بنه، مرواريد سبز

مقدمه
 

پسته وحشي(بنه)با نام علمي Pistacia Atlantica، درختي با ارتفاع 2 تا 7 متر است و معمولاً در کوه ها مي رويد و در پاييز به رنگ نارنجي خوش رنگي در مي آيد.داراي برگ هاي تک شانه اي و 5 تا 7 برگچه ي گل آذين است که در زير گونه هاي مختلف داراي شکل هاي گوناگون مي باشد.اين گياه تک جنسي داراي تعداد کاسبرگ 5 عدد و بدون گلبرگ است که گل نر داراي پرچم 4 تا 5 تايي و گل ماده داراي خامه ي کوتاه و ميوه آن از نوع شفت مي باشد.شاخه هاي اين درخت، سفيد کمي مايل به خاکستري است.
اسم ميوه اين گياه درفارسي بن(1)يا بنه(2)مي باشد که دانه اي گياهي با مغز روغني است که به صورت تخمه صورت مي شود ولي پوسته سخت آن بلاي دندان است.اين دانه معمولاً در پاييز سبز مي شود و به رنگ سبز تيره است.عمر درخت بنه طولاني است، مثلاًدرخت 1500 ساله بنه درشهرستان ابرکوه با 11 متر دور تنه و ارتفاع بيش از 11 متر هر ساله ميوه بنه خود را بيش از 200 کيلوگرم به روستاييان عرضه مي کند.
به ميوه پيوندي بنه گلخک و به نوع ترش آن بنشته گويند.در زبان ترکي به ميوه ي آن چاتلانغوش و چتلانغوچ مي گويند.اعراب به ميوه اين درخت حب الخضراء مي گويند.گل درخت قرمز است و در رنگرزي از آن استفاده مي شود.درخت بنه دير خزان مي کند و از تنه ي آن به طور طبيعي، يا با دادن شکاف، صمغي خارج مي شود که به آن در فارسي سقز و در عربي بطم گويند که در آدامس مورد استفاده قرار مي گيرد.

زيستگاه درخت بنه
 

اين درخت نيز مانند ساير درخت هاي کوهستان در مناطق مختلف کوه يافت مي شود، اما بيشتر در قله هاي پرارتفاع، پرتگاه ها و مناطق دور دست کوهستاني مي رويد.اين درخت با مقاومت زياد در مناطق کوهستاني با آب و هواي نه چندان سرد مي رويد و امروزه در ليست درختان حفاظت شده قرار دارد.مغز آن به پسته شبيه ولي بسيار کوچکتر است.به دليل سخت بودن پوست دانه آن، در شرايط عادي نمي توان با کاشت آن نهال توليد کرد، بلکه دانه آن پس از چند سال ماندن در محيط و سايش پوسته يا ترک خوردن در يخبندان در بهار جوانه مي زند.بنه بيشتر در استان هاي کهگيلويه و بويراحمد، ايلام و کردستان مي رويد، اما در مناطق ديگر ايران از جمله جنگل هاي خشک فارس، کرمان، بلوچستان، يزد، سمنان، لرستان و ارتفاعات الموت و...نيز يافت مي شود.به عنوان مثال استان ايلام داراي 600 هزار هکتار جنگل است که 200 هزار هکتار آن را درختان بنه تشکيل مي دهد.

کاربرد بنه
 

بنه از جمله گياهان چوبي مناطق خشک و نيمه خشک کشور مي باشد که جدا از ارزش هاي زيست محيطي بي شماري که دارد، مصارف دارويي و صنعتي گسترده اي نيز به همراه دارد.جنبه هاي دارويي و صنعتي اين گياه کاملاً روشن است.صمغ بنه مصارف دارويي و صنعتي زيادي داشته و از ميوه آن به عنوان گياه دارويي استفاده مي شود.
اندام هاي مختلف درخت بنه مصارف دارويي و صنعتي گسترده اي دارد.بهره برداري از درختان بنه با هدف توليد صمغ و استفاده از آن در امور دارويي و صنعتي موضوعي است که اقتصاد بخشي از جنگل نشينان در ناحيه رويشي زاگرس را تشکيل مي دهد.اگرچه بهره برداري از درخت بنه مي تواند اثرات سوء فيزيولوژيکي و ضعف درخت را در برداشته باشد، اما دقت در بهره برداري و به کارگيري روشهاي صحيح مي تواند خسارت را به حداقل ممکن برساند.بهره گيري از ميوه، برگ، صمغ ترشح يافته بصورت طبيعي و گال هاي گياه نيز کاربردهاي زياد دارويي دارد.شناخت دقيق رويشگاه هاي طبيعي گياهان دارويي ضمن روشن شدن پتانسيل هاي موجود، امکان توسعه و بهره برداري صحيح را به خوبي فراهم مي سازد.ضمن اينکه قابليت ها و محدوديت هاي هر منطقه را نيز براي توسعه و بهره برداري اقتصادي روشن مي نمايد.

خواص درماني
 

مقوي کبد و طحال است.خارج کننده ي اقسام کرم معده بوده و سرفه و خفقان را تسکين مي دهد و مسکن درد کمر، درد پشت و درد قولنج مي باشد.ضماد بنه در درمان ورم ها و زخم هاي سخت مفيد است.از آن جايي که بنه داراي ويتامين هاي آ و اقسام ب و د مي باشد، مقوي اعصاب بوده و ترک لب را معالجه و از شبکوري جلوگيري مي کند و نرمي استخوان را درمان مي نمايد.در صنعت داروسازي با صمغ آن پمادي درست مي کنند که ماليدن آن بر بدن از گزش پشه جلوگيري مي نمايد.سقز مقوي معده بوده و به هضم غذا کمک مي کند و محرک اشتها است.ضماد آن که با پيه ذوب مي شود، جهت رفع کجي و ترکيدن ناخن مي باشد.مخلوط سقز با روغن زيتون جهت برطرف کردن ورمها و ترک پوست و خارش آن سودمند مي باشد.

بررسي اثرات ضد ميکروبي به روش In vitro
 

استفاده زياد از آنتي بيوتيک ها باعث مقاومت روزافزون باکتري ها به اين داروها شده است، به طوري که کارآيي آنتي بيوتيک ها روز به روز محدودتر مي شود.از آنجايي که بعضي از گياهان خاصيت ضد ميکروبي از خود بروز مي دهند، با شناخت اين گياهان مي توان از آنها عليه ميکروب بيماري زاي معين استفاده کرد و جايگزين بي ضرري براي آنتي بيوتيک ها پيدا نمود.در راستاي اين اهداف، اثرات ضد ميکروبي اسانس بنه روي چند باکتري بيماريزا مورد آزمايش قرار گرفت و با جديدترين آنتي بيوتيک ها که عليه اين باکتري ها توصيه مي شوند، مقايسه گرديد.نتايج حاصل از اين آزمايش نشان مي دهد که عصاره بنه بر استافيلوکووس اورئوس و استافيلوکوکوس اپيدرميديس، اثرات ضد ميکروبي نشان داده است.

سقز
 

محصول سقز درختان بنه که داراي ارزش اقتصادي فراواني مي باشد،جزء اقلام صادراتي است که از نظر ارزآوري حائز اهميت مي باشد.سقز جزء دسته سمغهايي(الئورزينها)قرار مي گيرد که داراي خواص داروئي، خوراکي و صنعتي فراوان مي باشد و در طب سنتي نيز مورد استفاده قرار مي گيرد.چند نمونه از کاربرد سقز:
-در صنايع چسب، صنايع لاک، صنايع رنگ، صنايع پليمري، صنايع داروسازي.
-به عنوان امولسيون کننده، در تهيه روغن چاپ و روغن کابل، در تهيه پارکت و کفپوش، آهارهاي کاغذ، به عنوان قارچ کش جهت حفاظت چوب و کاغذ و پارچه.
-در تهيه اسانس و عطريات
-به عنوان ضدعفوني کننده در درمان بيماري هاي مختلف
متأسفانه به دليل کمبود صنايع تبديلي و نبود دانش فني لازم در زمينه فرآوري اين ماده، موجب گرديده که با قيمت ناچيز و اوليه به خارج از کشور صادر گردد.

بررسي عوامل مؤثر بر پراکنش پسته وحشي
 

وجود گونه هاي مقاوم در برابر شرايط نامساعد طبيعي، موهبتي الهي است.بنه، درختي چند منظوره است.از چوب آن براي سوخت، توليد ذغال و ذوب فلزات، از بذر آن در غذاهاي محلي و از قسمت هاي مختلف آن جهت مصارف دارويي استفاده مي شود.ارزش اقتصادي صمغ استخراج شده از آن نيز بر کسي پوشيده نيست، مضافاً اينکه از نظر ايجاد پوشش گياهي در مناطق مورد هجوم بيابان و حوزه هاي آبخيزي که در اثر فقدان پوشش گياهي از سيل خيزي زيادي برخوردارند و نيز به عنوان پايه مناسب براي احداث باغات پسته، گونه اي با ارزش محسوب مي شود.آنچه که در حال حاضر مهم به نظر مي رسد، نابودي جنگل هاي بنه طي ساليان گذشته و همچنين عدم امکان تکثير و استقرار طبيعي درختان جديد طي سالهاي اخير است.
اقليم حاکم بر ارتفاعات و نوع ساختار زمين، از دلايل اصلي وجود پراکنش بنه در مناطق کوهستاني مي باشد.مهمترين وجه تمايز اقليم ارتفاعات با ساير مناطق، کاهش درجه حرارت، بارش برف و ماندگاري آن در مدت زمان بيشتر و افزايش دوره يخبندان در طي سال است.علت آن نيز براساس قانون کاهش درجه حرارت با افزايش ارتفاع قابل توجيه است.اين عوامل امکان جوانه زني بذر بنه را فراهم مي نمايد، در نتيجه سبب استقرار درختان بنه روي ارتفاعات مي گردد.
مهمترين موارد پيشنهادي جهت اجرا در مناطق داراي پراکنش استان به منظور حفظ، احياء و توسعه جنگل هاي پسته وحشي به شرح ذيل مي باشد:
1-قرق مناطق داراي پوشش مناسب 2-انجام عمليات اصلاحي در مناطق داراي پوشش جنگلي بنه شامل بذرپاشي در فصل مناسب و نهالکاري.3-مبارزه با برخي آفات مهم، خصوصاً مبارزه بيولوژيکي با آفات مغزخوار.4-انجام عمليات آبخيزداري در جهت استحصال باران به منظور تأمين آب مورد نياز درخت(استفاده از سيستم هاي ميکروکچمنت).
منابع و مآخذ:
1-عباس زارع زاده،(1379)، جمع آوري، شناسايي و اهلي کردن گياهان دارويي استان يزد، مرکز تحقيقات منابع طبيعي و امور دام يزد.
2-گروه مطالعات هامون(1365)، مطالعه جامع توسعه اقتصادي و اجتماعي استان يزد، جلد اول و سوم.وزارت برنامه و بودجه.
3-ولي الله مظفريان، (1379)، فلور استان يزد.انتشارات يزد، تهران 56 صفحه.
4-سيدعباس ميرجليلي،(1376)، مطالعه فلورستيک و بررسي جوامع گياهي منطقه هرات و مروست استان يزد.پايان نامه کارشناسي ارشد رشته علوم گياهي.دانشگاه تهران.121 صفحه.
5-بتول رسولي، بررسي اثرات ضد ميکروبي آويشن و سنبله اي ارغواني از تيره نعناع، سماق و بنه از تيره پسته به روش In vitro.
6-روزنامه اعتماد، شماره 1510، 17/ 7/ 86، صفحه14، اقتصاد ايران
7-ايران سرزمين مادري، شماره 2375، ده بهمن 1381.
8-www.negarmedia.com مؤسسه تحقيقات جنگل ها و مراتع ايران
9-سايت ويکي پديا، دانشنامه آزاد.

پي نوشت ها :
 

1-Ban
2-Baneh
 

منبع:اطلاعات علمي، شماره 9.