لاک پشت دونده

همه چیز درباره لاک پشت فراتی

خزنده منحصر به فرد و در خطر انقراض ایران

بزرگی و قدرت، درندگی و سرعت؛ هیچ کدام به داد دایناسورها و هم عصرانشان نرسید. عصر یخبندان که تمام شد، بیشترشان جایی در میانه آن راه به خواب ابدی رفته بودند. اما این وسط، حساب لاک پشت ها از بقیه جدا بود. آنها آرام آرام از این گذرگاه سخت تاریخ عبور کرده اند و خود را به عصر ما رسانده اند. لاک پشت فراتی، یکی از این گونه هاست، گونه ای با لاک نرم که شاید به دلیل خجالتی بودن و مهم تر از آن تعداد اندکش در ایران، هنوز برای خیلی ها ناشناخته است.

لاک پشت خوزستان

اولین تصویری که بیشتر ما از یک لاک پشت در ذهن داریم، موجودی با لاکی سفت و محکم است که برخورد سنگ هم نتواند به آن آسیبی برساند. اما «گاراپاس» یا همان چیزی که ما به آن لاک می گوییم، در لاک پشت فراتی جنسی شبیه به چرم دارد و تقریباً به همان نرمی چرم است. لاکی گرد و زیتونی رنگ که با آن شکل و ظاهر خاص، حساب این لاک پشت را از بیشتر خزندگان جدا کرده و از همان نگاه اول معلوم می کند که با گونه ای منحصر به فرد سرو کار داریم. البته با اینکه روش تولیدمثل لاک پشت فراتی مثل بقیه لاک پشت ها تخم گذاری است، اما لاک پشت فراتی به طور متوسط در هر مرحله بین 8 تا 17 عدد تخم می گذارد که به نسبت خیلی از هم نوعان دریایی اش، تعداد کمی محسوب می شود. لاک پشت فراتی را در نام علمی هم به همین نام یعنی Rafetus euphraticus می شناسند، چرا که مهم ترین زیستگاهش کناره همین رودخانه بزرگ، یعنی «فرات» است. این خزنده تنها نماینده خانواده بزرگ لاک پشت های سه چنگالی (Trionychidae) در ایران است؛ گونه ای از لاک پشت ها که برای زندگی نیاز به آب شیرین دارند و به شدت وابسته به اکوسیستم های رودخانه ای هستند؛ البته لاک پشت فراتی بخش های کم سرعت و آرام شاخه های اصلی رودخانه ها و همچنین دریاچه ها و تالاب ها را برای زندگی ترجیح می دهد. زیستگاه اصلی این لاک پشت همان طور که گفتیم و از اسمش هم پیداست، حوزه رودخانه فرات و تا حدودی دجله و شاخه های اصلی این رودخانه هاست. لاک پشت فراتی در ایران عمدتاً در استان خوزستان زندگی می کند؛ در کناره رودخانه های دز، کرخه، شاهور، بهمنشیر، جراحی، کارون و انشعاب های این رودخانه ها و تالاب های منطقه؛ در سرزمینی که بعضی از محلی های آن، او را به اسم «رافِش» یا «ریغَل» می شناسند. این را هم باید در نظر داشت که حضور این گونه، در بخش های گرم استان لرستان، نزدیک مرز خوزستان هم گزارش شده است. البته او را غیر از کناره رودخانه ها و انشعابات آن، در جاهای دیگر هم می توان دید؛ کانال های بزرگ و کوچک آبیاری، جایی است که احتمالاً به خاطر جریان آرام و گرم آبش، محل مناسبی برای زندگی لاک پشت فراتی فراهم می کند. جثه این جانور هم اجازه زندگی در محیط های کوچکی مثل کانال آب را به او می دهد؛ چرا که طول متوسط لاک پشت های فراتی ساکن ایران تاکنون حدود 40 سانتی متر گزارش شده و این اندازه مشکلی برایشان به وجود نمی آورد.

گوشت و آفتاب

لاک پشت فراتی عاشق گوشت است. او حریصانه به هر چیزی که رنگ و بویی از گوشت داشته باشد، عکس العمل نشان می دهد؛ از انواع و اقسام ماهی ها، سخت پوستان و موجودات آبزی ساکن رودخانه گرفته تا طعمه قلاب های ماهیگیری و حتی لاشه حیوانات، هیچ کدام اینها از دستش قسر در نمی روند. این رژیم غذایی باعث شده لاک پشت فراتی شکارچی خوبی باشد و در آب، بسیار چالاک و سریع عمل کند تا در نهایت به هیچ طعمه ای امان ندهد. بالاخره بعضی روزهایی هم می رسد که هیچ کدام از این خوراکی های گوشتی به چنگش نمی افتد. اما لاک پشت فراتی به خودش سخت نمی گیرد و حتی با خوردن بعضی بقایای گیاهی در کنار یا داخل آب نظیر هندوانه، جلوی گرسنگی را می گیرد تا دوباره غذای دلخواهش را پیدا کند. سرانجام زمانی که چیزی پیدا شد و شکمش را سیر کرد، وقت استراحت کردن و لذت بردن از زندگی و خوابیدن زیر نور آفتاب می رسد. واقعاً می شود گفت لاک پشت فراتی بعد از گوشت، عاشق آفتاب است. مثل خیلی از خزندگان، آفتاب گرفتن جزو عادت های مهم زندگی لاک پشت فراتی است. اهمیت این کار در حدی است که بیشتر لاک پشت های فراتی برای آفتاب گرفتن، مکان ها و به قول معروف پاتوق های خاص خودشان را دارند و بیشتر در همان محل ها زیر آفتاب دراز می کشند. لاک پشت های فراتی از نظر اجتماعی منزوی هستند و آبشان با همدیگر در یک جوی نمی رود و آفتاب گرفتن جزو معدود کارهایی است که آنها حاضرند با همدیگر انجام بدهند. با وجود علاقه زیاد لاک پشت های فراتی به گرما و آفتاب، کمتر پیش می آید کسی موفق به دیدن صحنه آفتاب گرفتن آنها شود. لاک پشت فراتی بسیار خجالتی است و به محض دیدن انسان، خودش را از هر جا که باشد داخل آب می اندازد تا چشم کسی به او نیفتد. یکی دیگر از عادت های عجیب لاک پشت فراتی این است که خود را برای ساعت های طولانی میان شن و ماسه یا گل و لای بستر و حاشیه رودخانه دفن می کند. برای این کار به جز همان خلق و خوی انزواطلب و خجالتی بودنش، دلیل دیگری نمی شود پیدا کرد. با تمام اینها، لاک پشتی که عاشق گوشت است، هر چقدر مظلوم و خجالتی باشد به وقتش خشونت هم نشان می دهد.

آرواره های خشم

روی دیگر این لاک پشت وقتی دیده می شود که در بند افتاده باشد. به خاطر ولع عجیب این خزندگان به گوشت، لاک پشت فراتی به طعمه های گوشتی قلاب های ماهیگیری و حتی ماهی های به دام افتاده در تورهای ماهیگیران حمله می کند. به خاطر همین کارها خیلی از وقت ها خودش هم گیر می افتد و آن وقت است که همان لاک پشت خجالتی به یک جنگجی تمام عیار تبدیل می شود و هیچ چیز جلودارش نیست. آرواره های بسیار قدرتمند و تیز این لاک توانایی قطع کردن انگشتان دست و رساندن آسیب های بسیار جدی را به انسان دارد. وقتی که لاک پشت فراتی در دام گیر می افتد از ترس یا خشم، با تمام قوا از این آرواره های قوی برای حمله به تمام انسان های اطرافش استفاده می کند. به دلیل همین رفتارهای خشن و تند و تیز، نجات دادن یک لاک پشت فراتی گیر افتاده در دام تقریباً خیلی سخت (غیرممکن) است و برای بیشتر صیادان در مواجهه با لاک پشت فراتی در بند، چاره ای جز کشتن این جانور باقی نمی ماند. کشته شدن توسط ماهیگیران، یکی از چند عاملی است که ادامه حیات لاک پشت فراتی را با چالش بزرگی رو به رو کرده است. البته این لاک پشت منحصر به فرد ایران، باید خطرهای زیادی را برای زنده ماندن از سر بگذراند.

در معرض خطر

لاک پشت ها، این خزندگان آرام و دوست داشتنی، میلیون ها سال است با انواع و اقسام قهرهای طبیعت ساخته اند و جان سالم به در برده اند. اما در حال حاضر عوامل تهدید کننده ادامه حیات لاک پشت ها و مخصوصاً لاک پشت فراتی همگی انسان است. بهره برداری، تعرض بیش از حد و نابودی و زیستگاه های لاک پشت ها باعث می شود که بیشتر لاک پشت های خشکی زی و آبزی در حال حاضر با خطر انقراض و یا کاهش شدید تعدادشان مواجه شوند. تقریباً از 460 گونه وزیر گونه شناسایی شده لاک پشت ها، 200 گونه لاک پشت در معرض تهدید قرار دارند. در این بین، لاک پشت های آبزی بیشتر از هم نوعشان در خشکی با خطر مواجه هستند. لاک پشت های فراتی هم در فهرست قرمز گونه های در معرض تهدید اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی، سال هاست که به عنوان گونه ای در معرض خطر انقراض معرفی شده است. با این حال این لاک پشت در ایران کمتر مورد توجه و مطالعه قرار گرفته و اطلاعات ایرانیان از این گونه ارزشمند و کمیاب بسیار اندک است. یکی از بزرگترین خطراتی که این لاک پشت ها را تهدید می کند، حضور ماهیگیران محلی است. آنها به غلط از قدیم لاک پشت های فراتی را دشمن خود و ماهی هایشان می دانستند، به همین دلیل بیشترشان در صورت مشاهده لاک پشت گیر کرده در تور و قلاب، اقدام به کشتن آن می کنند. حرکات تهاجمی لاک پشت گیر افتاده در دام صیادان هم نجات دادنشان را تقریباً غیر ممکن می کند. از طرف دیگر، متداول شدن روش های غیر معمول و ناجوانمردانه ای مثل استفاده از برق و سم برای صید ماهی، علاوه بر کشتار وسیع ماهی ها منجر به از بین رفتن گونه های آبزی دیگر از جمله لاک پشت فراتی می شود.
سدها از دیگر عوامل تهدید کننده لاک پشت های فراتی محسوب می شوند. سدها باعث ایجاد تغییرات عمده و اساسی در کیفیت آب و جریان آن به سمت پایین دست شده و زندگی تمام گونه های ساکن در پایین دست سد رادر معرض خطر قرار می دهند؛ مثلاً در حال حاضر نسل لاک پشت های فراتی در مناطق بالادست فرات و ترکیه تقریباً از بین رفته است. علت اصلی این انقراض، سرد شدن جریان آب های رودخانه ای بر اثر احداث سدهای بسیار زیاد است. تخریب و از بین رفتن سواحل شنی و ماسه ای رودخانه ها به واسطه برداشت بیش از حد شن و ماسه و ساخت و ساز در حاشیه رودخانه ها، زیستگاه های لانه سازی لاک پشت فراتی را روز به روز محدودتر می کند. یکی از مهم ترین مثال های تخریب زیستگاه، خشک کردن تالاب های شط العرب بعد از جنگ خلیج فارس در سال 1991 میلادی است. بعد از این اتفاق، جمعیت لاک پشت فراتی در کشور عراق به تعداد بسیار زیادی کاهش پیدا کرد. آلودگی زیستگاه ها از طریق ورود انواع مختلف آلاینده ها مثل فاضلاب های شهری، روستایی و صنعتی و انواع زباله ها به رودخانه ها زندگی لاک پشت ها را هم مانند بقیه گونه های جانوری به شدت تهدید می کند. همزمانی فصل تولیدمثل و تخم گذاری این گونه در ماه های فروردین و اردیبهشت، با افزایش آب رودخانه ها عاملی است که محدوده تخم گذاری لاک پشت ها را محدود می کند. تخریب محل های تخم گذاری توسط انسان و پیدا نشدن جای مناسب برای تخم گذاری، لاک پشت فراتی را مجبور به تخم گذاری در محل های نامطمئن و غیر معمول می کند. به همین دلیل ممکن است بسیاری از تخم ها تبدیل به لاک پشت نشوند. این گونه با توجه به وضعیت آن نیاز به حمایت های قانونی بیشتری دارد.
منبع: نشریه سرزمین من شماره 36