نویسنده: الهام سجادیفر
ماه تنها قمر طبیعی زمین و تنها جرم آسمانی است که انسان بر روی آن قدم گذاشته است. ماه روشن ترین جرم در آسمان شب است اما نوری از خود تولید نمی کند در عوض نور خورشید را منعکس می کند. مانند زمین و دیگر اعضای منظومه شمسی، عمر ماه حدود4/6میلیارد سال می باشد.
ماه از زمین بسیار کوچک تر است. میانگین شعاع ماه1737/4کیلومتر، حدود27درصد شعاع زمین می باشد. جرم آن نیز از جرم زمین بسیار کمتر است. جرم زمین 81 برابر جرم ماه می باشد. چگالی ماه حدود 3/34 گرم در هر سانتی متر مکعب، تقریباً 60درصد چگالی زمین است.
از آنجایی که جرم ماه از جرم زمین کمتر است، نیروی گرانش در سطح آن نیز کمتر از زمین و حدود یک ششم آن می باشد. بدین ترتیب شخصی که بر روی ماه ایستاده احساس می کند که پنج ششم از وزن خود را از دست داده است. همینطور اگر سنگی را در سطح ماه رها کنیم بسیار آهسته تر از سنگی که در زمین رها شده، به سطح می رسد.
علیرغم نیروی گرانش نسبتاً ضعیف ماه، فاصله آن تا زمین به قدری کم است که باعث ایجاد جزر و مد در آبهای زمین می گردد.
میانگین فاصله مرکز ماه تا مرکز زمین 384،467 کیلومتراست. این فاصله در حال افزایش است البته با سرعتی بسیار اندک. ماه در هر سال 3/8 سانتی متر از زمین دورتر می شود.
دمای سطح ماه در ناحیه استوایی آن از بسیار سرد یعنی 173-درجه سانتی گراد در شب تا بسیار گرم یعنی 127درجه سانتی گراد در طی روز، متغیر است. در چاله های عمیق نزدیک قطبهای ماه، دما همیشه حدود240-درجه سانتی گراد است.
در ماه هیچ گونه ای از حیات وجود ندارد. در مقاسیه با زمین، این قمر تغییرات اندکی در طی میلیاردها سال داشته است. در ماه، آسمان حتی در طی روز سیاه است و ستارگان همیشه دیده می شوند.
وقتی از زمین با چشم غیرمسلح به ماه نگاه می کنیم، می توانیم مناطق تیره و روشنی بر روی سطح ماه ببینیم. مناطق روشن ارتفاعات ناهمواری هستند که به واسطه برخوردهای اجرام آسمانی با ماه به وجود آمده اند. به این مناطق تری(1)می گویند. کلمه تری یک کلمه یونانی به معنی زمین ها می باشد. مناطق مرتفع، پوسته اصلی ماه هستند که به دلیل برخورد انواع اجرام آسمانی قطعه قطعه شده اند. قطر چاله های زیادی در منطقه تری متجاوز از 40کیلومتر می باشد. بزرگترین آنها حوزه ایتکن(2)قطب جنوب با قطر 2500کیلومتر است.
مناطق تیره با نام ماریا(3)شناخته می شوند. ماریا واژه ای یونانی به معنی دریا می باشد. این نام به جهت هموار بودن مناطق تیره و شباهت آنها به بسترهای وسیع آب به این مناطق اطلاق می گردد. این مناطق با لایه ای از مواد مذاب که میلیاردها سال پیش از آتشفشانهای فعال فوران کرده و اکنون منجمد شده اند، پوشیده شده است. از آن زمان، برخورد اجرام آسمانی چاله هایی را در نواحی ماریا ایجاد کرده اند.
ماه جو قابل ملاحظه ای ندارد اما مقدار اندکی گاز در سطح آن وجود دارد. مردم اغلب این گازها را اتمسفر ماه می دانند. این اتمسفر می تواند اگزوسفر (4) یا جو خارجی نیز نامیده شود. اگزوسفر به ذرات بسیار کم چگالی گفته می شود که پیرامون یک جسم بدون جو را احاطه کرده است. عطارد و برخی از اجرام منظومه شمسی نیز دارای اگزوسفر می باشند.
در سال1959، دانشمندان کاوش کردن در ماه را به کمک سفینه روبوتیک آغاز کردند. در آن سال، اتحاد جماهیر شوروی سفینه لونا3(5)را به قسمتی از ماه که دیده نمی شود فرستاد و این سفینه نخستین عکسها را از سمت پنهان ماه تهیه نمود. کلمه لونا در لاتین به معنی ماه است.
در تاریخ 20ژوئیه 1969، ماه نشین آپولو11ایالات متحده در ماه فرود آمد. فضانورد نیل آرمسترانگ (6)نخستین انسانی بود که بر روی ماه قدم گذاشت.
در سالهای1990، دو سفینه کاوشگر روبوتیک آمریکایی، کلمنتاین(7)و لونارپراسپکتور(8)، شواهدی مبنی بر وجود آب یخ زده در دو قطب ماه به دست آوردند. این یخها توسط سنگهای آسمانی، 2تا3میلیارد سال پیش به سطح ماه آورده شده اند. این یخها در مناطق همیشه سایه ماه باقی ماندند چرا که دما در این مناطق 240-درجه سانتی گراد می باشد.
محور طولی ماه مانند محور طولی زمین، اندکی کج است. زاویه محور طولی زمین23/5درجه است و همین امرمنجر به تغییر فصل در زمین می شود. اما زاویه محور طولی ماه تنها حدود1/5درجه است بنابراین در ماه فصل وجود ندارد.
نتیجه دیگری که از انحراف اندک زاویه محور طولی ماه حاصل می گردد این است که قله های مشخصی نزدیک قطبهای ماه همیشه در معرض نورخورشید قرار دارند و کف برخی از چاله ها به ویژه نزدیک قطب جنوب همیشه در سایه به سرمی برند.
ماه نجومی زمانی است که ماه یک گردش کامل به دور زمین را نسبت به ستارگان پس زمینه آسمان کامل می کند. در این حین، به دلیل اینکه زمین دائماً در مدار خود به دورخورشید در حرکت است، ماه باید کمی بیش از 360درجه حرکت تا ازیک ماه نو به یک ماه نوی دیگر برسد. بنابراین ماه هلالی (9)از ماه نجومی طولانی تر است. یک ماه نجومی 27/355روز طول می کشددر حالیکه در حالیکه ماه هلالی29/537روز است.
یک ماه حلالی برابر با یک روز قمری است. در نتیجه همیشه فقط یک نیمکره از ماه دیده می شود و نیمکره دیگر از دید ما در روی زمین پنهان است.
مردم گاهی اشتباهاً به قسمت پنهان ماه، قسمت تاریک می گویند. ماه قسمت تاریک دارد اما آن قسمت بخشی است که در معرض تابش نور خورشید قرار نمی گیرد و محل آن دائماً در حال تغییر است.
مدار ماه مانند مدار زمین، به شکل یک دایره کشیده یا بیضی پهن است. فاصله بین مرکز زمین و مرکز ماه متغیر می باشد. در قسمتی از مدار ماه به نام حضیض، ماه کمترین فاصله از زمین یعنی 363،300 کیلومتر را دارد. در قسمت دیگری از مدار به نام نقطه اوج، ماه بیشترین فاصله یعنی 405،500 کیلومتر از زمین را دارد.
ماه دارای چهار فاز است:1)ماه نو، 2)ربع اول، 3)ماه کامل، 4)ربع آخر یا سوم. زمانی که ماه بین زمین و خورشید قرار می گیرد، منطقه روشن آن پشت به زمین است. ستاره شناسان این فاز تاریک ماه را ماه نو می نامند.
یک شب پس از ماه نو، حلال باریکی از نور در گوشه شرقی ماه پدیدار می شود. باقی مانده قسمتی از ماه که رو به زمین است به شکلی کدر و بی نور به خاطر پرتوهایی که از زمین به ماه می تابند، قابل مشاهده است. هر شب، ناظر زمینی می تواند قسمت بیشتری از ماه را که به آن نور خورشید می تابد ببیند. بعد از حدود7 روز، ناظر می تواند نصف ماه کامل را ببیند. به این فاز ربع اول می گویندچرا که این فاز پس از گذشت یک چهارم از ماه هلالی ظاهر می گردد. با گذشت 7 روز دیگر، ماه به قسمت مقابل خورشید و زمین می رسد. همه قسمت نورانی ماه یعنی یک دایره کامل در این هنگام قابل رؤیت است. به این فاز بدر کامل می گویند. حدود هفت روز بعد از بدر کامل، ناظر مجدداً یک نیم بدر ماه را می بیند. به این فاز ربع سوم یا ربع آخر می گویند. با گذشت هفت روز دیگر، ماه بین زمین و خورشید قرار می گیرد و به این ترتیب ماه نویی دیگر آغاز می شود.
مانند خورشید، ماه نیز از شرق طلوع و از غرب غروب می کند. با پشروی ماه در مدار و ایجاد فازها، زمان طلوع و غروب آن نیز تغییر می کند. در فاز ماه نو، ماه به همراه خورشید طلوع می کند. با گذشت هر روز، به طور متوسط ماه حدود 50 دقیقه دیرتر طلوع می کند.
گرفتگیها زمانی رخ می دهند که زمین، خورشید و ماه به طور کامل و یا تقریباً در امتداد یک خط قرار می گیرند. خسوف زمانی رخ می دهد که زمین بین ماه و خورشید است و سایه آن بر روی ماه می افتد. خسوف فقط در زمان فاز بدر کامل رخ می دهد کسوف زمانی ایجاد می گردد که ماه تقریباً یا کاملاً یا بین زمین و خورشید قرار بگیرد و سایه ماه بر روی زمین بیفتد. کسوف فقط در زمان فاز ماه نور رخ می دهد.
در حین یک دور گردش ماه به دور زمین، یک بار زمین بین ماه و خورشید قرار می گیرد و یک بار ماه بین خورشید و زمین است. اما در بیشتر اوقات، این اجرام در راستای یک خط قرار نمی گیرند. بنابراین ما هر ماه شاهد وقوع یک کسوف و یک خسوف نخواهیم بود. دلیل اصلی قرار نگرفتن این اجرام در یک راستا، انحراف 5 درجه ای صفحه مداری ماه نسبت به صفحه مداری زمین است. به دلیل این انحراف سایه زمین یا ماه از بالا یا پایین یکدیگر عبور کرده و وارد فضای بیکران می شوند.
رخ گرد طولی به دلیل بیضی بودن شکل مدار ماه به دور زمین اتفاق می افتد. در حین گردش ماه به دور زمین سرعت گردش آن متغیراست. بر اساس قانون کشف شده توسط ستاره شناس آلمانی، یوهانس کپلر در اوایل قرن 17، هنگامی که ماه نسبتاً به زمین نزدیک است سرعت آن بیش از حد میانگین و هنگامی که نسبتاً از زمین دور است سرعت آن کمتر از حد میانگین می شود. اما سرعت گردش وضعی ماه، یعنی گردش آن به دور محور طولی همواره ثابت است. بنابراین در نتیجه ارتعاشات طولی، رصد کننده نه تنها می تواند چهره ی ماه را ببیند بلکه گونه هایش را هم می تواند مشاهده کند.
رخ گرد روزانه به سبب تغییر موقعیت ناظر در زمین نسبت به ماه پدیدار می شود. ناظری را مجسم نمایید که در فاز بدر کامل، در استوا قرار دارد. با گردش زمین از غرب به شرق، ناظر ابتدا ماه را هنگام طلوع در افق شرقی و سرانجام غروب آن در افق غربی را مشاهده. در طول این مدت، نقطه دید ناظر حدود 12،700کیلومتر(به اندازه قطر زمین)نسبت به ماه تغییر کرده است. در نتیجه این گونه به نظر می رسد که ماه به آرامی به سمت غرب گردش می کند.
زمانیکه ماه از شرق طلوع کرده و به بالا ترین نقطه خود در آسمان سفر می کند، ناظر می تواندگوشه غربی ماه را مشاهده کند و هنگامی که ماه به سمت افق غربی می رود، گوشه شرقی آن قابل رویت است.
رخ گرد عرضی به دلیل انحراف محور طولی ماه رخ می دهد. در طی یک گردش ماه به دور زمین، قطب شمال ماه نخست به سمت زمین دارای انحراف است و سپس قطب جنوب آن به سمت زمین کج می شود. وقتی هر یک از دو قطب به سمت زمین کج شوند، ناظر منطقه بیشتری از قطبها را مشاهده می کند. در نتیجه همه ی این رخ گردها یا لیبراسیونها ناظر به جای 50 درصد از سطح ماه قادر به رؤیت 59 درصد از سطح ماه می باشد.
به دلیل سرعت بالای اتصال اجرام کوچک با یکدیگر انرژی زیادی به شکل گرما آزاد شده است. این گرما منجر به ذوب شدن ماه و پدیدار گشتن دریاهایی از ماگما یا مواد مذاب گردیده است.
دریای ماگما به آرامی سرد و منجمد شده است. با سرد شدن آن عناصر سنگین به درون ماه فرو رفته و جبه ماه را شکل داده اند.
با شکل گیری پوسته، سنگهای آسمانی به بمباران، خرد کردن و در هم کوبیدن آن پرداختند. احتمال دارد که شدیدترین برخوردها باعث کنده شدن کل پوسته ماه شده باشند. بعضی از برخوردها بسیار قدرتمند بودند به طوریکه تقریباً ماه را چندین تکه کردند. یکی از این برخوردها منجر به وجود آمدن حوزه ایتکن قطب جنوب ماه، یکی از بزرگترین چاله های برخوردی در منظومه شمسی شده است.
درحدود4تا3 میلیارد سال پیش، احتمالاً به دلیل وجود عناصر رادیواکتیو در اعماق ماه، جبه ماه ذوب گردید. مواد مذاب ایجاد شده به شکل موادی سیاه رنگ فوران کرده و قسمتهایی از سطح ماه را پوشانده است. این مواد مذاب به تدریج سرد و منجمد شده و تبدیل به سنگهایی به نام بازالت شده اند.
فورانهای کوچک احتمالاً تا یک میلیارد سال پیش ادامه داشته اند. از آن زمان، تنها برخوردهای محلی سنگهای آسمانی به سطح ماه به وقوع پیوسته اند. از آنجا که ماه جوی برای سوزاندن سنگهای آسمانی ندارد، بمبارانها تا به امروز ادامه پیدا کرده اند البته با شدتی بسیار بسیار کمتر از گذشته.
برخورد اجرام بزرگ می تواند باعث ایجاد چاله گردد و برخورد اجرام کوچک باعث خردشدن سنگهای سطح ماه و تبدیل آن به پودری به نام رگولیت(10)می شود. رگولیت در همه جای ماه وجود دارد.
بقیه گازهای پیرامون ماه از خود ماه سرچشمه می گیرند. یک باران دائمی اجرام ریز سماوی، سنگهای ماه را گرم کرده و باعث تبخیر آنها می شود. اغلب اتمهای موجود در این بخارها، اتمهای سدیم و پتاسیم می باشند. در حال حاضر مقدار این عناصر بسیار اندک و تنها چند صد اتم در هر سانتی متر مکعب است. علاوه بر بخارهایی که در اثر برخوردها ایجاد می شوند، مقادیری گاز نیز در اعماق ماه تولید می شوند.
بیشتر گازهای پیرامون ماه در منطقه ای تقریباً بین استوا و قطبها متمرکز می شوند و مقدار آنها قبل از طلوع خورشید به بیشترین حد خود می رسد. بادهای خورشیدی دائماً بخارها را در فضا پخش می کنند، اما بخارها مجدداً جایگزین می شوند.
سطح ماه پوشیده از سوراخهای کاسه ای شکل به نام چاله، گودالهای کم عمق به نام حوزه، و دشتهای مسطح پهناور به نام ماریا یا دریا می باشدو پودر رگولیت نیز در میان بیشتر سطح آن وجود دارد.
شکل چاله ها متناسب با ابعاد آنها متغیر است. چاله های کوچک به قطر کمتر از 10 کیلومتر تقریباً شبیه کاسه هستند. چاله هایی که کمی بزرگترند نمی توانند شبیه به کاسه باشند چون دیوارهای آنها شیب زیادی دارد. مواد از دیواره ها به درون این چاله سقوط می کند در نتیجه دیواره ها کنگره ای و کف چاله ها مسطح است.
چاله های بزرگ دیواره ای طبقه طبقه دارند. طبقه هایی که شبیه به تراس می باشند و به صورت پلکانی روی یکدیگر قرار دارند و در کف چاله قله های مرکزی وجود دارند. همان فرایندی که باعث کنگره دار شدن دیواره ها می باشد، منجر به تشکیل تراسها در دیواره ها می شود. قله های مرکزی کف چاله نیز تقریباً مانند قله های مرکزی که در اثر برخورد سنگهای آسمانی با زمین ایجاد شده اند، به وجود می آیند. مطالعات بر روی چنین قله هایی در روی زمین نشان می دهد که وجود آنها به دلیل تغییر شکل زمین است. برخورد، باعث فشرده شدن زمین و سپس ارتجاع زمین و تشکیل قله ها می گردد. مواد تشکیل دهنده ی قله های مرکزی ماه ممکن است که از عمق19کیلوکتری آن آمده باشند. اطراف چاله ها، ناهموار و پوشیده از مواد کوهستانی است. مواد کوهستانی به تکه ها و خرده های سنگهایی گفته می شود که در اثر فشار به خارج از چاله ها پرتاب می شوند. این مواد می توانند تا100کیلومتر دورتر از چاله پرتاب شوند.
دورتر از چاله ها، در بیشتر موارد، چاله های ثانوی نامنظمی قرار دارند که در اشکال و اندازه های مختلف، به طور خوشه ای و گروهی و یا به طور ردیف در یک خط قرار گرفته اند. چاله های ثانوی در اثر پرتاب شدن مواد از چاله های اصلی و برخورد با سطح ماه به وجود می آیند. موادی که پرتاب می شوند شامل توده های عظیم سنگ، دسته هایی از سنگهای نرم به خم چسبیده و باران سنگهای ریزی که از سطح ماه بلند می شوند است. این مواد ممکن است که تا هزاران کیلومتر دورتر بروند. پرتوهای سبک به شکل پودر که می توانند هزاران کیلومتر پیش بروند از چاله ها متساطع می گردد. این پرتوها به آرامی در اثر بمبارانهای اجرام بسیار ریز آسمانی از بین رفته و با لایه سطحی ترکیب می گردند. بنابراین چاله ای که همچنان پرتوی مرئی متساطع می نماید جزء چاله های جوان ماه به حساب می آید.
چاله هایی با قطر بیش از 200کیلومتر دارای قله های مرکزی هستند. برخی از آنها علاوه بر قله های مرکزی دارای حلقه های کوهستانی نیز می باشند. حضور این حلقه ها خبر از شکل بعدی چاله ها یعنی حوزه ها را می دهد.
حوزه ها چاله هایی با قطر بیش از 300کیلومتر می باشند. حوزه های کوچکتر تنها یک حلقه کوهستانی دارند اما بزرگ ترها دارای چندین حلقه با مرکز مشترک هستند، درست مانند صفحه دارت. حوزه چند حلقه ای دریای شرقی با1000کیلومتر قطر، از حوزه های خاص به شمار می آید. حوزه های دیگر می توانند بیش از 2000کیلومتر پهنا داشته باشند یعنی به بزرگی منطقه غربی ایالات متحده.
تعداد حوزه ها در نیمه پنهان و نیمه مرئی ماه مساوی است. بیشتر حوزه ها یا فاقد بازالت می باشند، به ویژه در حوزه های قسمت پنهان، و یا حاوی مقدار کمی بازالت هستند. این تفاوت ممکن است که از ضخامت پوسته ناشی شود. ضخامت پوسته در قسمت پنهان بیشتر از بخش مرئی می باشد بنابراین ذوب شدن سنگها و رسیدن آنها به سطح مشکل تر است.
در زمینهای مرتفع، مواد خارج شونده از حوزه ها بیشتر مواد چند کیلومتری سطح ماه را تشکیل می دهند. بیشتر این مواد لایه ضخیمی از تکه ها و خرده سنگهایی هستند که برچیا(11)نام دارند. دانشمندان با مطالعه تکه های کوچکی از برچیا اطلاعاتی در مورد منشأ پوسته ماه کسب می نمایند.
ماریا، قسمت تیره سطح ماه، 16درصد از کل سطح آن را تشکیل می دهد. علت کوچک بودن قسمت ماریا به فرایند تشکیل آن مربوط می شود. به جای برخوردهای عظیم، عواملی چون فوران آتشفشان و تغییر شکل پوسته باعث به وجودآمدن این مناطق شده اند. قسمت عمده زمینهای ماریا شامل چین و چروک و برآمدگی ها و شیارهایی ناشی از عوامل آتشفشانی می باشد.
چروکها برآمدگی هایی تاول مانند هستند که در همه جای ماریا پیچ خورده اند. این برآمدگی ها سنگهایی هستند که به دلیل فشار تا شده اند. بیشتر این چروک ها دایره شکل می باشند.
شیارهایی شبیه به مار نیز در سطح ماه وجود دارند. دانشمندان در گذشته تصور می کردند که این شیارها زمانی آبراهه بوده اند. در حالیکه آنها توسط جریان مواد مذاب شکل گرفته اند. مدارکی که این گفته را ثابت نمود، نمونه ای بود که فضانوردان آپولو با خود به زمین آوردند. در مولکولهای نمونه آورده شده هیچ اثری از آب وجود نداشت.
تپه ها و گنبدهای کوچک، احتمالاً آتشفشانهای کوچک هستند. هم برآمدگیهای گنبدی شکل و هم تپه های مخروطی به صورت گروهی در کنار یکدیگر قرار گرفته اند. یکی از بزرگترین دسته های تپه ای موجود در ماه مجموعه تپه های ماریوس(12)در منطقه اقیانوس طوفانها می باشند. در این مجموعه تعداد فراوانی چروک، شیار و بیش از 50 آتشفشان قرار گرفته است.
قسمت زیادی از ماریا و تری پوشیده از ماده تیره ای به نام رسوب جبه سیاه است. مدارک به دست آمده در مأموریت های آپولو معلوم کرد که این ماده خاکستر آتشفشانی می باشد.
بیشتر آنچه که دانشمندان درباره درون زمین و ماه می دانند از مطالعات آنها در خصوص زمین لرزه و ماه لرزه به دست آمده است. اطلاعات به دست آمده درباره لرزشهای ماه توسط تجهیزاتی که فضانوردان آپولو بین سالهای 1969تا 1972در ماه کار گذاشته اند، جمع آوری شده است.
پس از تشکیل جبه، بخشی از این لایه در اثر تشکیل گرما در اعماق درونی ماه ذوب شد. منبع حرارت احتمالاً شکسته شدن اورانیوم و دیگر عناصر رادیواکتیو بوده است. این ذوب شدن منجر به ایجاد ماگمای بازالتی شد. این ماگما به تدریج راه خود را به سمت سطح طی کرد و به صورت مواد مذاب و خاکستر فوران نمود.
هسته ماه کمتر از درصد جرم ماه را به خود اختصاص داده است. دانشمندان گمان می کنند که هسته بیشتر از آهن و سولفور و سپس دیگر عناصر تشکیل شده است.
هسته زمین بیشتر از آهن مذاب ساخته شده است. حرکت سریع این هسته مذاب منجر به ایجاد میدان مغناطیسی زمین شده است اما هسته کوچک ماه با مقدار کم قسمتهای مذاب، نمی تواند میدان مغناطیسی کلی ایجاد نماید. با این حال نواحی کوچکی از ماه مغناطیسی می باشد. دانشمندان مطمئن نیستند که این مناطق به چه دلیل به وجود آمده اند. شاید ماه زمانی هسته ای مذاب تر از امروز داشته است.
مدرکی وجود دارد که اثبات می نماید در گذشته درون ماه از گاز تشکیل می شده است و مقداری از آن گاز همچنان وجود دارد.
در زمین، گازی که در ماگما حل شده است در حین فوران از دهانه آتشفشان خارج می شود؛ درست مانند خارج شدن گاز دی اکسید کربن که با تکان دادن یک بطری نوشابه کربناتی یا گازدار از آن خارج می شود. وجود سوراخهایی در بازالت مبین وجود گازهایی احتمالاً نظیر مونوکسیدکربن و بخار سولفور در اعماق ماه می باشد.
ماه از زمین بسیار کوچک تر است. میانگین شعاع ماه1737/4کیلومتر، حدود27درصد شعاع زمین می باشد. جرم آن نیز از جرم زمین بسیار کمتر است. جرم زمین 81 برابر جرم ماه می باشد. چگالی ماه حدود 3/34 گرم در هر سانتی متر مکعب، تقریباً 60درصد چگالی زمین است.
از آنجایی که جرم ماه از جرم زمین کمتر است، نیروی گرانش در سطح آن نیز کمتر از زمین و حدود یک ششم آن می باشد. بدین ترتیب شخصی که بر روی ماه ایستاده احساس می کند که پنج ششم از وزن خود را از دست داده است. همینطور اگر سنگی را در سطح ماه رها کنیم بسیار آهسته تر از سنگی که در زمین رها شده، به سطح می رسد.
علیرغم نیروی گرانش نسبتاً ضعیف ماه، فاصله آن تا زمین به قدری کم است که باعث ایجاد جزر و مد در آبهای زمین می گردد.
میانگین فاصله مرکز ماه تا مرکز زمین 384،467 کیلومتراست. این فاصله در حال افزایش است البته با سرعتی بسیار اندک. ماه در هر سال 3/8 سانتی متر از زمین دورتر می شود.
دمای سطح ماه در ناحیه استوایی آن از بسیار سرد یعنی 173-درجه سانتی گراد در شب تا بسیار گرم یعنی 127درجه سانتی گراد در طی روز، متغیر است. در چاله های عمیق نزدیک قطبهای ماه، دما همیشه حدود240-درجه سانتی گراد است.
در ماه هیچ گونه ای از حیات وجود ندارد. در مقاسیه با زمین، این قمر تغییرات اندکی در طی میلیاردها سال داشته است. در ماه، آسمان حتی در طی روز سیاه است و ستارگان همیشه دیده می شوند.
وقتی از زمین با چشم غیرمسلح به ماه نگاه می کنیم، می توانیم مناطق تیره و روشنی بر روی سطح ماه ببینیم. مناطق روشن ارتفاعات ناهمواری هستند که به واسطه برخوردهای اجرام آسمانی با ماه به وجود آمده اند. به این مناطق تری(1)می گویند. کلمه تری یک کلمه یونانی به معنی زمین ها می باشد. مناطق مرتفع، پوسته اصلی ماه هستند که به دلیل برخورد انواع اجرام آسمانی قطعه قطعه شده اند. قطر چاله های زیادی در منطقه تری متجاوز از 40کیلومتر می باشد. بزرگترین آنها حوزه ایتکن(2)قطب جنوب با قطر 2500کیلومتر است.
مناطق تیره با نام ماریا(3)شناخته می شوند. ماریا واژه ای یونانی به معنی دریا می باشد. این نام به جهت هموار بودن مناطق تیره و شباهت آنها به بسترهای وسیع آب به این مناطق اطلاق می گردد. این مناطق با لایه ای از مواد مذاب که میلیاردها سال پیش از آتشفشانهای فعال فوران کرده و اکنون منجمد شده اند، پوشیده شده است. از آن زمان، برخورد اجرام آسمانی چاله هایی را در نواحی ماریا ایجاد کرده اند.
ماه جو قابل ملاحظه ای ندارد اما مقدار اندکی گاز در سطح آن وجود دارد. مردم اغلب این گازها را اتمسفر ماه می دانند. این اتمسفر می تواند اگزوسفر (4) یا جو خارجی نیز نامیده شود. اگزوسفر به ذرات بسیار کم چگالی گفته می شود که پیرامون یک جسم بدون جو را احاطه کرده است. عطارد و برخی از اجرام منظومه شمسی نیز دارای اگزوسفر می باشند.
در سال1959، دانشمندان کاوش کردن در ماه را به کمک سفینه روبوتیک آغاز کردند. در آن سال، اتحاد جماهیر شوروی سفینه لونا3(5)را به قسمتی از ماه که دیده نمی شود فرستاد و این سفینه نخستین عکسها را از سمت پنهان ماه تهیه نمود. کلمه لونا در لاتین به معنی ماه است.
در تاریخ 20ژوئیه 1969، ماه نشین آپولو11ایالات متحده در ماه فرود آمد. فضانورد نیل آرمسترانگ (6)نخستین انسانی بود که بر روی ماه قدم گذاشت.
در سالهای1990، دو سفینه کاوشگر روبوتیک آمریکایی، کلمنتاین(7)و لونارپراسپکتور(8)، شواهدی مبنی بر وجود آب یخ زده در دو قطب ماه به دست آوردند. این یخها توسط سنگهای آسمانی، 2تا3میلیارد سال پیش به سطح ماه آورده شده اند. این یخها در مناطق همیشه سایه ماه باقی ماندند چرا که دما در این مناطق 240-درجه سانتی گراد می باشد.
حرکات ماه
ماه در مسیرهای متنوعی در حرکت است. برای مثال، حرکت وضعی ماه حول محور طولی فرضی خودش و حرکت ماه به دور زمین را می توان برشمرد. به دلیل گردش ماه به دور زمین قسمتهای مختلفی از بخش قابل رؤیت ماه، در هر فاز، از زمین دیده می شود. در هنگام وقوع پدیده ای به نام خسوف ماه، زمین و خورشید در یک راستا قرا می گیرند. حرکت آرامی به نام لیبراسیون یا رخ گردما را قادر به دیدن حدود59 درصد از سطح ماه در زمانهای مختلف می کند.گردش و مدار
ماه در هر 29/5روز یکبار به دور خودش می چرخد. در واقع این مدت زمان بین یک طلوع خورشید تا طلوع دیگر در ماه است و به آن روز قمری می گویند. در مقایسه، زمین در هر24 ساعت یکبار حول خود می چرخد.محور طولی ماه مانند محور طولی زمین، اندکی کج است. زاویه محور طولی زمین23/5درجه است و همین امرمنجر به تغییر فصل در زمین می شود. اما زاویه محور طولی ماه تنها حدود1/5درجه است بنابراین در ماه فصل وجود ندارد.
نتیجه دیگری که از انحراف اندک زاویه محور طولی ماه حاصل می گردد این است که قله های مشخصی نزدیک قطبهای ماه همیشه در معرض نورخورشید قرار دارند و کف برخی از چاله ها به ویژه نزدیک قطب جنوب همیشه در سایه به سرمی برند.
ماه نجومی زمانی است که ماه یک گردش کامل به دور زمین را نسبت به ستارگان پس زمینه آسمان کامل می کند. در این حین، به دلیل اینکه زمین دائماً در مدار خود به دورخورشید در حرکت است، ماه باید کمی بیش از 360درجه حرکت تا ازیک ماه نو به یک ماه نوی دیگر برسد. بنابراین ماه هلالی (9)از ماه نجومی طولانی تر است. یک ماه نجومی 27/355روز طول می کشددر حالیکه در حالیکه ماه هلالی29/537روز است.
یک ماه حلالی برابر با یک روز قمری است. در نتیجه همیشه فقط یک نیمکره از ماه دیده می شود و نیمکره دیگر از دید ما در روی زمین پنهان است.
مردم گاهی اشتباهاً به قسمت پنهان ماه، قسمت تاریک می گویند. ماه قسمت تاریک دارد اما آن قسمت بخشی است که در معرض تابش نور خورشید قرار نمی گیرد و محل آن دائماً در حال تغییر است.
مدار ماه مانند مدار زمین، به شکل یک دایره کشیده یا بیضی پهن است. فاصله بین مرکز زمین و مرکز ماه متغیر می باشد. در قسمتی از مدار ماه به نام حضیض، ماه کمترین فاصله از زمین یعنی 363،300 کیلومتر را دارد. در قسمت دیگری از مدار به نام نقطه اوج، ماه بیشترین فاصله یعنی 405،500 کیلومتر از زمین را دارد.
فازها
با حرکت ماه به دور زمین، ناظر زمینی در شکل ماه تغییر مشاهده می کند. به نظر می رسد که ماه از شکل یک هلال به شکل یک دایره در آمده و مجدداً به هلال تبدیل می شود. شکل ماه هر روز تغییر می کند چرا که ناظر با گردش ماه قسمتهای مختلفی از ماه را که در عرض نور خورشید قرار گرفته است مشاهده می کند. این تغییرات در ظاهر را فاز می نامند.ماه دارای چهار فاز است:1)ماه نو، 2)ربع اول، 3)ماه کامل، 4)ربع آخر یا سوم. زمانی که ماه بین زمین و خورشید قرار می گیرد، منطقه روشن آن پشت به زمین است. ستاره شناسان این فاز تاریک ماه را ماه نو می نامند.
یک شب پس از ماه نو، حلال باریکی از نور در گوشه شرقی ماه پدیدار می شود. باقی مانده قسمتی از ماه که رو به زمین است به شکلی کدر و بی نور به خاطر پرتوهایی که از زمین به ماه می تابند، قابل مشاهده است. هر شب، ناظر زمینی می تواند قسمت بیشتری از ماه را که به آن نور خورشید می تابد ببیند. بعد از حدود7 روز، ناظر می تواند نصف ماه کامل را ببیند. به این فاز ربع اول می گویندچرا که این فاز پس از گذشت یک چهارم از ماه هلالی ظاهر می گردد. با گذشت 7 روز دیگر، ماه به قسمت مقابل خورشید و زمین می رسد. همه قسمت نورانی ماه یعنی یک دایره کامل در این هنگام قابل رؤیت است. به این فاز بدر کامل می گویند. حدود هفت روز بعد از بدر کامل، ناظر مجدداً یک نیم بدر ماه را می بیند. به این فاز ربع سوم یا ربع آخر می گویند. با گذشت هفت روز دیگر، ماه بین زمین و خورشید قرار می گیرد و به این ترتیب ماه نویی دیگر آغاز می شود.
مانند خورشید، ماه نیز از شرق طلوع و از غرب غروب می کند. با پشروی ماه در مدار و ایجاد فازها، زمان طلوع و غروب آن نیز تغییر می کند. در فاز ماه نو، ماه به همراه خورشید طلوع می کند. با گذشت هر روز، به طور متوسط ماه حدود 50 دقیقه دیرتر طلوع می کند.
گرفتگیها زمانی رخ می دهند که زمین، خورشید و ماه به طور کامل و یا تقریباً در امتداد یک خط قرار می گیرند. خسوف زمانی رخ می دهد که زمین بین ماه و خورشید است و سایه آن بر روی ماه می افتد. خسوف فقط در زمان فاز بدر کامل رخ می دهد کسوف زمانی ایجاد می گردد که ماه تقریباً یا کاملاً یا بین زمین و خورشید قرار بگیرد و سایه ماه بر روی زمین بیفتد. کسوف فقط در زمان فاز ماه نور رخ می دهد.
در حین یک دور گردش ماه به دور زمین، یک بار زمین بین ماه و خورشید قرار می گیرد و یک بار ماه بین خورشید و زمین است. اما در بیشتر اوقات، این اجرام در راستای یک خط قرار نمی گیرند. بنابراین ما هر ماه شاهد وقوع یک کسوف و یک خسوف نخواهیم بود. دلیل اصلی قرار نگرفتن این اجرام در یک راستا، انحراف 5 درجه ای صفحه مداری ماه نسبت به صفحه مداری زمین است. به دلیل این انحراف سایه زمین یا ماه از بالا یا پایین یکدیگر عبور کرده و وارد فضای بیکران می شوند.
رخ گرد یا لیبراسیون
ما در زمین گاهی شاهد بخشی از قسمت پنهان ماه هستیم. نمایان شدن بخشی از قسمت پنهان به دلیل لیبراسیون یا رخ گرد ماه می باشد. در ماه سه نوع رخ گرد وجود دارد:1)رخ گرد طولی، 2)رخ گرد روزانه، 3)رخ گرد عرضی.رخ گرد طولی به دلیل بیضی بودن شکل مدار ماه به دور زمین اتفاق می افتد. در حین گردش ماه به دور زمین سرعت گردش آن متغیراست. بر اساس قانون کشف شده توسط ستاره شناس آلمانی، یوهانس کپلر در اوایل قرن 17، هنگامی که ماه نسبتاً به زمین نزدیک است سرعت آن بیش از حد میانگین و هنگامی که نسبتاً از زمین دور است سرعت آن کمتر از حد میانگین می شود. اما سرعت گردش وضعی ماه، یعنی گردش آن به دور محور طولی همواره ثابت است. بنابراین در نتیجه ارتعاشات طولی، رصد کننده نه تنها می تواند چهره ی ماه را ببیند بلکه گونه هایش را هم می تواند مشاهده کند.
رخ گرد روزانه به سبب تغییر موقعیت ناظر در زمین نسبت به ماه پدیدار می شود. ناظری را مجسم نمایید که در فاز بدر کامل، در استوا قرار دارد. با گردش زمین از غرب به شرق، ناظر ابتدا ماه را هنگام طلوع در افق شرقی و سرانجام غروب آن در افق غربی را مشاهده. در طول این مدت، نقطه دید ناظر حدود 12،700کیلومتر(به اندازه قطر زمین)نسبت به ماه تغییر کرده است. در نتیجه این گونه به نظر می رسد که ماه به آرامی به سمت غرب گردش می کند.
زمانیکه ماه از شرق طلوع کرده و به بالا ترین نقطه خود در آسمان سفر می کند، ناظر می تواندگوشه غربی ماه را مشاهده کند و هنگامی که ماه به سمت افق غربی می رود، گوشه شرقی آن قابل رویت است.
رخ گرد عرضی به دلیل انحراف محور طولی ماه رخ می دهد. در طی یک گردش ماه به دور زمین، قطب شمال ماه نخست به سمت زمین دارای انحراف است و سپس قطب جنوب آن به سمت زمین کج می شود. وقتی هر یک از دو قطب به سمت زمین کج شوند، ناظر منطقه بیشتری از قطبها را مشاهده می کند. در نتیجه همه ی این رخ گردها یا لیبراسیونها ناظر به جای 50 درصد از سطح ماه قادر به رؤیت 59 درصد از سطح ماه می باشد.
شکل گیری و تحولات ماه
دانشمندان معتقدند که ماه در اثر یک برخورد شدید با زمین به وجود آمده است. بر اساس این نظر، 4/5میلیارد سال پیش، زمین به جرمی به اندازه یک سیاره برخورد کرده است. در اثر این برخورد یک ابر بزرگ از سنگهای تبخیرشده از زمین بلند شده و وارد مداری به دور زمین شده است. این ابر تدریجاً سرد و غلیظ شده و به حلقه ای از اجرام کوچک دور زمین تبدیل گردیده. این اجرام سپس به یکدیگر متصل شده و ماه را شکل داده اند.به دلیل سرعت بالای اتصال اجرام کوچک با یکدیگر انرژی زیادی به شکل گرما آزاد شده است. این گرما منجر به ذوب شدن ماه و پدیدار گشتن دریاهایی از ماگما یا مواد مذاب گردیده است.
دریای ماگما به آرامی سرد و منجمد شده است. با سرد شدن آن عناصر سنگین به درون ماه فرو رفته و جبه ماه را شکل داده اند.
درحدود4تا3 میلیارد سال پیش، احتمالاً به دلیل وجود عناصر رادیواکتیو در اعماق ماه، جبه ماه ذوب گردید. مواد مذاب ایجاد شده به شکل موادی سیاه رنگ فوران کرده و قسمتهایی از سطح ماه را پوشانده است. این مواد مذاب به تدریج سرد و منجمد شده و تبدیل به سنگهایی به نام بازالت شده اند.
فورانهای کوچک احتمالاً تا یک میلیارد سال پیش ادامه داشته اند. از آن زمان، تنها برخوردهای محلی سنگهای آسمانی به سطح ماه به وقوع پیوسته اند. از آنجا که ماه جوی برای سوزاندن سنگهای آسمانی ندارد، بمبارانها تا به امروز ادامه پیدا کرده اند البته با شدتی بسیار بسیار کمتر از گذشته.
برخورد اجرام بزرگ می تواند باعث ایجاد چاله گردد و برخورد اجرام کوچک باعث خردشدن سنگهای سطح ماه و تبدیل آن به پودری به نام رگولیت(10)می شود. رگولیت در همه جای ماه وجود دارد.
اگزوسفرماه
اگزوسفرماه که در حقیقت به معنای ذراتی است که پیرامون ماه را پوشانده است، به طور کلی از گازهایی که توسط بادهای خورشیدی تولیدمی شوند تشکیل شده است. باد خورشیدی جریانی دائمی از سطح خورشید است که بیشتر از ذرات هیدروژن و هلیوم به همراه مقادیری نئون و آرگون تشکیل می شود.بقیه گازهای پیرامون ماه از خود ماه سرچشمه می گیرند. یک باران دائمی اجرام ریز سماوی، سنگهای ماه را گرم کرده و باعث تبخیر آنها می شود. اغلب اتمهای موجود در این بخارها، اتمهای سدیم و پتاسیم می باشند. در حال حاضر مقدار این عناصر بسیار اندک و تنها چند صد اتم در هر سانتی متر مکعب است. علاوه بر بخارهایی که در اثر برخوردها ایجاد می شوند، مقادیری گاز نیز در اعماق ماه تولید می شوند.
بیشتر گازهای پیرامون ماه در منطقه ای تقریباً بین استوا و قطبها متمرکز می شوند و مقدار آنها قبل از طلوع خورشید به بیشترین حد خود می رسد. بادهای خورشیدی دائماً بخارها را در فضا پخش می کنند، اما بخارها مجدداً جایگزین می شوند.
سطح ماه پوشیده از سوراخهای کاسه ای شکل به نام چاله، گودالهای کم عمق به نام حوزه، و دشتهای مسطح پهناور به نام ماریا یا دریا می باشدو پودر رگولیت نیز در میان بیشتر سطح آن وجود دارد.
چاله ها
تعداد بیشمار چاله های ماه در اثر برخورد اجرام آسمانی با سطح ماه ایجاد شده اند. چاله های سطح ماه با اسامی دانشمندان مشهور نامگذاری شده اند. برای مثال چاله ی کوپرنیک به یاد ستاره شناس لهستانی که در قرن 16متوجه گردش سیارات به دور خورشید شد، نامگذاری شده است. چاله ارشمیدس نیز به نام ریاضیدان یونانی که200سال قبل از میلاد مسیح اکتشافات فراوانی در زمینه ریاضیات به انجام رساند نامگذاری شده است.شکل چاله ها متناسب با ابعاد آنها متغیر است. چاله های کوچک به قطر کمتر از 10 کیلومتر تقریباً شبیه کاسه هستند. چاله هایی که کمی بزرگترند نمی توانند شبیه به کاسه باشند چون دیوارهای آنها شیب زیادی دارد. مواد از دیواره ها به درون این چاله سقوط می کند در نتیجه دیواره ها کنگره ای و کف چاله ها مسطح است.
چاله های بزرگ دیواره ای طبقه طبقه دارند. طبقه هایی که شبیه به تراس می باشند و به صورت پلکانی روی یکدیگر قرار دارند و در کف چاله قله های مرکزی وجود دارند. همان فرایندی که باعث کنگره دار شدن دیواره ها می باشد، منجر به تشکیل تراسها در دیواره ها می شود. قله های مرکزی کف چاله نیز تقریباً مانند قله های مرکزی که در اثر برخورد سنگهای آسمانی با زمین ایجاد شده اند، به وجود می آیند. مطالعات بر روی چنین قله هایی در روی زمین نشان می دهد که وجود آنها به دلیل تغییر شکل زمین است. برخورد، باعث فشرده شدن زمین و سپس ارتجاع زمین و تشکیل قله ها می گردد. مواد تشکیل دهنده ی قله های مرکزی ماه ممکن است که از عمق19کیلوکتری آن آمده باشند. اطراف چاله ها، ناهموار و پوشیده از مواد کوهستانی است. مواد کوهستانی به تکه ها و خرده های سنگهایی گفته می شود که در اثر فشار به خارج از چاله ها پرتاب می شوند. این مواد می توانند تا100کیلومتر دورتر از چاله پرتاب شوند.
دورتر از چاله ها، در بیشتر موارد، چاله های ثانوی نامنظمی قرار دارند که در اشکال و اندازه های مختلف، به طور خوشه ای و گروهی و یا به طور ردیف در یک خط قرار گرفته اند. چاله های ثانوی در اثر پرتاب شدن مواد از چاله های اصلی و برخورد با سطح ماه به وجود می آیند. موادی که پرتاب می شوند شامل توده های عظیم سنگ، دسته هایی از سنگهای نرم به خم چسبیده و باران سنگهای ریزی که از سطح ماه بلند می شوند است. این مواد ممکن است که تا هزاران کیلومتر دورتر بروند. پرتوهای سبک به شکل پودر که می توانند هزاران کیلومتر پیش بروند از چاله ها متساطع می گردد. این پرتوها به آرامی در اثر بمبارانهای اجرام بسیار ریز آسمانی از بین رفته و با لایه سطحی ترکیب می گردند. بنابراین چاله ای که همچنان پرتوی مرئی متساطع می نماید جزء چاله های جوان ماه به حساب می آید.
چاله هایی با قطر بیش از 200کیلومتر دارای قله های مرکزی هستند. برخی از آنها علاوه بر قله های مرکزی دارای حلقه های کوهستانی نیز می باشند. حضور این حلقه ها خبر از شکل بعدی چاله ها یعنی حوزه ها را می دهد.
حوزه ها چاله هایی با قطر بیش از 300کیلومتر می باشند. حوزه های کوچکتر تنها یک حلقه کوهستانی دارند اما بزرگ ترها دارای چندین حلقه با مرکز مشترک هستند، درست مانند صفحه دارت. حوزه چند حلقه ای دریای شرقی با1000کیلومتر قطر، از حوزه های خاص به شمار می آید. حوزه های دیگر می توانند بیش از 2000کیلومتر پهنا داشته باشند یعنی به بزرگی منطقه غربی ایالات متحده.
تعداد حوزه ها در نیمه پنهان و نیمه مرئی ماه مساوی است. بیشتر حوزه ها یا فاقد بازالت می باشند، به ویژه در حوزه های قسمت پنهان، و یا حاوی مقدار کمی بازالت هستند. این تفاوت ممکن است که از ضخامت پوسته ناشی شود. ضخامت پوسته در قسمت پنهان بیشتر از بخش مرئی می باشد بنابراین ذوب شدن سنگها و رسیدن آنها به سطح مشکل تر است.
در زمینهای مرتفع، مواد خارج شونده از حوزه ها بیشتر مواد چند کیلومتری سطح ماه را تشکیل می دهند. بیشتر این مواد لایه ضخیمی از تکه ها و خرده سنگهایی هستند که برچیا(11)نام دارند. دانشمندان با مطالعه تکه های کوچکی از برچیا اطلاعاتی در مورد منشأ پوسته ماه کسب می نمایند.
ماریا، قسمت تیره سطح ماه، 16درصد از کل سطح آن را تشکیل می دهد. علت کوچک بودن قسمت ماریا به فرایند تشکیل آن مربوط می شود. به جای برخوردهای عظیم، عواملی چون فوران آتشفشان و تغییر شکل پوسته باعث به وجودآمدن این مناطق شده اند. قسمت عمده زمینهای ماریا شامل چین و چروک و برآمدگی ها و شیارهایی ناشی از عوامل آتشفشانی می باشد.
چروکها برآمدگی هایی تاول مانند هستند که در همه جای ماریا پیچ خورده اند. این برآمدگی ها سنگهایی هستند که به دلیل فشار تا شده اند. بیشتر این چروک ها دایره شکل می باشند.
شیارهایی شبیه به مار نیز در سطح ماه وجود دارند. دانشمندان در گذشته تصور می کردند که این شیارها زمانی آبراهه بوده اند. در حالیکه آنها توسط جریان مواد مذاب شکل گرفته اند. مدارکی که این گفته را ثابت نمود، نمونه ای بود که فضانوردان آپولو با خود به زمین آوردند. در مولکولهای نمونه آورده شده هیچ اثری از آب وجود نداشت.
نشانه های آتشفشانی
در سرتاسرماریا نشانه های فراوانی که به واسطه فوران آتشفشانها ایجاد شده اند وجود دارد. یکی از این نشانه ها دیواره هایی است که در همه جای سطح ماریا وجود دارد. این دیواره ها در واقع ابتدای جریانهای مواد مذاب هستند که به شکل جامد در آمده اند و منجر به تجمع بقیه مواد مذاب در پشت خود شده اند. وجود این دیواره ها دلیل دیگری برای اثبات این است که ماریا از بازالت مذاب که منجمد شده تشکیل گردیده است.تپه ها و گنبدهای کوچک، احتمالاً آتشفشانهای کوچک هستند. هم برآمدگیهای گنبدی شکل و هم تپه های مخروطی به صورت گروهی در کنار یکدیگر قرار گرفته اند. یکی از بزرگترین دسته های تپه ای موجود در ماه مجموعه تپه های ماریوس(12)در منطقه اقیانوس طوفانها می باشند. در این مجموعه تعداد فراوانی چروک، شیار و بیش از 50 آتشفشان قرار گرفته است.
قسمت زیادی از ماریا و تری پوشیده از ماده تیره ای به نام رسوب جبه سیاه است. مدارک به دست آمده در مأموریت های آپولو معلوم کرد که این ماده خاکستر آتشفشانی می باشد.
درون ماه
ماه، مانند زمین از سه لایه پوسته، جبه و هسته تشکیل شده است. البته ترکیب بندی، ساختمان و منشأ این مناطق در ماه تفاوت زیادی با لایه های زمین دارند.بیشتر آنچه که دانشمندان درباره درون زمین و ماه می دانند از مطالعات آنها در خصوص زمین لرزه و ماه لرزه به دست آمده است. اطلاعات به دست آمده درباره لرزشهای ماه توسط تجهیزاتی که فضانوردان آپولو بین سالهای 1969تا 1972در ماه کار گذاشته اند، جمع آوری شده است.
پوسته
میانگین ضخامت پوسته ماه 70 کیلومتر است. لازم به ذکر است که میانگین ضخامت پوسته زمین10کیلومتر می باشد. قسمت خارجی پوسته ماه در اثر برخوردهای مهیب شهاب سنگها، شکسته، شکاف خورده و درهم آمیخته است و در قسمت درونی آن چگالی سنگها ناگهان کاهش می یابد.جبه
جبه ماه متشکل از سنگهایی متراکم و آکنده از آهن و منیزیم می باشد. مواد معدنی با چگالی کم به سمت لایه های خارجی ماه و مواد معدنی با چگالی زیاد به سمت لایه های درونی حرکت می کنند.پس از تشکیل جبه، بخشی از این لایه در اثر تشکیل گرما در اعماق درونی ماه ذوب شد. منبع حرارت احتمالاً شکسته شدن اورانیوم و دیگر عناصر رادیواکتیو بوده است. این ذوب شدن منجر به ایجاد ماگمای بازالتی شد. این ماگما به تدریج راه خود را به سمت سطح طی کرد و به صورت مواد مذاب و خاکستر فوران نمود.
هسته
داده های جمع آوری شده توسط لونار پراسپکتور داشتن هسته را برای ماه به اثبات رساند و به دانشمندان کمک نمود که ابعاد آن را تخمین زنند. شعاع هسته ماه تنها حدود400کیلومتر در حالی که شعاع هسته زمین 3500کیلومتر می باشد.هسته ماه کمتر از درصد جرم ماه را به خود اختصاص داده است. دانشمندان گمان می کنند که هسته بیشتر از آهن و سولفور و سپس دیگر عناصر تشکیل شده است.
هسته زمین بیشتر از آهن مذاب ساخته شده است. حرکت سریع این هسته مذاب منجر به ایجاد میدان مغناطیسی زمین شده است اما هسته کوچک ماه با مقدار کم قسمتهای مذاب، نمی تواند میدان مغناطیسی کلی ایجاد نماید. با این حال نواحی کوچکی از ماه مغناطیسی می باشد. دانشمندان مطمئن نیستند که این مناطق به چه دلیل به وجود آمده اند. شاید ماه زمانی هسته ای مذاب تر از امروز داشته است.
مدرکی وجود دارد که اثبات می نماید در گذشته درون ماه از گاز تشکیل می شده است و مقداری از آن گاز همچنان وجود دارد.
در زمین، گازی که در ماگما حل شده است در حین فوران از دهانه آتشفشان خارج می شود؛ درست مانند خارج شدن گاز دی اکسید کربن که با تکان دادن یک بطری نوشابه کربناتی یا گازدار از آن خارج می شود. وجود سوراخهایی در بازالت مبین وجود گازهایی احتمالاً نظیر مونوکسیدکربن و بخار سولفور در اعماق ماه می باشد.
پی نوشت ها :
1-Terrae
2-Aitken Basin
3-Maria
4-Exosphere
5-Luna
6-Neil A. Armstrong
7-Clementine
8-Lunar Prospector
9-Synodic
10-Regolith
11-Breccia
12-Marius
