رفع ابهام: ديد در برابر شفافيت

اين مقاله را بخوانيد تا بدانيد آنچه مانع از واضح ديدن اجرام آسماني مي شود، چيست
 

تلسكوپي مي خريد. نه هر مدل دم دستي، يكي از آن گران قيمت هايي كه فناوري بالايي دارند. در نخستين شب بي ابر تلسكوپ جديدتان را به سوي مشتري نشانه مي رويد، از درون چشمي نگاه مي كنيد، فكوس مي كنيد، و... «اوه!اين چيه ديگه؟» آنچه مي بينيد حبابي نوسان دار از نور است. درك مي كنم كه عصباني هستيد و مي خواهيد هر طور شده تلسكوپ را پس بدهيد و پول تان را پس بگيريد.
البته مشكل از تلسكوپ نيست. خيلي زود درمي يابيد كه بهترين ابزارهاي اُپتيكي در جهان هم نسبت به آن عامل دمدَمي، كه نور ستاره نخست با آن روبه رو مي شود، نقش دوم را بازي مي كنند: منظورم جوّ زمين است. اقيانوس همواره در تغيير هوا كه سياره ي ما را احاطه كرده ممكن است آرام يا آشفته، صاف يا گرفته باشد- و اين شرايط به طرز چشمگيري برآنچه در چشمي مي بينيم تأثير مي گذارد.
پايداري جوّ را در نجوم «ديد نجومي» (astronomical seeing) مي ناميم. ديد خوب براي ديدن اجرام آسماني كه به بزرگنمايي بالا نياز دارند لازم است، مانند ماه، سيارات، و ستاره هاي دوتايي نزديك به هم. اگر هوا آرام باشد مي توانيد از بيشترين حدّ بزرگنمايي ممكن در تلسكو پتان لذت ببريد. اما از ميان جوّي آشفته همان چيزي را تجربه مي كنيد كه داستانش را در ابتداي مقاله گفتم.
گروهي از عوامل در ايجاد شرايط ديد مشاركت دارند، از الگوهاي آب و هواي جهاني تا جريان هاي هوا درون لوله ي تلسكوپي كه هنوز با محيط بيرون از خانه هم دما نشده است. امواج حرارتي كه پس از غروب خورشيد از سطح زمين يا از ساختمان ها بلند مي شوند نيز ممکن است موج هاي مزاحم ايجاد كنند.
از ميان مقياس هاي گوناگوني كه براي رده بندي ديد وجود دارد، من مدل 1 (براي افتضاح) تا 5 (براي ايده آل) را براي نجوم آماتوري مقدماتي مفيد يافتم. فقط كافي است سرتان را بالا بگيريد و با اندازه گيري سرعت چشمك زدن ستاره ها به وضعيت ديد پي ببريد.

راهي دقيق تر براي دست يابي به شرايط ديد نگاه كردن به تصوير ستاره اي پُرنور در بزرگنمايي بالاست. اگر ستاره بي وقفه چشمك مي زند نمره ي ديد 1 است. اگر تصوير پُرچين و شكن است و دورش را دايره هاي پايدار هم مركز (حلقه هاي پراش) فراگرفته اند، نمره ي ديد 5 است.
واژه ي «شفافيت» بيانگر وضوح تاريكي آسمان شب است. آسمان مه آلود حاصل بخار آب جوّي (معمول شب هاي گرم تابستان) يا ناخالصي هايي مانند دود، غبار، يا گرده ي گياهان است. حتي اگر هواي شب، واضح و خشك باشد نور خورشيد يا ماه در حال طلوع يا غروب يا نورهاي مصنوعي مزاحم ممكن است بر شفافيت تأثير بگذارند.
راهي ساده براي ارزيابي شفافيت نگاه كردن به بخشي از آسمان در نيمه راه افق تا سَرسو و دقت به قدر كم سو ترين ستاره ي قابل ديدن است. به اين ترتيب به مقياسي از صفر (كاملاً ابري) تا 6 (كم سوترين ستاره از مكاني تاريك ديده مي شود) مي رسيد. در نواحي دوردست، ممكن است اين مقياس به فراتر از 6 هم برود. اگر به شفافيت آسمان نمره ي 7 يا حتي 8 داديد، احتمالاً در بيابان هاي دورافتاده ي استراليا هستيد!
زاويه ي جرمي كه رصد مي كنيد نسبت به افق هم بر ديد و شفافيت تأثير مي گذارد. از سَرسو (بالاي سر) تاافق، شفافيت كاهش مي يابد. زيرا شما به ميان ستوني ضخيم تر از هوا مي نگريد. ديد هم به همين ترتيب تأثير مي گيرد.
اين واقعيتي نجومي است كه ديد خوب و شفافيت به ندرت همگام با هم اند. معمولاً شب هايي كه ديد مثال زدني است شفافيت كم است و برعكس. در عرض هاي جغرافيايي مياني، گاهي بهترين شرايط ديد در شب هاي گرم و مه آلود تابستان به وجود مي آيد، در حالي كه شب هاي زمستاني عموماً شفاف و واضح اما با هوايي ناپايدار- و به اين ترتيب ديد بد- هستند. در شب هاي بينابين بهار و پاييز معمولاً تركيبي دلچسب از هر دو را داريم.
هر فصلي كه باشد، شما دوست داريد ارزيابي شرايط آسمان را ياد بگيريد و سپس براي رصد با آن هماهنگ شويد. اگر ديدخوب باشد، ماه و سيارات را هدف بگيريد يا آن ستاره هاي دوتايي نزديكي كه تا به حال رصدشان نكرده ايد. آسمان شفاف فرصت رصد كهكشان ها و سحابي هاي كم فروغ است.
منبع: ماهنامه نجوم، شماره 206.