقصد برسد و... خدا روزی هر انسانی را از راه حلال مقدر کرده است، اما او عجله می کند و به حرام حمله می‌نماید، در نتیجه خدا از حلال کمشان می گذارد و عقوبت شان نیز خواهد کرد.یعنی نانوا نه عجله کند تا نان خمیر تحویل مردم بدهد و نه تأخیر تا نان سوخته.اهمال کاری مثل این است که در عین وجود شرایط پاسخگویی به ارباب رجوع، به او بگوید برو دو روز دیگر بیا! و حال آنکه دستور دین آن است که کار امروز را به فردا نیفکنیم:الإمام علیّ (ع): وامض لکلّ یوم عمله، فإنّ لکلّ یوم ما فیه.(25)کار هر روز را در همان روز انجام ده، زیرا هر روز کاری مخصوص به خود دارد.
نتیجه گیری
مطالب این مقاله که پیرامون عوامل موثر در تقویت وجدان کاری است ما را به این مطلب سوق می دهد که اسلام در راستای تحقق جامعه مطلوب عوامل موثر در تقویت وجدان کاری را مهم می داند ثبات روحی و روانی و پیشرفت به واسطه وجدانهای پاک میسر می شود با توجه به آیات و روایات پیرامون این موضوع ما به این نتیجه می رسیم که دقت کافی در کارها و امور ، گماردن افراد لایق با انگیزه های الهی و خدایی، ضایع نکردن کارها و صبر و حوصله باعث انجام امور بصورتی می شود که هدف نهایی یک اجتماع خوب را پی خواهد داشت بدین معنا که افراد سالم اجتماعی سالم را در پی خواهند داشت.

پي نوشت ها :
 

1 . بحارالانوار، ج 68، ص 230.
2. وسایل الشیعه، ج 15، ص 106، ح 20078.
3 . نهج البلاغه، نامه 53.
4 . بحارالانوار، ج 75، ص 251.
5. وسائل الشیعه، ج 15، ص 107، ح 30079.
6 . الحیاة، ج 4، ص 470.
7 . بحارالانوار، ج 1، ص 208.
8 . همان، ج 75، ص 236.
9 . الحیاة، ج 1، ص 548.
10 . همان، ص 549.
11. کنزالعمال، ج 6، ص 79، ح 14919.
12 . همان، ص 25، ح 14687.
13 . نهج البلاغه، ص 194.
14 . بحارالانوار، ج 75، ص 69.
15 . کنزالعمال، ج 3، ص 907، ح 9129.
16 . وسایل الشیعه، ج 2، ص 884، ح 2.
17 . کافی، ج 3، ص 263، ح 45.
18 . الحیاة، ج 5، ص 540.
19 . همان، ص 541.
20. کنزالعمال، ج 3، ص 45، ح 5401.
21 . وسایل الشیعه، ج 1، ص 75، ح 165.
22 . بحارالانوار، ج 21، ص 212.
23. همان، ج 74، ص 165.
24 . نهج البلاغه، نامه 53.
25 . همان، نامه 53.
 

ادامه دارد
/ع