پژوهشگر:پرستو قاسمی
فرمان فتحعلی شاه قاجار به حاکم خلخال در خصوص فروش قریه انذر از روستاهای شهرستان طارم به عبدالله خان اوصانلو حاکم زنجان به سال 1212 ه.ق.
این فرمان به موجب فراخوان بررسی اسناد خانگی هویت ایرانی که توسط اداره کل میراث فرهنگی زنجان اعلام شد شناسایی و توسط یکی از نوادگان خاندان خطیبی 2زنجان به دست نگارنده رسید. از این سند چنین استنباط میشود که عبدالله خان اوصانلوقریه انذر 3 را به مبلغ 900 تومان از حاکم خلخال خریداری کرده اما به فرمان شاه قاجار باید آن را برگرداند (تنخواه مزبور را پس بدهد) و قباله را بازیافت نماید و در نهایت باید فرمان شاه را اجرا کند. سند با مرکب مشکی در اندازه 30×42 سانتی متر با خط زیبای شکسته نستعلیق در 7 سطر به شرح زیرتنظیم شده است.
[مهر:] العزّة لله؛ گرفت خاتم شاهی ز قدرت ازلی قرار در کف شاه زمانه فتحعلی
1212 4
الملک لله تعالی حکم همایون شد آنکه عالیجاه رفیع جایگاه دولت و عزت پناه فخامت و نبالت اکتناه شهامت و بسالت انتباه اخلاص و ارادت آگاه نتیجه الخوانین العظام محمدحسین خان حاکم خلخال بتوجهات شاهانه سرافراز بودهاند که قریه انذر را که عبدالله خان اوصانلو از آن عالیجاه بمبلغ نهصد تومان ابتیاع نموده است در اینوقت مقرر فرمودهایم که قباله قریه مزبوره را بآن عالیجاه رونموده و تنخواه مزبور را از آن عالیجاه بازیافت نماید مقرر میشود که بوصول فرمان جهان مطاع و حصول آگاهی و اطلاع قباله را بازیافت و مبلغ مزبور را به ورود عالیشأن معلی مکان صارم آقای یساول مهمسازی (نمایند) که آورده در دارالسلطنه طهران تحویل صاحب‌جمعان خزانه عامره نماید و قریه مزبوره را خود متصرف شده مداخل و منافع آنرا صرف اخراجات خود سازد و همین فرمان مبارک را حجت خود دانسته ضبط نماید و درین باب قدغن لازم دانسته از حکم همایون اشرف تجاوز و تخلف نورزد و مبلغ سی تومان خدمتانه از قرار تفضیل (از اصل وجه 15 تومان، خدمتانه از بابت [-] 5 15 تومان) 6 در عوض مواجب مشارالیه مهمسازی نموده بر ادعای وجه مزبور را مهمسازی و تحویل‌داری از خود که آورده در خزانه عامره تحویل نماید و تجاوز نورزد و توجهات شاهانه را شامل خود دانسته [-] 7 دانند. تحریرا شهر جمادی‌الاولی سنه 1212
[ظهر فرمان فاقد هرگونه مهر یا نوشتهای است]
تاریخ اجتماعی افشارهای اوصانلوی زنجان
یکی از شاخه‌های مهم ایل افشار ترک ایران، شاخه افشارهای اوصانلوست که یکی از طوایف عمده افشار استان زنجان به شمار می‌رفت. بخشی از این طایفه هم در منطقه خوار سمنان یعنی شمال گرمسار زندگی می‌کردند. اصولا در منطقه زنجان و نواحی مرکزی آن، دو شاخه عمده از افشارهای ترک ایرلو و افشارهای ترک اوصانلو به سر می‌بردند. بررسیهای تاریخی نشان می‌دهد که شاخه اوصانلوی زنجان بیشتر در دهات غرب سلطانیه و تا محدوده رودخانه سجاسرود زندگی می‌کردند. بعد از مرگ نادرشاه جنگ خشن مابین دو دسته از طوایف افشار ایران که پایه‌گذار این دولت بودند به سرکردگی عادلشاه افشار و ابراهیم خان افشار (برادرش) که خواهان انتقام خون نادر از عادل شاه بود در منطقه و حوزه دهات آن اتفاق افتاد که مابین زنجان و سلطانیه و در ناحیه " سلمان ارخی" است. بعد از مرگ نادر در منطقه زنجان عموما خوانین ایرلو حکومت می‌کردند که در ارتش نادر صاحب‌منصب بودند. با سرکوب آنان به وسیله دولتهای زندیه و قاجار در دوره قدرت آقا محمد خان قاجار قدرت خانهای ایرلوی افشار در زنجان به پایان رسید و سپس عبدالله خان افشار اوصانلو به وسیله آقا محمد خان سردسته اقوام عشایر منطقه خمسه گردید. 8
در حوادث سال 1212 ه ق که تاریخ تحریر سند مورد مطالعه است آمده که چگونه عبدالله خان اوصانلو حاکم خمسه با گروهی از سمت طارم به یاری آقا محمد خان و به طرف شمال می‌رود. در کتاب احسن‌التواریخ صفحه 266 آمده است که وقتی آقامحمد خان قاجار به سلطانیه آمد چون آن حضرت به شکار میل بسیار داشت، از خمسه عبدالله خان خمسه‌ای (سردسته اوصانلوها) با پنج هزار کس از کسان رکابی را مامور ساخت که از سامان زنجان، شکارها به جرگه سلطانیه گرد آورند تا شاه قاجار شکار کند.
عبدالله خان اوصانلو
عبدالله خان اوصانلو خمسه‌ای (زنجانی) از امراء و سرکردگان ارتش آقامحمد خان قاجار بوده است. شاه قاجار در سال 1201 ه ق پس از اینکه علیخان افشار خمسه‌ای از سرداران معروف خود را در اصفهان از هر دو چشم کور کرد افراد ابواب جمعی او را به عبدالله خان اوصانلو داد و از این تاریخ وی یکی از امراء و سرکردگان مهم ارتش او گردید. تا آقا محمد خان زنده بود عبدالله خان مانند سایر امراء و خوانین از ترس، مطیع صرف و در زمره سرکردگان او بود لکن پس از کشته شدنش در سال 1211 ه ق هر یک از امراء و سرکردگان صاحب داعیه شدند و در بدو سلطنت فتحعلی شاه در هر گوشه و کنار ایران آشوبی برپا شد و گرفتاری زیادی برای شاه نو ایجاد شد. از جمله کسانی که داعیه سلطنت داشتند سلیمان خان پسردائی آقامحمد خان بود. در سال 1213 ه ق جمعی از سرکردگان و امراء چون اوضاع مملکت را به کلی آشفته دیدند در اقدام به این کار محرک و هواخواه او شدند. پس از اینکه فتحعلی شاه بر دشمنان خود فائق آمد محرکین خود را که از آن جمله عبدالله خان اوصانلو بود دستگیر کرده بعد از آوردن وی به تهران به امر فتحعلی شاه از هر دو چشم کور گردید. 9 عبدالله خان بعد از این ضایعه در سال 1216 ه ق از دنیا رفت. 10
اقدامات عبدالله خان اوصانلو در شهر زنجان
یکی از مهمترین اقداماتی که در اوایل قاجار در زنجان به ثبت رسیده است توسعه و تکمیل بازار معروف و سرپوشیده شهر زنجان می‌باشد. به دستور آقا محمد خان اصلاح بازار قدیمی که یادگاری بود از دوره صفوی و احداث کاروانسراهای بزرگتر در سال 1205 در زنجان آغاز شد ولی این کار در ابتدای سلطنت فتحعلی شاه و در سال 1213 ه ق به پایان رسید. به عبارت دیگر پدیدآورنده و احداث کننده حقیقی بازار زنجان آقا محمد خان نبود بلکه به دستور وی عبدالله خان اوصانلو حاکم وقت اقدام به توسعه و تکمیل بازار قدیم نموده و بر حجم و فضای آن افزود به نحوی که ساختار و بافت بازار قدیمی شهر در ساختار جدید مستحیل گردید. 11 در واقع شکل‌گیری بازار زنجان در دوره آقا محمد خان و در سال 1207 ه ق به وسیله عبدالله خان اوصانلو شروع و بعد از او در سالهای مابین 1224 الی 1243 ه ق توسط عبدالله میرزا قاجار تکمیل شده است. از دیگر اقدامات عبدالله خان اوصانلو خمسه‌ای در زنجان کرت‌بندی قنوات و کاریزهای بلده زنجان بوده تا میرابان آن را نظافت کرده و عاری از کثافات باشد و بر زنجان چای که همان زنجان رود است بند آبهایی مستحکم ساختند و به علاوه جهت اهالی محله‌های پایین زنجان و محله دیوانگان و محله حسینیه زنجان جویهای باریک از آب رودخانه کشیدند و در خانه‌های خویش چاههایی حفر کردند و خوانین اوصانلو را در محلات شهر روزانه و شبانه به سرپرستی نشاند. وی همچنین در شهر زنجان افرادی را معین کرد تا داد و ستد را کنترل کنند و مانع احتکار شوند. 12
این فرمان به موجب فراخوان بررسی اسناد خانگی هویت ایرانی که توسط اداره کل میراث فرهنگی زنجان اعلام شد شناسایی و توسط یکی از نوادگان خاندان خطیبی 2زنجان به دست نگارنده رسید. از این سند چنین استنباط میشود که عبدالله خان اوصانلوقریه انذر 3 را به مبلغ 900 تومان از حاکم خلخال خریداری کرده اما به فرمان شاه قاجار باید آن را برگرداند (تنخواه مزبور را پس بدهد) و قباله را بازیافت نماید و در نهایت باید فرمان شاه را اجرا کند. سند با مرکب مشکی در اندازه 30×42 سانتی متر با خط زیبای شکسته نستعلیق در 7 سطر به شرح زیرتنظیم شده است.
[مهر:] العزّة لله؛ گرفت خاتم شاهی ز قدرت ازلی قرار در کف شاه زمانه فتحعلی
1212 4
الملک لله تعالی حکم همایون شد آنکه عالیجاه رفیع جایگاه دولت و عزت پناه فخامت و نبالت اکتناه شهامت و بسالت انتباه اخلاص و ارادت آگاه نتیجه الخوانین العظام محمدحسین خان حاکم خلخال بتوجهات شاهانه سرافراز بودهاند که قریه انذر را که عبدالله خان اوصانلو از آن عالیجاه بمبلغ نهصد تومان ابتیاع نموده است در اینوقت مقرر فرمودهایم که قباله قریه مزبوره را بآن عالیجاه رونموده و تنخواه مزبور را از آن عالیجاه بازیافت نماید مقرر میشود که بوصول فرمان جهان مطاع و حصول آگاهی و اطلاع قباله را بازیافت و مبلغ مزبور را به ورود عالیشأن معلی مکان صارم آقای یساول مهمسازی (نمایند) که آورده در دارالسلطنه طهران تحویل صاحب‌جمعان خزانه عامره نماید و قریه مزبوره را خود متصرف شده مداخل و منافع آنرا صرف اخراجات خود سازد و همین فرمان مبارک را حجت خود دانسته ضبط نماید و درین باب قدغن لازم دانسته از حکم همایون اشرف تجاوز و تخلف نورزد و مبلغ سی تومان خدمتانه از قرار تفضیل (از اصل وجه 15 تومان، خدمتانه از بابت [-] 5 15 تومان) 6 در عوض مواجب مشارالیه مهمسازی نموده بر ادعای وجه مزبور را مهمسازی و تحویل‌داری از خود که آورده در خزانه عامره تحویل نماید و تجاوز نورزد و توجهات شاهانه را شامل خود دانسته [-] 7 دانند. تحریرا شهر جمادی‌الاولی سنه 1212
[ظهر فرمان فاقد هرگونه مهر یا نوشتهای است]
تاریخ اجتماعی افشارهای اوصانلوی زنجان
یکی از شاخه‌های مهم ایل افشار ترک ایران، شاخه افشارهای اوصانلوست که یکی از طوایف عمده افشار استان زنجان به شمار می‌رفت. بخشی از این طایفه هم در منطقه خوار سمنان یعنی شمال گرمسار زندگی می‌کردند. اصولا در منطقه زنجان و نواحی مرکزی آن، دو شاخه عمده از افشارهای ترک ایرلو و افشارهای ترک اوصانلو به سر می‌بردند. بررسیهای تاریخی نشان می‌دهد که شاخه اوصانلوی زنجان بیشتر در دهات غرب سلطانیه و تا محدوده رودخانه سجاسرود زندگی می‌کردند. بعد از مرگ نادرشاه جنگ خشن مابین دو دسته از طوایف افشار ایران که پایه‌گذار این دولت بودند به سرکردگی عادلشاه افشار و ابراهیم خان افشار (برادرش) که خواهان انتقام خون نادر از عادل شاه بود در منطقه و حوزه دهات آن اتفاق افتاد که مابین زنجان و سلطانیه و در ناحیه " سلمان ارخی" است. بعد از مرگ نادر در منطقه زنجان عموما خوانین ایرلو حکومت می‌کردند که در ارتش نادر صاحب‌منصب بودند. با سرکوب آنان به وسیله دولتهای زندیه و قاجار در دوره قدرت آقا محمد خان قاجار قدرت خانهای ایرلوی افشار در زنجان به پایان رسید و سپس عبدالله خان افشار اوصانلو به وسیله آقا محمد خان سردسته اقوام عشایر منطقه خمسه گردید. 8
در حوادث سال 1212 ه ق که تاریخ تحریر سند مورد مطالعه است آمده که چگونه عبدالله خان اوصانلو حاکم خمسه با گروهی از سمت طارم به یاری آقا محمد خان و به طرف شمال می‌رود. در کتاب احسن‌التواریخ صفحه 266 آمده است که وقتی آقامحمد خان قاجار به سلطانیه آمد چون آن حضرت به شکار میل بسیار داشت، از خمسه عبدالله خان خمسه‌ای (سردسته اوصانلوها) با پنج هزار کس از کسان رکابی را مامور ساخت که از سامان زنجان، شکارها به جرگه سلطانیه گرد آورند تا شاه قاجار شکار کند.
عبدالله خان اوصانلو
عبدالله خان اوصانلو خمسه‌ای (زنجانی) از امراء و سرکردگان ارتش آقامحمد خان قاجار بوده است. شاه قاجار در سال 1201 ه ق پس از اینکه علیخان افشار خمسه‌ای از سرداران معروف خود را در اصفهان از هر دو چشم کور کرد افراد ابواب جمعی او را به عبدالله خان اوصانلو داد و از این تاریخ وی یکی از امراء و سرکردگان مهم ارتش او گردید. تا آقا محمد خان زنده بود عبدالله خان مانند سایر امراء و خوانین از ترس، مطیع صرف و در زمره سرکردگان او بود لکن پس از کشته شدنش در سال 1211 ه ق هر یک از امراء و سرکردگان صاحب داعیه شدند و در بدو سلطنت فتحعلی شاه در هر گوشه و کنار ایران آشوبی برپا شد و گرفتاری زیادی برای شاه نو ایجاد شد. از جمله کسانی که داعیه سلطنت داشتند سلیمان خان پسردائی آقامحمد خان بود. در سال 1213 ه ق جمعی از سرکردگان و امراء چون اوضاع مملکت را به کلی آشفته دیدند در اقدام به این کار محرک و هواخواه او شدند. پس از اینکه فتحعلی شاه بر دشمنان خود فائق آمد محرکین خود را که از آن جمله عبدالله خان اوصانلو بود دستگیر کرده بعد از آوردن وی به تهران به امر فتحعلی شاه از هر دو چشم کور گردید. 9 عبدالله خان بعد از این ضایعه در سال 1216 ه ق از دنیا رفت. 10
اقدامات عبدالله خان اوصانلو در شهر زنجان
یکی از مهمترین اقداماتی که در اوایل قاجار در زنجان به ثبت رسیده است توسعه و تکمیل بازار معروف و سرپوشیده شهر زنجان می‌باشد. به دستور آقا محمد خان اصلاح بازار قدیمی که یادگاری بود از دوره صفوی و احداث کاروانسراهای بزرگتر در سال 1205 در زنجان آغاز شد ولی این کار در ابتدای سلطنت فتحعلی شاه و در سال 1213 ه ق به پایان رسید. به عبارت دیگر پدیدآورنده و احداث کننده حقیقی بازار زنجان آقا محمد خان نبود بلکه به دستور وی عبدالله خان اوصانلو حاکم وقت اقدام به توسعه و تکمیل بازار قدیم نموده و بر حجم و فضای آن افزود به نحوی که ساختار و بافت بازار قدیمی شهر در ساختار جدید مستحیل گردید. 11 در واقع شکل‌گیری بازار زنجان در دوره آقا محمد خان و در سال 1207 ه ق به وسیله عبدالله خان اوصانلو شروع و بعد از او در سالهای مابین 1224 الی 1243 ه ق توسط عبدالله میرزا قاجار تکمیل شده است. از دیگر اقدامات عبدالله خان اوصانلو خمسه‌ای در زنجان کرت‌بندی قنوات و کاریزهای بلده زنجان بوده تا میرابان آن را نظافت کرده و عاری از کثافات باشد و بر زنجان چای که همان زنجان رود است بند آبهایی مستحکم ساختند و به علاوه جهت اهالی محله‌های پایین زنجان و محله دیوانگان و محله حسینیه زنجان جویهای باریک از آب رودخانه کشیدند و در خانه‌های خویش چاههایی حفر کردند و خوانین اوصانلو را در محلات شهر روزانه و شبانه به سرپرستی نشاند. وی همچنین در شهر زنجان افرادی را معین کرد تا داد و ستد را کنترل کنند و مانع احتکار شوند. 12
پی‌نوشت‌ها:
1. کارشناس ارشد باستان‌شناسی گرایش اسلامی. کارشناس اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان.
2. با تشکر از آقای بهمن خطیبی که این سند را در اختیار نگارنده قرار دادند.
3. روستای انذر از بخش چورزق دهستان چورزق شهرستان طارم با 180 خانوار در قسمت جلگه‌ای طارم قرار دارد.
4. مهر چهار گوش کلاهک‌دار با قلم نستعلیق.
5. پارگی سند.
6. در اصل به سیاق تحریر شده است.
7. پارگی سند.
8. محمد خالقی مقدم، «تاریخ اجتماعی افشارهای اوصانلوی زنجان»، ماهنامه فرهنگی اجتماعی بایرام، سال دوم، شماره 17 (اسفند 1387)، ص 5.
9. مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران، ج 2، انتشارات زوار، 1378، ص 277.
10. رامین سلطانی، جستارهایی در تاریخ زنجان، انتشارات نیکان کتاب، 1389، ص 133.
11. رامین سلطانی، ص 135.
12. محمد خالقی مقدم، ص 5
/ج
.jpg "معرفی خوشنویسان معروف قرآن کریم")
