مرحوم آقا نجفی و حاج آقا نوراللّه در تکوین و حرکت و استمرار شرکت نقشی اساسی داشته، و بهعنوان بانی و حامی آن، تمام مراحل تکوین آن را زیر نظر داشتهاند. این موضوعی است که با دقّت در اسناد و گزارشهای مطبوعات آن دوره همچون حبلالمتین، ثریا و.... (در سالهای 1316 و 1317 قمری) به خوبی معلوم میشود.
سیر تکوین شرکت با بررسی اسناد این چنین میشود که مرحوم آقا نجفی بعد از مراسم نماز جماعت در مسجد جامع سلطانی(مسجد شاه) طی سخنرانی مبسوط و مهمی با استناد به آیات و روایات، از مردم میخواهد که از مصرف کالاها و منسوجات خارجی خودداری نمایند و به مصرف کالاهای داخلی روی آورند. خبرنگار روزنامه حبلالمتین طی مکتوبی از اصفهان مینویسد:
... حضرت حجه‌الاسلام حاج شیخ محمد تقی ـ مدظله العالی ـ [آقانجفی]عنوان مفصلی را منباب ترک منسوجات و مصنوعات خارجه در ترویج امتعه و اقمشة داخله و بیست و هفت مورد در قرآن که منع از معاشرت خارجه است بیانی خیلی مفصل و عنوانی بسیار عام فهم ، ارشاد فرمودهاند... علمای اسلام در این شرکت مقدس شخصا شرکت مالیه نمودهاند و از بذل نصایح و تشویق عموم به امتعة اسلامی و دوری از استعمال امتعة خارجه، دقیقهای فروگذار نمیکنند... حضرت حجتالاسلام آقا نجفی و بندگان ثقهًْ‌الاسلام [حاج آقا نوراللّه] و جناب آقایان علماء اسلام ـ سلّمهم اللّه تعالی ـ در راه این شرکت مقدس از هستی خود گذشتهاند. از خداوند خواهانیم اینگونه سرپرستان ملت را در پناه خود محفوظ بدارد1
آقا نجفی خود در نامهای به مدیر رونامه حبلالمتین در تشکر از مقالات او در تأیید شرکت اسلامیه و نیز در پاسخ به چند سؤال او مینویسد:
... از شرحی که فواید شرکت مبارکة اسلامیه و رواج منسوجات درج شده بود، شاکر شدم... و خطوط مبارکة علمای اعلام و حصون اسلام ـ مدّاللّه ظلالهم ـ که فرستاده بودید، زیارت شد. سفارش کردم به جناب معین الاسلام مدیر شرکت مبارکة اسلامیه اصفهان، سواد کنند و هر سوادی به بلاد اسلامیان فرستاده شود... رجاء دارم که به حُسن اهتمام علمای اعلام و توجه اسلامیان موجبات رواج صنایع و امتعة اسلامیه زیاده بر این، یوما فیوما در ترقی و شیوع بشود چنانچه در اصفهان و توابع ، لباس اغلب مسلمانان از همین منسوجات و امتعة اسلامیه میباشد و رواج دارد. انشاءاللّه تعالی به طوری شایع خواهد شد، که کفایت عموم اسلامیان را بنماید و اینکه فرمودهاید حرام نمودن منسوجات و اقمشه دیگران امروز صحیح و مقتضی وقت نیست، اینهم صحیح است. حقیر هم از این جهت موافق با سرکار هستم. از داعی و سایر علماء اعلام در منع اظهاری نشده، مسلّم است مادامی که امتعة مسلمین کافی و وافی اسلامیان نشوند و عدم احتیاج مسلمانان در استعمال منسوجات دیگر معلوم نگردد، اقدام در منع نخواهد شد. همان است که فرمودهاید اوّلاً باید سعی و اهتمام در تکمیل صنایع و امتعة اسلامیه و ترغیب مسلمانان در استعمال نمود...2
اما حاج آقا نوراللّه به دنبال اعلامیههای آقا نجفیمبنی برآماده کردن مردم برای تحریم و دست کشیدن از منسوجات اجانب و استفاده از امکانات داخلی، علاوه بر صدور اعلامیهها و مکتوبات تاریخی به خاطر وجهة اجتماعی و آزادیخواهی و فعالیتهای گستردة اصلاحی، فعال مایشاء و دنبال کننده اهداف شرکت شده و محور فکری و هدایت برنامههای ضد استعماری شرکت میشود.5 چنانچه در سندی که روزنامه ثریا به سال 1317 قمری انتشار داده مینویسد:
مکتوب
(جناب شریعتمدار آقای حاجی نوراللّه)
(عماد الاسلام سلمه اللّه تعالی)
عرض میشود که همواره حالات بهجت علامات ملاطفت آیات مسرّت بیانات در کمال صحت و استقامت خالی از کسالت و ملالت و نقاهت خواهد بود. ضمنا اینکه ملاحظة مضمون بلاغت مشحون مکاتبة شریفه به توسط جناب ادیب التجار مدیر شرکت اسلامیه که منطوی بر اظهار محبت و مودت بود، نمودم. باعث سرور و نشاط و خرسندی و انبساط شد. و الحق عمده برپا شدن شرکت شریفة اسلامیه بواسطة بیانات و مقالات با حقیقت که در روزنامجات مطروس و مرتس فرموده و هر هفته گوشزد ارباب هوش و فطانت و صاحبان عقل و زکاوت و دیانت شده. و از نقایص و معایب احتیاج داشتن به البسة ملوّنه خارجه اطلاع و التفات به هم رسانیده متنبه و آگاه شدهاند. و این نیست مگر از جههًْ پاکی طینت و خوشی فطرت. البته باید مؤمنین به مقتضای المؤمن اخ المؤمن و هو مرآته و مبصّره و دلیله و هادیه، محاسن و معایب یکدیگر را به نحو خیرخواهی بنمایند. تا محاسن خود را از معایب و نقایص خویش را منزه ساخته. و بر هر یک از اهل اسلام لازم است که بهاندازة استعداد خود یدا و لسانا و مالاً بذل جد و جهد و سعی و اهتمام اقدام در انجام این شرکت مبارکه بنمایند. که اسباب ترقی ملت و دولت و باعث ترویج دین و شریعت و علت آسودگی و رفاهت رعیت و موجب صلاح و فلاح و خیر دنیا و آخرت است بنمایند. و پیوسته مترصد ارسال مکاتبات و اطلاع داشتن از شرح حالات بوده و هستم .
سیر تکوین شرکت با بررسی اسناد این چنین میشود که مرحوم آقا نجفی بعد از مراسم نماز جماعت در مسجد جامع سلطانی(مسجد شاه) طی سخنرانی مبسوط و مهمی با استناد به آیات و روایات، از مردم میخواهد که از مصرف کالاها و منسوجات خارجی خودداری نمایند و به مصرف کالاهای داخلی روی آورند. خبرنگار روزنامه حبلالمتین طی مکتوبی از اصفهان مینویسد:
... حضرت حجه‌الاسلام حاج شیخ محمد تقی ـ مدظله العالی ـ [آقانجفی]عنوان مفصلی را منباب ترک منسوجات و مصنوعات خارجه در ترویج امتعه و اقمشة داخله و بیست و هفت مورد در قرآن که منع از معاشرت خارجه است بیانی خیلی مفصل و عنوانی بسیار عام فهم ، ارشاد فرمودهاند... علمای اسلام در این شرکت مقدس شخصا شرکت مالیه نمودهاند و از بذل نصایح و تشویق عموم به امتعة اسلامی و دوری از استعمال امتعة خارجه، دقیقهای فروگذار نمیکنند... حضرت حجتالاسلام آقا نجفی و بندگان ثقهًْ‌الاسلام [حاج آقا نوراللّه] و جناب آقایان علماء اسلام ـ سلّمهم اللّه تعالی ـ در راه این شرکت مقدس از هستی خود گذشتهاند. از خداوند خواهانیم اینگونه سرپرستان ملت را در پناه خود محفوظ بدارد1
روزنامة «ثریا» نیز به نقل از «حبل المتین» مینویسد:
«... رؤسای روحانی ملت و امرای دولت ایران معنی وطن و ترقی آن را شناخته و درصدد ارتقا بدان مدارج عالیه برآمدهاند. اگر نام مبارک حُجتالاسلام آقا نجفی ـ مدظلهالعالی ـ را سرآغاز تاریخ ترقی ایران قرار دهیم، شایسته و سزاست...»آقا نجفی خود در نامهای به مدیر رونامه حبلالمتین در تشکر از مقالات او در تأیید شرکت اسلامیه و نیز در پاسخ به چند سؤال او مینویسد:
... از شرحی که فواید شرکت مبارکة اسلامیه و رواج منسوجات درج شده بود، شاکر شدم... و خطوط مبارکة علمای اعلام و حصون اسلام ـ مدّاللّه ظلالهم ـ که فرستاده بودید، زیارت شد. سفارش کردم به جناب معین الاسلام مدیر شرکت مبارکة اسلامیه اصفهان، سواد کنند و هر سوادی به بلاد اسلامیان فرستاده شود... رجاء دارم که به حُسن اهتمام علمای اعلام و توجه اسلامیان موجبات رواج صنایع و امتعة اسلامیه زیاده بر این، یوما فیوما در ترقی و شیوع بشود چنانچه در اصفهان و توابع ، لباس اغلب مسلمانان از همین منسوجات و امتعة اسلامیه میباشد و رواج دارد. انشاءاللّه تعالی به طوری شایع خواهد شد، که کفایت عموم اسلامیان را بنماید و اینکه فرمودهاید حرام نمودن منسوجات و اقمشه دیگران امروز صحیح و مقتضی وقت نیست، اینهم صحیح است. حقیر هم از این جهت موافق با سرکار هستم. از داعی و سایر علماء اعلام در منع اظهاری نشده، مسلّم است مادامی که امتعة مسلمین کافی و وافی اسلامیان نشوند و عدم احتیاج مسلمانان در استعمال منسوجات دیگر معلوم نگردد، اقدام در منع نخواهد شد. همان است که فرمودهاید اوّلاً باید سعی و اهتمام در تکمیل صنایع و امتعة اسلامیه و ترغیب مسلمانان در استعمال نمود...2
و در نامة دیگری، باز او را مورد تکریم قرار داده مینگارد:
... به سرکار و اشخاص مسلمین لازم است هر یک به قدر وسع ، جدّ و جهاد داشته که انشاءاللّه به توجه غیبی حضرت امام عصر (عجّل اللّه تعالی فرجه) پیشرفت شود که مسلمین را حاجت به منسوجات و ملبوسات غیر نباشد، بحمداللّه تعالی در این مدت که اهتمام شده، نتایج افکار جنابعالی که موافق با لسان و بیان داعی است وضوح یافته، منسوجات در اصفهان و سایر بلدان مسلمانان انتشار و رواج گرفته، اغلب البسة مردانه از همین منسوجات شرکت اسلامیه است. رجاء دارم که عمّاقریب از حاجت به دیگران خیلی کاسته شود... 3و در نامة مشابهی به مدیر روزنامه ثریا از وی بهخاطر حمایت از اقدامات شرکت تقدیر مینماید:
... اگر چه مراسله از شما به داعی نرسیده، ولی همواره مقالات روزنامه ملی شما را که تمام مندرجاتش مبنی بر نصایح و مواعظ مشفقانه و پند و اندرز حسنه است، مطالعه و ملاحظه کرده و میکنم. و شما را به دعای خیر همیشه متذکرم . خصوص در فقرات شرکت اسلامیه که در نمره 33 و 34 شرحی نوشته و کتابچة آنرا درج نموده بودید، خیلی خوشوقت شدم . گمانم این است، اقدام در این عمل خیر امروز به منزله جهاد است و عنداللّه ثواب و اجر عظیم دارد. چه ملت و امت ناجیه را از احتیاج به کفار مانع بزرگی است... در این مدت قلیل منسوجات شرکت اسلامیه بینالمسلمین خیلی رواج یافته و ترقی نموده است و بسیار اشیاء و اجناس نفیسه اختراع کردهاند. جهت نمونه و یادداشت یک طاقة آغری سفید که از منسوجات شرکت اسلامیه است، به توسط حاج میرزا علی نقشینه ارسال خدمت شد که لباس مخصوص عبادت شما باشد و داعی را از دعا فراموش نفرمایید. محمد تقی ابن محمدباقر (آقانجفی)»4اما حاج آقا نوراللّه به دنبال اعلامیههای آقا نجفیمبنی برآماده کردن مردم برای تحریم و دست کشیدن از منسوجات اجانب و استفاده از امکانات داخلی، علاوه بر صدور اعلامیهها و مکتوبات تاریخی به خاطر وجهة اجتماعی و آزادیخواهی و فعالیتهای گستردة اصلاحی، فعال مایشاء و دنبال کننده اهداف شرکت شده و محور فکری و هدایت برنامههای ضد استعماری شرکت میشود.5 چنانچه در سندی که روزنامه ثریا به سال 1317 قمری انتشار داده مینویسد:
مکتوب
(جناب شریعتمدار آقای حاجی نوراللّه)
(عماد الاسلام سلمه اللّه تعالی)
عرض میشود که همواره حالات بهجت علامات ملاطفت آیات مسرّت بیانات در کمال صحت و استقامت خالی از کسالت و ملالت و نقاهت خواهد بود. ضمنا اینکه ملاحظة مضمون بلاغت مشحون مکاتبة شریفه به توسط جناب ادیب التجار مدیر شرکت اسلامیه که منطوی بر اظهار محبت و مودت بود، نمودم. باعث سرور و نشاط و خرسندی و انبساط شد. و الحق عمده برپا شدن شرکت شریفة اسلامیه بواسطة بیانات و مقالات با حقیقت که در روزنامجات مطروس و مرتس فرموده و هر هفته گوشزد ارباب هوش و فطانت و صاحبان عقل و زکاوت و دیانت شده. و از نقایص و معایب احتیاج داشتن به البسة ملوّنه خارجه اطلاع و التفات به هم رسانیده متنبه و آگاه شدهاند. و این نیست مگر از جههًْ پاکی طینت و خوشی فطرت. البته باید مؤمنین به مقتضای المؤمن اخ المؤمن و هو مرآته و مبصّره و دلیله و هادیه، محاسن و معایب یکدیگر را به نحو خیرخواهی بنمایند. تا محاسن خود را از معایب و نقایص خویش را منزه ساخته. و بر هر یک از اهل اسلام لازم است که بهاندازة استعداد خود یدا و لسانا و مالاً بذل جد و جهد و سعی و اهتمام اقدام در انجام این شرکت مبارکه بنمایند. که اسباب ترقی ملت و دولت و باعث ترویج دین و شریعت و علت آسودگی و رفاهت رعیت و موجب صلاح و فلاح و خیر دنیا و آخرت است بنمایند. و پیوسته مترصد ارسال مکاتبات و اطلاع داشتن از شرح حالات بوده و هستم .
پی‌نوشت‌ها:
1. روزنامه حبل المتین، شماره 20، دوشنبه 14 ذى القعده 1316 .
2. روزنامة حبل المتین، شماره 19، سال هفتم، ص 17 .
3. روزنامة حبل المتین، سال ششم ، محرم 1317، شماره 25 .
4. روزنامة ثریا، شماره 47 ، 10 جمادى الاول 1317 قمرى، 16 سپتامبر 1899 .
5. دو مجتهد در ترویج اهداف شرکت براى تشویق مردم اقدام به مشارکت مالى در شرکت مى نمایند.
/ج
