جاذبه های گردشگری بیابانها و کویرهای ایران

کشورهایی که در نیمکره شمالی زمین در عرض جغرافیایی 15 تا 45 درجه واقع شده اند، در نوار خشک یا بیابانی کره زمین قرار دارند(مانند ایران، عربستان، صحرای آفریقا، امارت متحده عربی و غیره) ؛ زیرا در این عرض جغرافیایی «هوای پر فشار مجاور حاره ای» حاکم است. این هوای پر فشار با دو اثر و ویژگی خود به هر منطقه ای که بوزد، مانع بارندگی می شود: پراکنده کردن هوا و ندادن امکان صعود به آن. به طور کلی این طور می توان گفت: آن هوایی ایجاد بارندگی می کند که ناپایدار باشد؛ یعنی امکان صعود داشته باشد، سرد بشود تا ذرات ابر بتوانند سرانجام به صورت ریزشهای جوی (بارن، برف و تگرگ) به سطح زمین بریزند. هوای پر فشار چنین امکانی را نمی دهد. کشور عزیزمان ایران که تقریباً در عرض جغرافیایی 25 تا 40 درجه شمالی قرار دارد، درست در داخل یا بهتر بگوییم درمغز و هسته این عرض جغرافیایی بوده و لذا تحت تاثیر شدید هوای پر فشار مجاور حاره ای واقع شده است؛ از این روی می بایست سراسر آن دارای آب و هوای خشک و بیابانی و فقیر از لحاظ بارندگی می شد، مانند: امارات متحده عربی و دیگر شیخ نشین های خلیج فارس، عربستان، صحرای آفریقا و غیره. اما خوشبختانه در طول دروه زمین ساختی یا تکامل کره زمین در محدوده کشور ما، دو پدیده اتفاق افتاده یا عوارض طبیعی به وجود آمده که در بسیاری از مناطق آن، اثر بسیار نامطلوب هوای پر فشار مجاور حاره ای و نیز بادهای آلیزه که آنهم در همین عرضهای جغرافیایی باعث خشکی آب و هوا می شود، از بین رفته و ایران دارای انواع مختلف آب و هوا و از این لحاظ یک کشور تقریباً استثنایی در جهان شده است. یکی از این دو پدیده، خشک شدن دریاها ولی باقی ماندن دو دریا در شمال و جنوب کشور است(دریای خزر در شمال، خلیج فارس و دریای عمان درجنوب) و دیگری، چین خردگی و کوهستانی شدن قسمت اعظم آن است.

منابع طبیعی تجدید شونده

درمناطق دشتی به ویژه نواحی خشک و بیابانی، منابع طبیعی تجدید شونده یا معادن تجدید پذیر بسیاری در مساحت و قطعات کوچک و بزرگ وجود دارند؛ مانند انواع نمکهای انواع کویرها (نمکزارها) یا ماسه های بادی به صورت رشته تپه های طولی شکل به هم پیوسته که طول آنها تا 200 کیلومتر و ارتفاع آنها «ماسه بادی انباشته شده» تا 475 متر هم می رسد، مانند ماسه ها یا رشته های ماسه ای واقع در شرق لوت که به «ریگ یلان» معروف است و همین طور دیگر رشته تپه های ماسه ای به هم پیوسته کشور مانند ریگ جن (در جنوب دشت کویر)، ریگ شتران (بین طبس و یزد) ریگ دهلی (سر راه بم به سمسور در بلوچستان) ریگ اسپکه در بلوچستان، ریگ کاشان (آران و بیدگل) و دیگر رشته تپه های ماسه ای طولی (ریگها). اما در مناطق مختلف خشک و بیابانی دیگر انواع تپه های ماسه ای به اشکال مختلف (هلالی شکل، شمشیری شکل و غیره) وجود دارند که هم از اشکال زیبا برخوردارند و هم تمام نشدنی (منابع طبیعی تجدید شونده)اند؛ زیرا جایگزین می شوند، یا از بین نمی روند. تپه های ماسه ای بادی، هم زیبا هستند و هم موارد استعمال گوناگون دارند. تاکنون حدود 20 مورد استفاده از ماسه بادی کشف شده است. بنابراین ماسه های بادی هم از منابع مهم اقتصادی (منابع طبیعی تجدید شونده) و هم از عوامل مهم و اشکال زیبای جاذبه توریستی هستند، ضمن آنکه تپه های ماسه ای محل اسکی بیابانی نیز هستند.
در نواحی خشک کشور، انواع مختلف کویرها (نمکزارها) وجود دارند که تمام نشدنی (تجدید پذیر) هستند، بر خلاف معادن، نمک کوه (گنبدهای نمکی) که تمام شدنی (ثروتهای طبیعی) هستند. کویرها یا نمکزارها از انواع مختلف املاح و به اشکال گوناگون و قطعات متفاوت در مناطق مختلف کشور ما وجود دارند، که آنها را بر اساس شکل ظاهری (اشکال قشرهای نمکی و نوع نمک) نامگذاری کرده ایم، مانند: کویرهای قشری که دارای املاح کلرور سدیم هستند، کویرهای چربه که دارای املاح کلرور کلسیوم و کویرهای متورم یا پف کرده که دارای املاح سولفات سدیم هستند و شوره زارها که دارای املاح نیترات پتاسیوم اند.

کویر

کویرها (نمکزارها) مانند ماسه زارها، ضمن آنکه به دلیل داشتن مناظر گوناگون و زیبا از جاذبه های مهم توریستی به شمار می روند، با داشتن انواع مختلف املاح، از مهمترین منابع اقتصادی (منابع طبیعی تجدید پذیر) نواحی خشک کشور هستند؛ زیرا هر یک از انواع املاح کویرها، موارد استعمال گوناگون دارند، به عنوان مثال سولفات سدیم برای تهیه مواد شوینده، شیشه سازی، کاغذ سازی و چندین مورد دیگر استفاده می شود. با احیا کردن سولفات سدیم به سولفید سدیم به روش خیلی ساده، از این ماده بسیار با ارزش، برای استخراج فلز از سنگ (سنگ آهن، سنگ مس و غیره) استفاده می شود. از کلرور سدیم برای مصارف خوراکی انسان و حیوان (نمک طعام) و نیز استخراج نفت و همچنین تولید محصولات پتروشیمی استفاده می شود. کلرور کلسیوم، جاذب الرطوبه است که دهها موارد استعمال دارد و خلاصه از نیترات پتاسیوم هم به عنوان یک کود ازته طبیعی استفاده می شود و هم برای تهیه باروت و دیگر مواد احتراقی، مورد استفاده قرار می گیرد.
بنابراین کویرها (نمکزارها) برخلاف گذشته که اگر در هر منطقه وجود داشت، نشان از شوم و بدبخت بودن آن منطقه بود، امروزه نشانه خوش شانسی و مایه توسعه و ترقی هر کشور و منطقه به شمار می روند، زیرا در گذشته که فعالیتها بیشتر بر اساس کشاورزی و دامداری استوار بود، کویرها به دلیل متراکم بودن نمک در آنها و غیر قابل کشت و زراعت بودن، نه تنها فایده ای نداشتند و مورد استفاده قرار نمی گرفتند، بلکه با بالا آمدن سطح آب زیرزمینی در این عرصه ها، موجب بالا آمدن زه آب شور و کویری شدن زمینهای اطراف خود نیز می شدند. از این روی مناطق کشاورزی مفلوک روستاهای کوچک و فقیری که در این سرزمینهای با آب و خاک شور به وجود آمده بودند، به تدریج با پیشروی آب شور و شورتر و سرانجام کویری شدن اراضی زیر کشت ساکنان این مناطق، روستاها را ترک کرده به دیگر مناطق کشور مهاجرت کردند و به این ترتیب، تمدنهای کشاورزی نیز نابود شدند. اما امروزه از برکت پیشرفت علم و تکنولوژی، می توان از انواع املاح، انواع کویرها بهره برداری کرد و چنانچه با یک برنامه ریزی صحیح از آنها استفاده شود، تاثیر به سزایی در اقتصاد منطقه و کل کشور هم از لحاظ اشتغال زایی و هم بالا رفتن سطح زندگی مردم خواهد داشت و شهرهای صنعتی، زنجیر وار به دور کویرها ایجاد خواهند شد و تمدن صنعتی پیشرفته به جای تمدن مفلوک کشاورزی در گذشته به وجود خواهد آمد.

جاذبه های گردشگری

کویرها و بیابانها فواید دیگری هم دارند که شاید بتوان گفت اقدام در این زمینه، اقتصادی تر و اولی است؛ برای اینکه هزینه کمتری را هم در بر خواهد داشت و آن استفاده از کویر ها (نمکزارها) و بیابانها به عنوان جاذبه های مهم توریستی کشور است. درست است که کشور ما با داشتن دو دریای زیبا در شمال و جنوب و جنگل های متنوع در مناطق مختلف، دره های سرسبز و ارتفاعات پوشیده از گیاه و رودهای خروشان و چشمه سارهای پرآب و آب معدنیهای متنوع فراوان و عرصه های پوشیده از گلهای الوان و نیز انواع حیات وحش، از لحاظ طبیعی یکی از مناطقی در جهان است که دارای انواع جاذبه های توریستی است؛ اما کویرها و بیابانهای ایران هم دارای ویژگی خاصی هستند. حتی مواردی از آنها منحصر به فرد بوده و در دیگر کشورهای جهان نمونه آنها مشاهده نمی شود؛ لذا ضمن آنکه برای هر فرد ایرانی جالب هستند، برای توریست های خارجی به ویژه آنان که با کویر و بیابان و علوم مربوط به آن سروکار دارند (کویرشناسان و بیابان شناسان) بسیار جالب و ارزشمندند، هرچند به ظاهر از عوارض طبیعی نامساعد برای کشاورزی و دیگر بهره برداریهای مستقیم از آن به حساب می آیند.

خلاصه ای از جاذبه ها و زیباییهای کویر و بیابان

1- کویرها (نمکزارها): هر کشوری که دارای نمکزار است، برای آن اسمی دارد. به عنوان مثال در زبان عربی به نمکزار «سبخ» (Sabakh) می گویند که جمع آن می شود «سبخاء» و به بیابان هم «صحرا» می گویند. ما در ایران به نمکزار «کویر» می گوییم. کویر به زمینی گفته می شود که آن چنان تحت تاثیر نمک است (نمک در سطح یا نزدیک سطح آن متمرکز شده) که قابل رویش برای گیاهان (حتی پسته، خرما، جو و غیره که به شوری و قلیایی مقاوم هستند) نیستند؛ اما امکان دارد که میزان املاح آن به حدی باشد که گیاهان غیرزراعی، ولی مقاوم به شوری و قلیایی (مانند گز، خارشتر، اشنیان، نی و غیره) بتوانند در آن برویند. در این صورت «کویر های گیاهدار» یا «مراتع کویری» خوانده می شوند که در واقع منابع طبیعی تکثیر شونده مناطق خشک هستند (همان گونه که جنگل ها، منابع طبیعی تکثیر شونده مناطق مرطوبند). اما اگر مقدار املاح محلول خاک از یک حدی تجاوز کند (از سه درصد و یا هدایت الکتریکی مخصوص آن از 43 میلی موس بر سانتیمتر) دیگر هیچ گیاهی قادر به روییدن در آن نیست (حتی گیاهی به نام «شور» Salzola که مقاوم ترین گیاه به شوری است). در این شرایط، کویرها یا نمکزارهای فاقد گیاه ولی دارای قشر نمکی (کویرهای واقعی) به وجود می آیند که باید از املاح آنها استفاده کرد و از این رو، نگارنده معتقد است کویرها (نمکزارهای فاقد گیاه) منابع طبیعی تجدید شونده یا قابل تجدید مناطق خشک هستند (در حالی که کویرهای دارای گیاه، منابع طبیعی تکثیر شونده مناطق خشک اند.)
در اینجا از جاذبه ها و زیباییهای کویرها، چه کویرهای گیاهدار و چه کویرهای فاقد گیاه، به عنوان یکی از بهترین جاذبه های توریستی کشور ما و نیز در جهان صحبت می کنیم.
الف - درباره کویرهای گیاهدار: در مناطق مختلف کشور (نیمه خشک، خشک، نیمه بیابان و بیابان) چندین قطعه کویر (نمکزار) داریم که تعداد آنها به حدود 50-45 قطعه می رسد، مانند کویر آذربایجان شرقی (معروف به کویر کبودان)، کویر اراک (معروف به کویر میقان) کویر های منطقه قم و چندین قطعه کویر در مناطق خشک مانند کویر بجستان و کویر خواف و کویر جاجرم خراسان، اما بزرگترین کویر (نمکزار) ایران، کویر مرکزی یا دشت کویر ایران است. همچنین در نواحی نیمه بیابانی مانند یزد، پنج قطعه کویر (نمکزار) داریم مانند کویر ابرقو، کویر مروست، کویر سیاهکوه و غیره و حتی در بیابان لوت نیز، کویر یا نمکزارهایی وجود دارند که به کلی فاقد گیاه هستند.
کویرهای گیاهدار یا اطراف کویر مرکز ایران ضمن آنکه مراتع کویری یا منابع طبیعی تکثیر شونده هر منطقه و کشور به حساب می آیند، دارای جاذبه توریستی جالب توجهی نیز هستند؛ زیرا در آنها انواع مختلف گیاهان می رویند که به خصوص در فصل بهار بعضی از آنها دارای گلهای بسیار زیبا هستند. مانند انواع گزها که دارای انواع گلهای بنفش توام با رنگهای متنوعند و انواع گیاهان، منظره بسیار جالب و دیدنی دارند. کویرهای گیاهدار تقریباً مانند جنگل ها که در فصل پاییز خیلی زیبا هستند، در فصل بهار زیبا و دیدنی اند؛ لذا در این فصل باید از جاذبه هایی برای جلب توریست و ترتیب دادن تورها استفاده کرد. استفاده از این عرصه ها به عنوان چراگاه، یعنی وجود و پخش بودن حیوانات به ویژه شتر در آنها، منظره بسیار زیبایی به این کویرها می بخشد، به خصوص عصرها.
ب - کویرهای فاقد گیاه: هر قدر منطقه از لحاظ آب و هوا خشک تر و گرمتر باشد، تعداد گیاهان آن کمتر است. به عبارت دیگر، از مناطق نیمه خشک (به عنوان مثال آذربایجان و اراک) به مناطق خشک و بیابانی (مانند بیابان لوت) از گیاهان کویر کاسته شده و بر سطح کویرهای فاقد گیاه اضافه می شود. به طوری که در بیابان لوت، هر قطعه که کویری است، فاقد گیاه است. در دشت کویر یا کویر مرکزی و اطراف آن که به دلیل نفوذ آب زیرزمینی به آن منطقه و نیز جاری شدن آبهای سطحی به آنجا، تا حدودی رطوبت خاک بیشتر است، کویرها گیاه دارند؛ اما قسمت مرکزی آن به کلی فاقد گیاه ولی دارای انواع مختلف کویرها با قشرهای نمکی متنوع بوده که همچون گلهای یک قالی زیبا و متنوع هستند. انواع نمکها با بلورها و اشکال مختلف، زیبایی خاصی به هر قسمت از سطح کویرهای فاقد گیاه می بخشند. بهترین موقع برای دیدن این کویرها و ترتیب دادن برنامه گردشگری برای آنها، اواخر تابستان و فصل پاییز قبل از آغاز بارندگی است؛ زیرا در طول دوره خشک و گرم تابستان املاح در سطح زمین تجمع کرده و بلورهای مختلف نمک با اشکال مختلف و زیبا، جلوه ای بسیار زیبا می بخشند.
خلاصه هر کویر (نمکزار) ایران در مناطق مختلف دارای ویژگیهای خاص آن شرایط اقلیمی و خاکی آن منطقه است. به عنوان مثال کویر «حوض سلطان»، خصوصیتی دارد که دیگر کویرها ندارد (باتلاقی شدید است) کویر «ساغند» یزد با کویر ابرقو و مروست، تفاوت دارد. کویر اراک (میقان) با کویر آذربایجان شرقی، با آنکه هر دو در مناطق نیمه خشک واقع شده اند، ولی به کلی با هم متفاوتند و همه زیبا هستند.
2- بیابانها: بیابان که عربها به آن «صحرا» می گویند، به سرزمین وسیعی گفته می شود که از لحاظ بارندگی بسیار فقیر است و امکان دارد که در طول یک سال یا سالها در آن بارندگی صورت نگیرد و بارش چندین سال آن، ظرف چند روز یا چند ساعت ببارد. (بیابانهای واقعی، مانند بیابان لوت ایران، صحرای آفریقا و بیابان آتاکاما در آمریکای جنوبی که 29 سال در آن بارندگی صورت نگرفته است: از سال 1832 تا 1853)، چنین سرزمینی از لحاظ آب و پوشش گیاهی بسیار فقیر و یا مساحتهای وسیعی از آن به کلی فاقد گیاه است؛ مانند بیابان لوت ایران. در این سرزمین (بیابان لوت) سالها باران نمی بارد و آب جاری شیرین ندارد و آب آن محدود می شود فقط به پنج چشمه کوچک که آب تمامی آنها، کم و شور است. همچنین یک رود دائمی دارد که آبش شور است و در آخر، بر اثر تبخیر شدید به معدن نمک تبدیل می شود؛ لذا این بیابان (به جز یک منطقه کوچک در لوت جنوبی معروف به شاهرخ آباد) به کلی برای کشاورزی مناسب نیست.
اما چون سالها در آن بارندگی صورت نمی گیرد و بارش چندین سال آن، ظرف چند روز یا چند ساعت می بارد، این شرایط سبب شده که عوارضی بر اثر باد و آب به وجود آیند که از جاذبه های مهم و بسیار زیبا به حساب می آیند. به عبارت دیگر، اشکال و عوارض طبیعی بیابانی که برای دیگر بهره برداری ها نامناسب هستند، مهمترین جاذبه های توریستی بیابان لوت به حساب می آیند، که برخی از آنها منحصر به فرد هستند و در هیچ بیابان دیگر دنیا دیده نمی شوند. ضمن آنکه بررسی های این جانب و همکاران و نیز برخی از دانشمندان خارجی نشان داده که پست ترین نقطه داخلی ایران، در «بیابان لوت» واقع شده و گرمترین نقطه کره زمین هم در همین جاست به عبارت دیگر، اگر قطب شمال و قطب جنوب سردترین نقطه در سطح کره زمین هستند، بیابان لوت گرمترین نقطه کره زمین است که به قول دانشمند اتریشی (استراتیل زاور Stratil Sauer) بیابان لوت می توان «قطب حرارتی کره زمین باشد!» بنابراین یکی از مهمترین جاذبه های توریستی بیابان لوت، همین پست ترین نقطه بیابان لوت یعنی گرمترین نقطه کره زمین است که دیدن آن برای هر کسی، می تواند بسیار جالب باشد. به علاوه سالها بدون بارندگی بودن یعنی خشکی و فقر پوشش گیاهی و تاخت و تاز بادها زا یک طرف (اثر فرسایشی باد) و سالها بدون بارندگی بودن و ریزش بارندگی چندین سال آن، ظرف چند روز و یا چند ساعت (اثر فرسایشی آب) و دیگر آثار آب و باد، عوارضی را در بیابان لوت به وجود آورده اند که بسیار زیبا هستند. در ادامه، عوارض و اشکال بیابانی جالبی را که بر اثر باد و آب به وجود آمده اند نام می بریم، که دیدن آنها برای هر بیننده ای جالب است.
عوارض و اشکال بیابانی به وجود آمده بر اثر باد
1- رشته تپه یا بهتر بگوییم رشته کوههای ماسه ای که ارتفاع آن تا 475 متر و طول آن 200 کیلومتر و عرض آن 60 کیلومتر است. این توده عظیم ماسه ای طولی شکل، در شرق بیابان لوت واقع شده و به «ریگ یلان» یا ریگ شرقی لوت معروف است (در مناطق مرکزی و شرقی ایران به این گونه رشته تپه های ماسه ای عظیم «ریگ» می گویند. عربها به آن «عرق: Erg» می گویند که جمع آن می شود عارق. این ریگ علاوه بر داشتن منظره زیبا برای ورزش اسکی، ماسه ای بسیار مساعد است.
2- تپه های ماسه ای پراکنده به اشکال مختلف (هلالی شکل، که برخان نامیده می شود شمشیری شکل، که سیف گفته می شود) این تپه های ماسه ای در دشت لوت واقع شده اند.
یاردانگ ها: یاردانگ ها تپه هایی هستند که بر اثر رفته شدن خاک اطراف آنها، بر اثر باد به وجود آمده اند (به عنوان مثال به شکل یک صندوق بزرگ، یا یک تپه کوچک که در سطح زمین باقی مانده باشد).
نبکاها: یعنی تپه های ماسه بادی که روی آنها گیاه وجود دارد. این عوارض بیابانی را نگارنده «گلدان بیابان» نام نهاده؛ زیرا در سطح دشت صاف، تپه هایی که روی آنها گیاه سبز شده، به صورت پراکنده دیده می شود. بزرگترین نبکاهای جهان، هم از لحاظ محیط (بیش از 40 متر) در حاشیه غربی بیابان لوت (سر راه شهداد به پشونیه) واقع شده و هم از لحاظ ارتفاع تا 10 متر که آن هم در داخل لوت ولی در قسمت غربی آن، نزدیک کریم آباد از توابع شهداد قرار دارد. هر دو نوع نبکاها، بسیار جالب، زیبا و دیدنی هستند که در دیگر مناطق جهان دیده نمی شوند.
- دشتهای پوشیده از پوششهای متفاوت (ریگی، قلوه سنگی، سنگی، ماسه ای) که آنها را پوشش بیابانی (Desert Pavement) می نامند و همچون گلهای متفاوت قالی در سطح دشت لوت، زیبایی خاصی به آن بخشیده اند. این عرصه های فاقد گیاه، بر اثر باد به وجود آمده اند؛ زیرا باد ذرات ریز (ماسه و گرد و غبار) را با خود برده و این مواد (ریگ، قلوه سنگ و سنگ) باقی مانده که پوششی گوناگون، الوان و زیبا در سطح دشت فاقد گیاه لوت ایجاد کرده اند.

عوارض و اشکال بیابانی به وجود آمده بر اثر آب و باد

چون در بیابان لوت، سالها باران نمی بارد ولی بارش چندین سال آن، ظرف چند روز یا چند سال می بارد، اثر فرسایشی آب خیلی شدید است که اشکال و عوارض گوناگون و زیبایی را به وجود آورده است. به عنوان مثال:
- کلوتها: کلوتها بر اثر فرسایش آب و صیقل دادن آن به وسیله باد به وجود آمده و به صورت رشته دالانهای موازی تا ارتفاع بیش از 200 متر منطقه ای به طول 140 و عرض 80 کیلومتر را در غرب بیابان لوت (حدود 80 کیلومتری شرق شهداد) پوشانیده و به کلی فاقد گیاه و حیات است. این عارضه بیابانی، فقط منحصر به بیابان لوت ایران است و در هیچ بیابان دیگری دیده نمی شود. پست ترین نقطه داخلی ایران (56 متر ارتفاع از سطح دریا) و گرمترین نقطه کره زمین هم داخل همین کلوتها (یک چاله آبی - بادی) واقع شده است.
- شهرهای لوت: جغرافیدانان، بیابانها را بر اساس عوارض و شکل ظاهری آنها نامگذاری کرده اند، به عنوان مثال: اگر مسطح بود، «بیابان دشتی» اگر کوهستانی بود، «بیابان کوهستانی»، اگر دارای نبکای زیاد بود، «بیابان نبکایی» و اگر پوشیده از ریگ بود، بیابان ریگی، سنگی، قلوه سنگی و غیره می نامند.
بر اثر فرسایش شدید آب و صیقل دادن باد، زمین در بعضی قسمت ها به شدت فرسایش یافته و در طول قرنها فرسایش آبی و (نیز بادی) شدید به صورت بقایا یا آثار خرابه های شهرها درآمده است که در منطقه به «شهر لوت» یا «شهرهای لوت» معروف است و جغرافیدانان، آنها را بیابانهای شهری یا شهرهای بیابانی می نامند. این آثار و عوارض بیابانها که بر اثر آب ( و نیز باد) به وجود آمده، بسیار زیبا و همانند آثار و بقایای شهرهای کهن ایران، جالب و دیدنی هستند.
- کوچه ها: بر اثر بارندگی اتفاقی و جاری شدن سیلها، زمین به شدت فرسایش یافته و سیلهای عمیق ایجاد کرده که در محل به آنها کوچه می گویند، که عمق برخی از آنها از 30 متر هم تجاوز می کند. متاسفانه در دهه های اخیر از این مسیر های گود یا کوچه ها، قاچاقچیان مواد مخدر به عنوان بهترین مسیر و پناهگاه برای انتقال مواد مخدر و غیره استفاده می کنند!
- دریاچه شور گز هامون: در بیابان لوت در انتهای (جنوبی ترین قسمت) کلوتها و ریگ یلان، یعنی بین این دو عارضه زیبای بیابانی، یک دریاچه ایجاد شده که به «دریاچه شور گز هامون» معروف است. هرچند سال یک بار که بر اثر بارندگی سیلاب جاری می شود، این دریاچه برای یک مدت کوتاه آب دارد، که بر اثر بالا بودن میزان تبخیر هوا، این دریاچه پس از یک مدت کوتاه، دوباره خشک و بی آب می شود.
- معادن نمک: یک رود دائمی که از شمال بیابان لوت (منطقه بیرجند و غیره) سرچشمه می گیرد و در طول راه، شاخه های شور و شیرین زیادی به آن می ریزد و سرانجام وارد بیابان لوت می شود (به صورت یک رود دائمی وارد بیابان لوت می شود) اما چون هوا گرم و خشک است، در طول راه از آب آن کاسته می شود، ولی بر غلظت املاح آن، افزوده می شود تا اینکه نرسیده به کلوتها، خشک شده به صورت معدن نمک (کلرورسدیم) در می آید که به «گودسر نمک» یا نمکزار شهداد معروف است.
چون دیگر املاح آب در طول راه رسوب می کنند، کلرور سدیم خالص که در آب کاملاً محلول است به آنجا می رسد و به همین جهت، معدن نمک کلرور سدیم به وجود می آید که از کرمان و دیگر نقاط با کامیون و وانت برای کندن نمک و حمل آن به دیگر نقاط، به آنجا می روند و از نمک حاصل از آب رود خشک شده، به عنوان معدن یا مخزن تجدید شونده نمک استفاده می کنند. قسمت های مختلف آن، دارای مناظر بسیار زیباست، به خصوص که با عوارض ساحل این دریاچه یا معدن نمک، منظره ای بسیار جالب و دیدنی به وجود آمده است.

نمکزارهای لوت

لوت همان طور که شرح دادیم، یک بیابان است؛ اما در آن «کویر» یعنی نمکزار هم وجود دارد که باید آن را «کویر لوت» نامید. در محل هایی که آب شور جمع می شود یا زمین تحت تاثیر آب زیرزمینی شور قرار دارد، انواع مختلف کویرها (نمکزارها) که به اشکال مختلف ظاهر شده اند و جلب توجه می کنند. نگارنده بر اساس شکل ظاهری آنها، این کویرها را نامگذاری کرده است: کویرهای با جوشش تخم مرغی شکل؛ یعنی کویرهایی که نمک در سطح آن به صورت تخم مرغ درآمده (به اندازه تخم شترمرغ) که تقریباً در دنیا بی نظیر است.
«کویرهای چشمه ای»: که تمام آن منطقه به صورت چشمه سارها دیده می شود، در حالی که اصلاً آبی وجود ندارد.
«کویرهای سم گوسفندی»: سطح این عرصه ها به شکل زمین خیسی می ماند که گله ای از گوسفندان از آن عبور کرده و جای پا، یا سم گوسفندان در سطح آن باقی مانده باشد.
«کویرهای قندیلی»: بر اثر شدت گرما و تبخیر زیاد، به عبارت دیگر هوا در آن قسمت ها آنقدر گرم و خشک است که در مواقعی که کویر خیس و آبدار است، نمک را بر اثر تبخیر به سمت بالا کشیده که به صورت قندیل به هوا رفته اند. معمولاً در مناطق سردسیر، زمستانها که بر اثر بارندگی هوا می بارد، شبها آبی که در حال نزول از بالای بام منازل و ساختمان ها در حال ریزش است، به صورت «قندیل یخ» در می آید. در بیابان لوت، جهت، عکس آن است: بر اثر تبخیر شدید، محلول نمک و آب به هوا کشیده می شود که به صورت قندیل نمکی یا سیخ های نمکی بسیار زیبا در سطح زمین جلوه گر می شوند. هر قدر هوای منطقه گرمتر و خشک تر باشد، قندیل ها بلندتر هستند. این انواع کویرها در بیابان لوت، بسیار زیبا و دیدنی هستند که به این صورت قابل وصف نیستند.
خلاصه کویر و بیابان آنقدر زیبا هستند که به عقیده نگارنده هرکس برای آرامش اعصاب خود نیاز به یک قطعه کویر یا بیابان دارد. کویرهای ایران، به ویژه دشت کویر و بیابان لوت ایران از آن جمله هستند که اگر به آنها توجه شود، می تواند مهمترین جاذبه و دیدنی برای توریست ها و در نتیجه منابع اقتصادی کشور باشند.
منبع مقاله: محمد حمید، یزدان پرست لاریجانی؛ (1385)، نامه ایران (مجموعه مقاله ها، سروده ها و مطالب ایران شناسی) جلد سوم، تهران: اطلاعات، چاپ اول.