جُستارهایی از تاریخ بهائی گری در ایران

درباره جمعیت بهائیان ایران داده های موجود سخت متناقض است. در اوایل سده بیستم میلادی تعداد ایشان حدود ده هزار نفر گزارش می شد(1). بیست سال بعد، در حوالی سال 1307ش، حسن نیکو، مبلغ پیشین بهائی، این رقم را اغراق آمیز دانست و شمار بابی ها در سراسر جهان را، اعم از ازلی و بهائی، 5207 نفر اعلام نمود که 3960 نفر در ایران زندگی می کنند.(2) این ادعا قانع کننده نیست زیرا در فهرست مندرج در کتاب نیکو، نام برخی از روستاهای معروف بهائی نشین دیده نمی شود و لذا به نظر می رسد که ارقام فوق منطبق با روح کتاب نیکوست که با هدف تخفیف و تحقیر بهائیت تدوین شده است.
به نوشته دنیس مک ایون، استاد دانشگاه نیوکاسل انگلیس، در دایره المعارف ایرانیکا، بهائی گری در سال های 1928-1952 میلادی رشدی کند داشت ولی از سال 1952م/ 1331ش گسترش آن شتاب گرفت و این امر به دلیل برنامه ریزی ها و سازماندهی هایی بود که با برنامه « جهاد ده ساله» شوقی افندی آغاز شد.(3) دایره المعارف بریتانیکا (1998) اوج گسترش بهائیت را در دهه 1960 میلادی می داند که سبب شد در اواخر سده بیستم میلادی شمار نهادهای بهائی به بیش از 150 مجمع روحانی ملی و حدود 20 هزار مجمع روحانی محلی برسد.(4)
دایره المعارف اسلام(ویرایش جدید، 1960) مرکز اصلی جمعیتی بهائیان را در ایران می داند و تعداد آنان را در حوالی سال 1338ش. بین پانصد هزار تا یک میلیون نفر تخمین می زند. در این زمان در شهر تهران حدود 30 هزار بهائی زندگی می کردند. دومین گروه پرشمار جمعیتی بهائیان در ایالات متحده آمریکا بود که در آن زمان شمار ایشان ده هزار نفر گزارش شده است. در این زمان در اروپا، به ویژه در آلمان، حدود یکهزار نفر بهائی زندگی می کردند. در سایر کشورها جوامع بهائی تنها چند صد نفر عضو داشتند بجز اوگاندا که در اثر تبلیغات بهائیان شمار ایشان طی سال های 1335-1338ش. به بیش از سه هزار نفر رسید.(5)
تحرک جدّی مبلغین بهائی و به تبع آن رشد بهائیت در ایران از دوران سلطنت مظفرالدین شاه قاجار آغاز شد و در دوران سلطنت احمدشاه قاجار و رضاشاه پهلوی، که بهائیان از نفوذ و حمایت فراوان در دستگاه دولتی برخوردار بودند، شدت یافت. معهذا، چنان که دیدیم، رشد جمعیت بهائیان ایران به طور عمده از دهه 1330ش. آغاز شد. در سال های 1326-1330ش. محفل ملی بهائیان ایران برنامه خود را برای گسترش بهائیت به مرحله اجرا گذارد و شدت تبلیغات و فعالیت ایشان از اردیبهشت/ رمضان 1334ش. اعتراض شدید آیت الله العظمی بروجردی و سایر علما را برانگیخت. پس از ابراز نارضایتی های شدید آیت الله العظمی بروجردی(6) حکومت پهلوی ناگزیر به محدود کردن فعالیت بهائیان شد. به دستور شاه پزشک مخصوص بهائی او، سرلشکر عبدالکریم ایادی، مدت کوتاهی ایران را ترک کرد و در ایتالیا اقامت گزید(7) و در 16 اردیبهشت مقامات نظامی(سرتیپ تیمور بختیار فرماندار نظامی تهران و سرلشکر نادر باتمانقلیچ رئیس ستاد ارتش) به تصرف و تخریب حظیره القدس، مرکز بهائیان تهران، یاری رسانیدند. بختیار این محل را به مقر رکن دوم ستاد ارتش بدل نمود. دکتر مهدی حائری یزدی علت مقابله شدید آیت الله بروجردی با بهائیان را چنین ذکر می کند:
در مسئله بهائی ها تا آنجایی که ایشان تشخیص می داد، که بهائی ها یک گروه ناراحت کننده و اخلالگر در ایران هستند. مسئله صرف اختلاف مذهبی نبود. اینطوری هم که معروف بود تا یک اندازه ای هم درست بود که این گروه یک نوع سروسری با منابع خارجی دارند و بیشتر مجری منافع خارجی هستند تا منافع ملی. در این طریق مرحوم آقای بروجردی به هیچ وجه تردیدی از خودش نشان نمی داد که [از] آن چه گروه بهائی ها از دستش برمی آید[ جلوگیری کند] از اذیت ها و کارهای موذیانه ای که بهائی ها دارند و درباره مسلمان ها دریغ نمی کنند. یعنی به طور مخفیانه افراد خودشان را وارد مقامات اداری می کنند و مقامات را اشغال می کنند. بعد هم مسلمان ها را ناراحت می کنند. می زنند. از بین می برند. از این کارها خیلی زیاد می کردند. حالا بگذرید از این که الان صورت حق به جانبی به خودشان می گیرند. کاری ندارم به وضع فعلی. ولی آن زمان این شکل بود. واقعاً هر کجا که دستشان می رسید، ‌به هر وسیله بود، هر مقامی بود اشغال می کردند و سعی می کردند دیگران را از بین ببرند یا وارد مجمع خودشان بکنند و کارهایی که آن ها می خواهند انجام بدهند... ولی ایشان[ آیت الله بروجردی] از این جریان و از این ماجرا آگاه بود و به هر وسیله ای بود جلوگیری می کرد.(8)
حسین خطیبی، که فردی مطلع بود(9)، در آن زمان شمار بهائیان ایران را 300 هزار نفر و بهائیان تهران را 50 هزار نفر تخمین زد و هدف از همکاری شاه و ارتش با علما را تلاش آمریکایی ها برای«تصرف آرشیو» بهائیان و دستیابی به اسامی ایشان اعلام نمود.(10)
آخرین آمار بهائیان به آوریل 1985 تعلق دارد که مرکز سازمان جهانی بهائیان (حیفا، اسرائیل) شمار اعضای خود را در سراسر جهان چهار میلیون و 739 هزار نفر اعلام کرد. از این تعداد، 59 درصد در قاره آسیا، 20 درصد در آفریقا، 18 درصد در آمریکا، 1/6 درصد در استرالیا و نیم درصد در اروپا ساکن بودند. در این آمار تعداد بهائیان ساکن در ایران اعلام نشده است. معهذا، ادعا شده که 2،807،000 نفر از بهائیان در قاره آسیا زندگی می کنند(11). از آنجا که ایران مهم ترین مرکز بهائی نشین در آسیا و جهان است، می توان حدس زد که از دیدگاه مرکز سازمان جهانی بهائیان حداقل دو میلیون بهائی در ایران زندگی می کنند. به دلیل فقدان آمار رسمی بهائیان در ایران راهی برای ارزیابی این رقم و سنجش میزان صحت و سقم آن در دست نیست. این تصوّر وجود دارد که مرکز بهائیت هماره درباره شمار پیروان خود اغراق کرده و در مقابل منابع ضد بهائی در ایران نیز هماره رقم بهائیان را ناچیز جلوه داده اند.
دنیس مک ایون می نویسد: منابع بهائی ادعا می کنند که پس از انقلاب اسلامی در ایران حدود 20 هزار نفر بهائی به قتل رسیدند. او این رقم را بسیار اغراق آمیز می داند و مدعی است که طی هفت ساله اول حکومت جمهوری اسلامی در ایران حدود 200 نفر بهائی اعدام شدند و در طی دوران پس از انقلاب جمعاً 300 تا 400 بهائی در جریان های مختلف به قتل رسیدند.(12)
بهائیانی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی اعدام یا از ایران خارج شدند، عموماً به مشهورترین و ثروتمندترین خانواده های بهائی تعلق داشتند و به دلیل تصدی مناصب عالی دولتی یا دستیابی به ثروت های عظیم از طریق پیوند با حکومت پهلوی مورد تعقیب قرار گرفتند. افرادی مانند امیرعباس هویدا و حبیب ثابت و هژبر یزدانی و عبدالکریم ایادی و هوشنگ انصاری و غلامرضا ازهاری و غیره، به عنوان شاخص ترین چهره های فرقه بهائی در ایران، تمامی بهائیان ایران نبودند و اعدام یا فرار ایشان از کشور به معنی پایان حیات بهائیت در ایران نبود.

جغرافیای جمعیتی بهائیان ایران

به نوشته مک ایون، بخش مهمی از جمعیت بهائیان ایران را «روستاییان و دهقانان و صنعت گران و کسبه شهری» تشکیل می دادند.(13) آماری که حسن نیکو در حوالی سال 1307ش. از بهائیان ایران( با ذکر تعداد ایشان در برخی از شهرها و روستاها) به دست داده، هرچند در جهت تخفیف بهائیت جلوه می کند، ولی از این منظر حائز اهمیت است که مراکز مهم تراکم جمعیتی بهائیان و ترکیب ایشان را از نظر تعلق به مناطق مختلف کشور نشان می دهد. طبق فهرست نیکو، مناطق دارای جمعیت انبوه بابی و بهائی در ایران به شرح زیر است: شهر یزد 400 نفر، تهران و توابع 370 نفر، سنگسر 307 نفر، همدان 300نفر، آباده و همت آباد 250نفر، نجف آباد200نفر، سیسان(بستان آباد تبریز)180نفر، اردستان 150نفر. حسن نیکو شمار بابی ها و بهائی های شهر تبریز را 60 نفر و شیراز را 45 نفر ذکر کرده که احتمالاً، به دلیلی که گفتم،‌ کمتر از میزان واقعی است.
اگر نسبت موجود در تخمین حسن نیکو درباره ترکیب محلی جمعیت بابیان و بهائیان ایران را در اوایل دهه 1300ش. بالنسبه درست بدانیم، همین نسبت را در طول هفت دهه بعد ثابت فرض کنیم و جمعیت کنونی بهائیان ایران را یک میلیون نفر بدانیم، ترکیب جمعیتی ایشان براساس تعلق محلی چندان واقعی جلوه نخواهد کرد. مثلاً، بر اساس روش فوق هم اکنون باید 154 هزار بهائی در سنگسر و 90 هزار بهائی در سیستان زندگی کنند. این ارزیابی درباره ترکیب منطقه ای جمعیت بهائیان دقیق و علمی نیست زیرا رشد سریع بهائیت در ایران در دهه های 1330 و 1340ش. و در اثر تبلیغ بود نه زاد و ولد بهائیان پیشین. برای نمونه، حسن نیکو در حوالی سال 1307 تعداد بهائیان خوی را یازده نفر تخمین زده(14) در حالی که در سال 1330 شمار بهائیان این شهر و سه روستای پیرامونی آن(ایواوغلی، پیرکندی و ویشلق)حدود 500 نفر گزارش شده است. رشد بهائیت در این منطقه به علت بهائی شدن یکی از متنفذین محلی به نام مشهدی اسماعیل بود.(15)
بخش قابل توجهی از بهائیان ایران روستائیان فقیری بودند که در روستاهای اربابان و مالکان بهائی زندگی می کردند. تعداد قابل توجهی از این گونه روستاها در سراسر ایران وجود داشت که یا ملک بهائیان ثروتمند بود یا از موقوفات بهائی(16). از مالکین بزرگ بهائی در دوران متأخر قاجار، می توان به افراد زیر اشاره کرد: میرزا محمدحسین خان معتمد دیوان کواری(فارس) و دو برادرش میرزا عبدالحسین خان و موقرالدوله( پسران میرزا احمدخان، از خاندان افنان)(17)، لطفعلی خان کلبادی(سردار جلیل) رئیس ایل کلبادی مازندران، قاسم خان عبدالملکی(هژبرالدوله) رئیس ایل عبدالملکی مازندران، و ابراهیم خان ابتهاج الملک گرگانی( بزرگ مالک گیلان). حضور بزرگ مالکان بهائی در تمامی دوران سلطنت پهلوی ادامه یافت. سیاست تقسیم اراضی دهه 1340ش. این روند را تقویت نمود زیرا با سلب مالکیت از مالکان مسلمان و ایجاد آشفتگی در ساختار مالکیت و مدیریت روستایی راه را برای رشد بزرگ مالکان وابسته به دربار پهلوی، به ویژه بهائیان، هموار کرد.
سلطه بهائیان بر دو نهاد اصلی متولی اراضی(اصلاحات ارضی و منابع طبیعی)عامل مهمی در تجدید ساختار مالکیت به سود اعضای متنفذ فرقه بهائی بود. برای مثال، ناصر گلسرخی، وزیر منابع طبیعی در دولت هویدا، در زمینه واگذاری و تملک اراضی چنان بی پروا بود که کارش به رسوایی کشید؛ و سپهبد پرویز خسروانی از طریق نهادهای تحت امر خود، سازمان تربیت بدنی و باشگاه تاج، به کمک گلسرخی، اراضی پهناوری را تملک کرد.(18) محسن پزشکپور، نماینده آخرین دوره مجلس شورای ملی، در جلسه طرح و بررسی لایحه بودجه سال 1357 با اشاره به هژبر یزدانی، بزرگ مالک بهائی دوران متأخر پهلوی، چنین گفت:
در مسیر اصلاحات ارضی یک فئودالیسم جدید به وجود آوردند... زمین را به روستاییان صاحب نسق دادند و بعد با برنامه کشت و صنعت از آن ها گرفتند و آن وقت آن زمین ها را به دست عده معدودی دادند... این زمین ها را به نام ملی شدن از هزارنفر گرفتند و به یک نفر دادند... مراد از تقسیمات ارضی این بود که قسمت عظیمی از منابع مملکت را در اختیار عده معدودی قرار دهند. این بود که وقتی شما از مشهد حرکت می کنید و به سمت مازندران می روید، دو طرف جاده مدام یک تابلو می بینید که نوشته مزارع فلان شخص[ هژبر یزدانی]... نتیجه اش همین است که در روزنامه ها خواندیم که فلان کس[هژبر یزدانی]انگشتری هشتاد میلیونی در دست دارد و بادی گارد دارد و لابد می دانید که به وسیله بادی گاردهایش هم در مواردی اقدام کرده است...(19)
در این بخش تصویری نمونه وار، نه کامل، از برخی مناطق بهائی نشین ایران به دست می دهم:

فارس

از دیرباز در استان فارس مناطق متراکم بهائی نشین وجود داشت. علاوه بر شهر شیراز، مناطق آباده، مروست، نی ریز، سروستان، ارسنجان، جهرم، ابرقو، فسا و داراب از مناطق بهائی نشین فارس است و خانواده های بهائی در سایر نقاط فارس نیز کم و بیش پراکنده اند.
آباده و نواحی مجاور آن مهم ترین مرکز بهائیان فارس و یکی از مراکز مهم بهائیان ایران است. درگذشته مردم شهر آباده به دو طایفه اصلی هرندی و کرجه ای تقسیم می شدند. هرندی ها عموماً بابی و بهائی شدند و کرجه ای ها عموماً مسلمان ماندند.(20) قهرمان میرزا عین السلطنه، که در زمان مظفرالدین شاه مدتی حاکم فارس بود، درباره آباده می نویسد:« در این شهر بابی زیاد است و اغلب محترمین از آن طایفه هستند. چندان هم تقیه نمی کنند.»(21) اسدالله فاضل مازندرانی، مورخ بهائی، می نویسد:
در آباده... مرکزی قوی از این فئه انعقاد یافت و عده ای کثیر دیگر نیز از اولاد متنفذین و از مؤمنین جدید به عرصه ایمان قدم گذاشتند و شهرت در خدمت یافتند.(22)
برخی از مهم ترین روستاهای بهائی نشین آباده عبارت بودند از: همت آباد، ادریس آباد، صغاد، درغوک، عباس آباد و وزیرآباد(23). در برخی از این روستاها، مانند همت آباد، اکثر یا تمامی اهالی بهائی بودند و در برخی، مانند صغاد و ادریس آباد، بخشی بهائی و بخشی مسلمان. جمعیت روستاهای فوق در سال 1329ش. به شرح زیر بود: همت آباد 950نفر، ادریس آباد534نفر، درغوک 580نفر، وزیرآباد 175نفر، عباس آباد 150نفر. (24) در سال 1346ش. جمعیت روستای مهم صغاد حدود هفت هزار نفر گزارش شده است.(25)
بخش مهمی از روستاهای آباده املاک خاصه خاندان افنان یا موقوفات مرکز بهائیان بود. خاندان افنان علاوه بر املاک آباده در سایر بخش های فارس نیز روستاهای متعدد در تملک داشت. از جمله باید به روستای کارزین( در بخش قیروکارزین فیروزآباد)اشاره کرد که نام بهائی آن«بیان»بود(26). در سال 1329 جمعیت این روستا 682 نفر گزارش شده(27)که، علی القاعده، به دلیل سلطه مالکان و مباشران و کدخدایان بهائی، تعدادی از ایشان بهائی بودند. نمونه ای از این مباشران بهائی محمدطاهر مالمیری، مبلغ معروف(نیای خاندان طاهرزاده)است. مالمیری خود در روستای مزوار( یک فرسنگی مهریز) دارای مزرعه و خانه ییلاقی بود. وی به مدت ده سال مباشر روستای خرمی بود و سپس به عنوان مباشر املاک خاندان افنان در منطقه آباده به این خطه اعزام شد. مدتی بعد، خاندان افنان روستاهای خرمی و کارزین( در فارس) را به اجاره او دادند. هفت سال مستأجر این دو روستا بود. در زمان جنگ اول جهانی مأمور گردآوری درآمد خاندان افنان از املاک پهناورشان در فارس و یزد شد و مدتی مباشر روستای طوطک (بوانات فارس) بود.(28)
همین وضع درباره سایر روستاهای خاندان افنان، از جمله طوطکان و مروست و خرمی، صادق است. روستای طوطکان( واقع در بلوک بوانات) از املاک خاندان افنان بود(29) و در سال 1329 سکنه آن 125 نفر. مروست بلوک بزرگی بود در استان فارس در مرز کرمان که از غرب به بوانات و از جنوب به نی ریز محدود و مرکز آن روستای مروست است. این روستای مهم ملک خاصه میرزا محمود افنان بود و پناهگاه مبلغین فراری بهائی در زمان بلواهای ضدبهائی در یزد.(30) در سال 1329 سکنه روستای مروست 2542 نفر گزارش شده است. روستای خرمی( بلوک قونقری بخش بوانات) نیز چنین وضعی داشت. این روستا ملک خانواده افنان بود و سکنه آن عموماً یا همگی بهائی بودند. خرمی در اواخر دوره ناصری 400 خانوار زارع داشت. در سال 1329ش. سکنه خرمی 1851 نفر ذکر شده است.
در منطقه جهرم فارس نیز برخی نقاط بهائی نشین را می توان یافت. در اواخر قاجاریه، در شهر جهرم بهائیان حضور فعال داشتند و فردی به نام حاجی حسینعلی رئیس ایشان بود. تعدادی از بهائیان جهرم در جریان شورش های ضدبهائی به قتل رسیدند مانند سیدحسین روحانی و محمدحسن بن آقا کربلایی علی و استاد محمدحسن و غیره(31).
در منطقه فلاحی( حاشیه خلیج فارس) روستایی به نام هندیان( هندیجان) می شناسیم. این روستای ساحلی از مناطق بهائی نشین بود که در میان آن ها «نفوس شهیر برخاستند و آثار بسیار از حضرت عبدالبهاء در حق شان صادر گردید»(32).
در زرقان فارس نیز تعدادی بهائی وجود داشت و برخی بهائیان سرشناس به این محل تعلق دارند مانند ملاعبدالله فاضل زرقانی، میرزا عبدالاحد بن میرزا جلال زرقانی، میرزا محمود زرقانی و برادرش میرزا احمد، ملا جلال بن ملا عبدالله(نیای خاندان بکایی) و غیره(33).
دو منطقه مهم نی ریز و سروستان فارس نیز به عنوان محل سکونت گروه قابل توجهی از بهائیان شهرت داشت. نی ریز در تاریخ بابی گری و بهائی گری دارای جایگاه برجسته ای است و هماره به عنوان یکی از مراکز مهم بهائیان شناخته می شده(34). سروستان(و منطقه مجاور آن یعنی ارسنجان) نیز وضع مشابهی داشته است.

اصفهان

در استان اصفهان، نجف آباد از مراکز مهم بهائی نشین بود. این شهر و برخی روستاهای اطراف آن از نظر کثرت و تراکم جمعیت بهائیان در اوایل دوره رضاشاه ششمین منطقه بهائی نشین کشور به شمار می رفت. اهمیت بهائیان نجف آباد تا بدانجا بود که در سال 1308ش. خانم مارتا روت( بهائی آمریکایی) را به این شهر دعوت کردند و برای او مجالس تبلیغ گذاشتند.(35)
بابی گری را مبلغی به نام سلیمان به نجف آباد وارد کرد و جمع قابل توجهی از مردم این منطقه را بابی نمود. یکی از بابی های اولیه نجف آباد فردی به نام ملاقاسم است که در خانه ملااحمد مجتهد پس از استماع سخنان سلیمان بابی شد. فاضل مازندرانی می نویسد از نسل ملاقاسم«خاندان وسیعی برقرار گردید و... خاندان مذکور در این دوره[ در حوالی سال 1328ق]به کثرت عدد رسیدند.»(36) خاندان دیگر بهائی نجف آباد از نسل فردی به نام میرزا باقر وهابی است که در سال 1316ق مدتی در تهران زندانی شد و«خاندانی از او برجاست»(37).
تعدادی از بابی ها و بهائی های نجف آباد در ماجراهای مختلف کشته شدند که اسامی برخی به شرح زیر است: غلامرضا و حسن زین العابدین و رجبعلی بن ملا محمد و حاجی کلبعلی (مقتول در سال 1287ش)و حاجی حیدر( مقتول در 24 شوال 1327ق) و محمدجعفر صباغ(مقتول در رمضان 1328ق)(38).
زندگینامه حاجی حیدر نجف آبادی گویای وزن و اهمیت بهائیان نجف آباد است. او از اعیان متنفذ و ثروتمند نجف آباد بود که در سی سالگی بابی شد. آقا نجفی اصفهانی از بابی شدن وی مطلع شد و از ظل السلطان تنبیه او را خواست ولی ظل السلطان پاسخ داد «چون حاجی حیدر متنفذ و از اعیان و ملاکین نجف آباد است اگر فی الفور کشته شود اغتشاش عظیمی برپا خواهد شد، بهتر است چندی حبس شود.» لذا، حاجی حیدر مدت کوتاهی حبس شد. منابع بهائی عامل اصلی تحریکات ضدبهائی در نجف آباد را فردی به نام فتحعلی خان معروف به حاجی یاور نجف آبادی و پسرانش، به ویژه غلامحسین خان، ذکر می کنند که از متنفذین منطقه و از وابستگان آقانجفی، مجتهد نامدار اصفهان، بود. وی با حاجی حیدر خویشاوندی داشت. حاجی حیدر بار دیگر به علت فشار آقانجفی اصفهانی و حاجی یاور نجف آبادی به دستور ظل السلطان دستگیر و در اصفهان به مدت نه ماه زندانی شد. وی پس از آزادی به همراه یکصد نفر از بهائیان نجف آباد برای تظلم و دادخواهی به تهران رفت و به مظفرالدین شاه عرضحال داد. حاجی حیدر با صمصام السلطنه بختیاری، حاکم اصفهان در زمان مشروطه، رابطه داشت و زمانی که سوار بر اسب از نزد صمصام به خانه خود باز می گشت، در بازارچه قصر شمس آباد با شلیک گلوله فردی ناشناس به قتل رسید.(39)
نامدارترین شخصیت بهائیان نجف آباد ملا زین العابدین نجف آبادی(متوفی 1321ق) است که منابع بهائی از او به عنوان یکی از «اجله اصحاب و اعاظم احباب و از اکابر رجال تاریخی این امر اعظم»یاد می کنند. او در میان بهائیان به «زین المقربین» و «حضرت زین» معروف است. پسرش به نام نورالدین زین منشی مخصوص شوقی افندی بود و بسیاری از نامه های فارسی شوقی به خط و امضای اوست. ملا زین العابدین دو خواهر و دو پسر ساکن در نجف آباد داشت که از ایشان« اولاد و احفاد بسیاری به وجود آمده اند»(40).
از دیگر بهائیان سرشناس نجف آباد باید به حاجی کلبعلی کفاش و تراب خان اشاره کرد که مراسم دفن ایشان در ربیع الثانی(زمستان)1335ق. منجر به آشوبی بزرگ در شهر و دستگیری 32 نفر از بهائیان نجف آباد شد که سرانجام با حمایت حکومت اصفهان آزاد شدند.(41)و نیز باید به زنی به نام مخموره نجف آبادی( نیای خاندان مخمور) اشاره کرد که در 1310ش. در یکصد سالگی در نجف آباد در گذشت.(42)
روستاهای ملک آباد و علی آباد واقع در یک فرسنگی حومه شهر نجف آباد، که امروزه جذب شهر شده اند، از مناطق محل تراکم جمعیت بهائی به شمار می رفتند و بخش قابل توجهی از سکنه و خرده مالکین این دو روستا بهائی بودند. در ملک آباد رؤسای بهائیان نورالله و اسدالله و در علی آباد کریم و رضا بیگ نام داشتند. مالکیت اصلی این دو روستا با ظل السلطان بود. در یک مورد، ظاهراً به تحریک حاجی یاور و به دستور آقانجفی اصفهانی، مسلمانان شهر نجف آباد به این دو روستا ریختند و، به ادعای تاریخ ظهور الحق، منازل بهائیان را غارت کردند و در یک روز حدود 50 هزار تومان اموال ایشان را بردند.(43) در سال 1329 جمعیت ملک آباد 573نفر گزارش شده است.

آذربایجان

مهم ترین روستای بهائی نشین آذربایجان، سیسان، واقع در دهستان مهران رود بخش بستان آباد تبریز، بود. به نوشته اخبار امری،«اکثر قریب به اتفاق» اهالی سیسان بهائی هستند.(44) و سیسان«پرجمعیت ترین قصبه آن سامان[ آذربایجان ] از لحاظ تعداد احبای الهی است.»(45) جمعیت این روستا در سال 1329ش. حدود 1660نفر گزارش شده است.
علاوه بر روستای سیسان، در منطقه آذربایجان برخی روستاهای نیز وجود داشت که بخشی از سکنه آن، کم و بیش، بهائی بودند. از جمله باید به روستای مطنق(متنق) اشاره کرد که در اوایل دوره مظفرالدین شاه تعداد قابل توجهی بهائی داشت(46). این روستا نیز، چون سیسان، در بخش بستان آباد تبریز واقع و در سال 1329 سکنه آن 1057نفر بود.
اسکو و میلان نیز از مناطقی بود که در اواخر دوره قاجاریه تعداد قابل توجهی بهائی از میان سکنه آن برخاستند. بخشی از ایشان به عشق آباد مهاجرت کردند و در زمان رضاشاه به ایران بازگشتند.
بخش اعظم سکنه شهر اسکو در دوران ناصری شیخی بودند و در دهه پایانی سلطنت ناصرالدین شاه تعداد بهائیان شهر به 50 نفر رسید(47). در سال های پایانی سلطنت ناصرالدین شاه( حوالی 1312ق) حاکم اسکو بهائی بود و کسی جرئت نداشت علیه این فرقه حرف بزند.(48) در سال 1303ق. به دلیل کثرت تبلیغات بهائیان در شهرهای اسکو و میلان آشوبی علیه ایشان پدید آمد و در نتیجه برخی مبلغین سرشناس بهائی، مانند مشهدی اصغر میلانی و محمد جعفر اسکویی، به عشق آباد رفتند. میرزا حیدرعلی اسکویی(نیای خاندان صمیمی تبریز) نیز به صلاحدید پدرش و حاجی احمد میلانی به همراه این دو نفر و عائله مشهدی یوسف میلانی به عشق آباد رفت. او در عشق آباد با مشهدی اصغر میلانی شریک شده و در کاروانسرای مخدومقلی خان ترکمن حجره ای گرفتند و با ضمانت مشهدی ابراهیم میلانی به تجارت پرداخت. طرف عمده تجارت ایشان ترکمن ها بودند.(49)

قزوین

شهر قزوین و روستاهای پیرامون آن، به ویژه قدیم آباد و ککین و محمدآباد و کله دره و اشتهارد و امین آباد و بایه، به عنوان یکی از مراکز بهائیان شناخته می شد. در تمامی روستاهای فوق الذکر محافل محلی بهائی وجود داشت که هدایت شان با محفل امری شهر قزوین بود.(50) علت رشد بهائی گری در روستاهای فوق گروش یکی از علمای قریه قدیم آباد، به نام ملاحیدرقلی قدیم آبادی، به این فرقه در اواسط دوران مظفرالدین شاه و تبلیغات اوست.(51) در سال 1329 جمعیت روستای قدیم آباد 629نفر بود.
از شهر قزوین تعداد قابل توجهی شخصیت های متنفذ و فعال بهائی برخاستند مانند آقا محمدجواد قزوینی و برادرش میرزا عبدالله از طایفه زرگر. محمد جواد از ایام اقامت میرزا حسینعلی نوری در ادرنه به تحریر و استنساخ الواح او مشغول بود ولی «جمیع اعضای خاندانش در حلقه ناقضین میثاق درآمدند.»(52) یعنی یا به فرقه ازلی پیوستند و یا با بابی گری قطع رابطه کردند. بخش قابل توجهی از اعضای طایفه زرگر قزوین بهائی بودند. فتنه قاجار، شاعره بهائی، در مثنوی خود می نویسد:

 

زرگران دیدم در آن شهر و دیار
همچو من دیوانگان روی یار(53)

میرزا موسی خان حکیم الهی(پسر میرزا محمدجعفرخان مافی و نیای خاندان حکیم الهی)، شیخ کاظم سمندر(نیای خاندان سمندر)، آقا محمدمهدی و آقا محمدجواد عموجان( نیاکان خاندان فرهادی)، حاج شیخ محمدعلی نبیل(نیای خاندان نبیلی)، میرزا باقر اسعدالحما( نیای خاندان اسعدی)، حاجی عبدالکریم قزوینی و برادرانش که خاندان بزرگی در تهران و قزوین بر جای نهادند، ابراهیم خان احیاء السلطنه طبیب(نیای خاندان رستمی)، میرزا یوسف خان ثابت وجدانی( مبلغ سرشناس و نیای خاندان ثابت وجدانی)، میرزا رضاخان( نیای خاندان تسلیمی)، حاج میرزا غلامحسین راسخ و برادرش میرزا احمد(نیاکان خاندان راسخ) از بهائیان سرشناس قزوین بودند.(54)

همدان

همدان یکی از کانون های اصلی گسترش بابی گری و بهائی گری در سراسر ایران است. بابی گری و بهائی گری در همدان به وسیله جامعه متنفذ و منسجم یهودی این شهر اشاعه داده شد. فضل الله مهتدی معروف به صبحی، مبلغ پیشین بهائی، می نویسد:« همدان اکثر بهائیانش یهودی اند.»(55) به نوشته حسن نیکو، در همدان که مرکز مهم بهائیان است، به استثنای سه چهار نفر همگی یهودی بهائی هستند.(56)
در سال 1316ق. سرشناس ترین بهائیان همدان، که به وسیله مظفرالملک حاکم وقت،‌ بازداشت شدند عبارت بودند از: دایی روبین، حاجی یاری، حاجی موسی مبین، حاجی سلیمان طبیب، آقا سلیمان بن آقا موسی، حاجی مهدی بن آقا رفائیل، حاجی مهدی بن آقا یاری، آقا سلیمان زرگر که «کلاً از احبای اسرائیل بودند.»(57) از دیگر بهائیان سرشناس همدان، که همگی یهودی الاصل بودند، باید به افراد زیر اشاره کرد: میرزا ابراهیم و برادرش حافظ الصحه(58)، حاج یوحنای حافظی، حکیم عزیز، حاجی حکیم هارون، حاجی حکیم موسی، حکیم یوسف(59)، حاجی قلندر(60)، حکیم الی و حکیم هارون(61)، آقا علی کلیمی(62)، آقا روبین و پسرش میرزا حبیب الله(63)، شمس الاطباء اسرائیلی همدانی(64)، آقا یهودا(65)، میرزا یوسف بن آقا ابراهیم.(66) بر بنیاد همین جامعه یهودی- بهائی بود که مدرسه آمریکائی همدان تأسیس شد.
برخی از خاندان های یهودی بهائی شده همدان عبارتند از: آزاده، اتحادیه(از نسل حکیم دانیال)، اخوان صفا( از نسل میرزا مهدی اخوان الصفا)، ارجمند( از نسل حاجی مهدی ارجمند بن آقا رفائیل، مؤلف کتاب گلشن حقایق)، باهر( از نسل حاجی میرزا طاهر)، برجیس(از نسل حکیم یعقوب)، جاوید(از نسل حاجی یهودا معروف به حاجی شکرالله جاوید)، حافظی( از نسل حاجی یوحنا خان)، رفعت(از نسل میرزا آقا جان طبیب)، ساجد(از نسل میرزا آشور یا آشر)، ‌سراج(از نسل دکتر یوسف سراج)، شایان( از نسل میرزا یحیی شایان برادر کوچک میرزا سلیمان جاوید)، صمیمی(از نسل میرزا حبیب الله صمیمی)، صنیعی( از نسل میرزا آقاجان، اسدالله صنیعی آجودان مخصوص محمدرضا پهلوی در دوره ولیعهدی که بعداً به درجه سپهبدی رسید از این خانواده است)، عبدی( از نسل میرزا فرج الله عبدی)، عطار(از نسل حاجی حبیب الله عطار همدانی)، علاقه بند( از نسل آقا یهودا علاقه بند)، عهدیه(یکی از اعضای این خاندان زن حسینقلی خان نظام السلطنه مافی شد)، فیروز، گرانفر(از نسل موشه پسر حاجی لاله زار)، لاله زار و لاله زاری( از نسل حاجی لاله زار)، مؤید( از نسل حبیب مؤید)، متحده( از نسل میرزا یعقوب متحده)، متحدین(از نسل میرزا محمدرضا جدید الاسلام)، مشهود(از نسل میرزا یوسف مشهود)، ممتازی(از نسل نورالدین ممتازی برادر میرزا یعقوب متحده)، میثاقیه(از نسل آقا یهودا میثاقیه)، یوسفیان(از نسل میرزا یوسف بن آقا ابراهیم).
خانواده کحال زاده نیز احتمالاً از یهودیان همدان است زیرا همسر دکتر حسین خان کحال، که اولین نشریه اختصاصی زنان ایران را به نام دانش در 1328ق. منتشر کرد، دختر میرزا یعقوب همدانی(میرزا محمد حکیم باشی) بود.
یهودیان بهائی همدان نقش مهمی در اشاعه بهائی گری در سایر مناطق داشتند. برای مثال، باید به میرزا ابراهیم اسرائیلی همدانی( اتحادیه)، صاحب داروخانه اتحادیه رشت و عضو محفل روحانی رشت(67)، در گیلان و نقش حاجی موسی همدانی در اراک اشاره کرد.(68) حتی در ارمنستان(ایروان) نیز بهائی گری به وسیله یک یهودی همدانی(میرزا آقا جان طبیب اسرائیلی) اشاعه یافت.(69)
از سایر بهائیان همدان، که یا مسلمان تبارند و یا تبار ایشان برای نگارنده روشن نشد، می توان به خانواده های زیر اشاره کرد: پروین(از نسل حاج ابراهیم پروین دندانساز)، درویش(از نسل میرزاحسین خان درویش از بابیان اولیه)، توکل(از نسل حاجی محمدعلی تویسرکانی)، حصاری(از نسل محمدعلی حصاری)، دانش(از نسل عبدالحسین خان دینارآبادی)، درخشانی(از نسل حبیب الله درخشانی)، فانی( از نسل عزت الله فانی از بهائیان بهار همدان)، قوام( از نسل سیدمهدی قوام).
در روستاهای همدان نیز تعدادی بهائی سکونت داشتند. در این میان به ویژه باید به روستای امزاجرد اشاره کرد که تعداد کثیری بهائی داشت در حدی که به احداث حظیره القدس دست زدند. در دوران ناصری بهائی مقتدر این روستا داوود قلی بیگ، از سران فرقه نصیریان(علی اللهی)بود؛ و در دوران احمدشاه کدخدای قریه بهائی بود(70). در سال 1329 امزاجرد 435 نفر سکنه داشت. عبدالحسین خان دینارآبادی(نیای خاندان دانش)، مالک روستای دینارآباد، نیز بهائی بود.(71)در سال 1329 این روستا 560 نفر سکنه داشت. در روستاهای احمدآباد(72)و صحنه (73)نیز از زمان ناصری تعداد قابل توجهی از بابیان و بهائیان بودند. صحنه همان روستایی است که قره العین دو روز در آن توقف کرد و اهالی را تبلیغ نمود.(74)
از شخصیت های مهم بهائی همدان باید به صدرالصدور و سیدمهدی قوام همدانی اشاره کرد:
حاجی سید احمد صدرالعلما، پسر حاجی سیدابوالقاسم صدرالعلمای همدانی، مباشر امور کتابت شرعیه حاجی میرزا هادی مجتهد همدانی، بود. سید احمد برای تحصیل به نجف رفت و سپس در مدرسه خان مروی تهران مستقر شد. در سال 1316ق. در همدان به وسیله حکیم موسی، طبیب یهودی، به بهائیت گروید. به تهران بازگشت و در مدرسه مروی به تدریس و تحصیل پرداخت و لقب صدرالعلمای پدرش به او رسید. او سپس به طریقت شاه نعمت اللهی وارد شد و در این فرقه به مقام پیر دلیل، که نایب و قائم مقام پیر طریقت است، دست یافت. حاجی صدر در سال 1325ق. در تهران درگذشت. او از سوی عباس افندی به «صدرالصدور» ملقب بود.(75)
سید مهدی قوام همدانی به یک خانواده روحانی مقیم کردستان تعلق داشت. در سال 1318ق. به وسیله دایی اش، آقا صادق، ‌بهائی شد. قوام از مبلغین فعال بهائی بود و گروهی را بهائی کرد. مدتی در سلک علمای دینی سنندج بود.(76)

کاشان

کاشان نیز، مانند همدان، از کانون های اصلی رشد بابی گری و بهائی گری در سراسر ایران است و این امر به دلیل وجود جمع کثیری از یهودیان آشکار و مخفی در این منطقه بود. به نوشته فاضل مازندرانی، شهر کاشان و توابعش در زمان آغاز دعوی میرزا حسینعلی نوری(بهاء)« مرکز پرجمعیتی از بهائیان بود». علاوه بر بابی های پیشین، گروهی از یهودیان کاشان نیز بهائی شدند و این فرقه را در منطقه کاشان و توابع قدرت بخشیدند.(77)در بخش های بعد، با برخی از خاندان های یهودی بهائی شده کاشان آشنا خواهیم شد.
به علاوه، باید به حضور جمعی از بابی ها و بهائی ها در مناطق روستایی کاشان اشاره کرد. مهم ترین این مناطق نراق و آران و جوشقان و قمصر است. به نظر می رسد که در نراق غلبه با بابی های ازلی بود و در آران و جوشقان و قمصر با بهائیان.
در دوران احمدشاه، در روستای آران(مرکز بلوک آران) محفل بهائی تأسیس شد که بهائیان مقتدری چون ارباب میرزا محمدرضا آرانی (نیای خاندان فلاح)گردانندگان اصلی آن بودند. ارباب میرزا محمدرضا آرانی در سال 1332ق/ 1292ش در این روستا به تأسیس مدرسه ویژه بهائیان دست زد که بعدها(1300ق)به مدرسه معرفت تبدیل شد. از خاندان های سرشناس بهائی آران، علاوه بر فلاح، باید به ضیایی و فروغی اشاره کرد. سکنه روستای آران کاشان در سال 1329ش حدود ده هزار نفر گزارش شده است. در روستاهای بیدگل و نوش آباد( از توابع آران) نیز تعدادی بهائی ساکن بودند.(78)
در روستای جوشقان و توابع آن، به ویژه فتح آباد و ضیاء آباد، نیز تعدادی بهائی وجود داشت.(79) جمعیت روستای جوشقان در سال 1329ش 2766نفر ذکر شده است.

مازندران

ساری و توابع آن از مراکز متراکم جمعیتی بهائیان بود. در دوران احمدشاه قاجار، سران ثروتمند دو طایفه مقتدر این منطقه(عبدالملکی و کلبادی) بهائی بودند و طبعاً در میان اتباع ایشان بهائیان حضور داشتند.
علاوه بر شهرهای ساری و بارفروش(بابل)، که در اواخر سده نوزدهم و اوایل سده بیستم میلادی مأوای گروهی از متنفذان و ثروتمندان بهائی بود(مانند اعضای خاندان های کلبادی(80) و درخشان(81) و مقدس(82)در ساری و خاندان شریعتمدار(83)در بابل)، از مراکز بهائی نشین منطقه فوق باید به شهرها و روستاهای زیر اشاره کرد: آمل، ارطی، ایول، بابلسر، بهنمیر، چال زمین، درزیکلا، روشندان، ضیاء گلده، عرب خیل، علی آباد(شاهی)، فریدون کنار، کفشگرکلا و ماه فروزک. در تمامی این روستاها محفل روحانی دایر بود.(84) در این میان روستاهای درزیکلا و کفشگرکلا( از توابع علی آباد) چنان انباشته از جمعیت بهائی بودند که به «قراء بابی» شهرت داشتند.(85) در سال 1329 جمعیت کفشگرکلا 1600نفر گزارش شده است. روستای ماهفروزک(ماهفروجک) در تاریخ بهائیت از اهمیت فراوان برخوردار بود و از آن با عنوان « روستای مبارکه» یاد می شد.(86)مقبره برخی بهائیان نامدار در این روستا واقع است. از مشاهیر بهائیان این روستا باید به ملاعلیجان ماهفروزکی ملقب به «علی اعلی» اشاره کرد. در سال 1329 سکنه این روستا 560 نفر ذکر شده است.
محل تراکم بهائیان در مازندران از ساری به سمت گرگان امتداد می یافت. از سرشناس ترین خانواده های بهائی گرگان باید به خانواده های ابتهاج(از نسل ابراهیم خان ابتهاج الملک گرگانی) و سرخوش( از نسل میرزا یحیی خان سرخوش) اشاره کرد. در بسیاری از شهرها و روستاهای گرگان، از جمله گرگان، گنبد کاووس، بندر گز، مینودشت، کورون کفتر، کلاله، کالیکش، قونیلی، قریه بدیع، قره قاج، قره شو، قرق، فاضل آباد، شیرآباد، رامیان، خوشه، خان ببین، جلالیه، پیچک محله، پهلوی دژ، بشمک شاه پسند، باجگیر، رحمت آباد و غیره بهائیان حضور داشتند.(87)
در سال 1345، در اوایل صدارت امیرعباس هویدا- که به یک خاندان سرشناس بهائی تعلق داشت، ایران به 24«قسمت امری»تقسیم می شد. هر قسمت امری دارای مرکزی بود که محفل آن به «محفل روحانی مرکز قسمت امری» موسوم بود. قسمت های امری و مراکز بیست و چهارگانه آن به شرح زیر بود: 1- آباده(آباده)، 2- آذربایجان شرقی(تبریز)، 3- آذربایجان غربی(رضاییه)، 4- اصفهان(اصفهان)، 5- بابل(بابل)، 6- گرگان(گرگان)، 7-بنادر و جزایر خلیج فارس( بندرعباس)؛ 8- خراسان(مشهد)، 9- خوزستان(اهواز)، 10- زاهدان(زاهدان)، 11- ساری(ساری)، 12-سنگسر(سنگسر)، 13- تهران(تهران)، 14-عراق(اراک)، 15- فارس(شیراز)، 16-قائنات(بیرجند)، 17-قزوین(قزوین)، 18-کاشان(کاشان)، 19-کرمان(کرمان)،20- کرمانشاه(کرمانشاه)، 21- گیلان(رشت)، 22-نی ریز(نی ریز)، 23- همدان(همدان)، 24- یزد(یزد)(88). آنچه در این فهرست حایز اهمیت است تراکم جمعیت بهائیان در برخی مناطق است که تأسیس یک مرکز امری مستقل را ضرور ساخته بود. مهم ترین این مناطق فارس و مازندران است. در فارس سه مرکز امری دائر بود(شیراز، آباده، نی ریز) و در مازندران سه مرکز امری(ساری، بابل، گرگان). در سال 1349 تعداد مراکز قسمت امری ایران به 67 مرکز رسید(89) و در «نقشه پنج ساله»، که به اواخر دوران سلطنت پهلوی تعلق دارد، باید تعداد محافل محلی ایران به 1100 محفل می رسید(90).

کانون های استعماری و پیدایش بابی گری

برخلاف نظر مورخینی چون احمد کسروی و فریدون آدمیت، که بابی گری اولیه را جنبشی خودجوش و ناوابسته به قدرت های استعماری می دانند(91)، پژوهش من بر پیوندهای اولیه علی محمد باب و پیروان او با کانون های معینی تأکید دارد که شبکه ای از خاندان های قدرتمند و ثروتمند یهودی در زمره شرکای اصلی آن بودند. این تصویر، بابی گری را از اساس و از بدو پیدایش فرقه ای مشابه با دونمه های ترکیه و فرانکیست های اروپای شرقی جلوه گر می سازد.(92)
ارائه تمامی مستندات خود را درباره پیوند بابی گری اولیه با کانون فوق به فرصتی دیگر موکول می کنم و در اینجا تنها دو نکته را مورد تأکید قرار می دهم:
اول، حضور پنج ساله علی محمد باب در تجارتخانه دایی اش در بوشهر و ارتباط او با کمپانی های یهودی و انگلیسی مستقر در این بندر و کارگزاران ایشان. اندکی پس از این اقامت پنج ساله بود که باب در سال 1260ق/ 1844م دعوی خود را اعلام کرد و با حمایت کانون های متنفذ و مرموزی به سرعت شهرت یافت. دوران اقامت باب در بوشهر مقارن است با سال های اولیه فعالیت کمپانی ساسون(متعلق به سران یهودیان بغداد) در بوشهر و بمبئی. ساسون ها در دهه های بعد به «امپراتوران تجاری شرق» بدل شدند و در زمره دوستان خاندان سلطنتی بریتانیا جای گرفتند.(93) خاندان ساسون بنیانگذاران تجارت تریاک ایران بودند و با تأسیس بانک شاهی انگلیس و ایران نقش بسیار مهمی در تحولات تاریخ معاصر ایران ایفا نمودند.(94)
دوم، ارتباط نزدیک مانکجی هاتریا، رئیس شبکه اطلاعاتی حکومت هند بریتانیا در ایران در سال های 1854-1890، با سران بابی و از جمله با شخص میرزا حسینعلی نوری(بهاء)(95).
نقش شبکه زرسالاران یهودی و شرکا و کارگزاران ایشان در گسترش بابی گری و بهائی گری را از دو طریق می توان پیگیری کرد:
اول، حرکت های سنجیده و برنامه ریزی شده برخی از دولتمردان قجر، به ویژه حج میرزا آقاسی صدراعظم و منوچهر خان معتمدالدوله گرجی حاکم اصفهان(96)، که به گسترش بابی گری انجامید.
دوم، گروش وسیع یهودیان به بهائی گری که سبب افزایش کمی و کیفی این فرقه و گسترش جدی آن در ایران شد.
حاج میرزا آقاسی ایروانی از رابطه بسیار نزدیک با جدیدالاسلام های یهودی به ویژه اعضای خاندان قوام شیرازی، برخوردار بود و این گروه، از جمله حیدرعلی خان شیرازی(97)، در برکشیدن وی به مقام صدراعظمی ایران نقش اساسی داشتند. حیدرعلی خان مدتی مهردار عباس میرزا بود و از دشمنان قائم مقام. قائم مقام در هجویه ای خطاب به عباس میرزا درباره نفوذ وی و حاجی میرزا آقاسی در دستگاه ولیعهد چنین گفته است:

 

از آن دم کاین جهود بدقدم را بسط ید دادی
ترا زحمت پیاپی، درد و محنت دم به دم باشد

سپید نر که داری با سیاه ماده سودا کن
که باجی خوشقدم بهتر زحاجی بدقدم باشد(98)

«باجی خوشقدم» کنیز عباس میرزاست. منظور از «حاجی بدقدم» حاج میرزا آقاسی و «جهود بدقدم» حیدرعلی خان شیرازی، از اعضای خاندان قوام شیرازی، است.
آغاز دعوی علی محمد باب(1260ق) مقارن با صدارت حاج میرزا آقاسی است. هما ناطق می نویسد:
باب مریدان نخستین خود را نه در میان "جهال" بلکه در "طبقات بالای کشور" یافت... حاج میرزا آقاسی که جای خود داشت. باب از او به ستایش یاد می کند و می نویسد«بدیهی است حاجی به حقیقت آگاه است.»(99)
علیقلی خان اعتضاد السلطنه شاهزاده فرهیخته و خوشنام قجر، حاج میرزا آقاسی را مسبب گسترش نایره فتنه بابیه می بیند و می نویسد:
اما حاجی میرزا آقاسی هم چون صوفی بود و از علماء دینی و فقها، آن هم علمای صاحب نفوذ اصفهان، دل خوشی نداشت، ابتدا بدش نمی آمد که باب مایه وحشتی برای علما باشد.(100)
عبدالحسین آیتی می نویسد:
در ابتدای پیدایش باب دو تن از دولتیان سوء سیاستی بروز دادند که هر یک از جهتی خسارت کلی به این ملت وارد کرد و قضیه باب را کاملاً به موقع اهمیت گذاشتند: اول، حاجی میرزا آقاسی به صورت مخالف؛ دوم، منوچهر خان معتمدالدوله به صورت موافقت... شبهه[ای] نیست که اگر از طرف حاجی میرزا آقاسی سختی و فشار و نفی بر باب و حبس وارد نشده بود و بالعکس از طرف معتمدالدوله(منوچهر خان خواجه)حاکم اصفهان پذیرایی و نگهداری به عمل نیامده بود و قضیه باب به خونسردی تلقی شده بود، تا این درجه خسارت به مال و جان و حیثیات مدنی و ملی ایران وارد نمی شد.(101)
آیتی این اقدامات را نتیجه سیاست خارجی قدرت های بزرگ می داند:
خلاصه این که برای این مسائل به عوامل خارجی معتقد شده، آن را نتیجه یک نوع سیاست هایی شناخته ام که در دوره قاجاریه در ایران شایع شده بوده است.(102)
درباره مانکجی هاتریا و پیوندهای او با بابی گری و بهائی گری اولیه در فرصتی دیگر سخن خواهم گفت.

کانون های استعماری و بهائی گری

از سال 1868میلادی که میرزا حسینعلی نوری(بهاء) و همراهانش به بندر عکا منتقل شدند، پیوند بهائیان با کانون های مقتدر یهودی غرب تداوم یافت و مرکز بهائی گری در سرزمین فلسطین(103)به ابزاری مهم برای عملیات بغرنج ایشان و شرکای شان در دستگاه استعماری بریتانیا بدل شد. به نوشته فریدون آدمیت:
... عنصر بهائی چون عنصر جهود به عنوان یکی از عوامل پیشرفت سیاست انگلیس در ایران درآمد. طرفه اینکه از جهودان نیز کسانی به این فرقه پیوستند و همان میراث سیاست انگلیس به آمریکائیان نیز رسیده...(104)
این پیوند در دوران ریاست عباس افندی( عبدالبهاء) بر فرقه بهائی تداوم یافت. در این زمان، بهائیان در تحقق استراتژی تأسیس دولت یهود در فلسطین، که از دهه های 1870 و 1880 میلادی آغاز شده بود، مشارکت جدی نمودند و این تعلق در اسناد ایشان بازتاب یافت. برای نمونه، عباس افندی در سال 1907(مقارن با انقلاب مشروطه در ایران) به حبیب مؤید، که به یکی از خاندان های یهودی بهائی شده تعلق داشت، چنین گفت:
اینجا فلسطین است، اراضی مقدسه است. عنقریب قوم یهود به این اراضی بازگشت خواهند نمود، سلطنت داوودی و حشمت سلیمانی خواهند یافت. این از مواعید صریحه الهیه است و شک و تردیدی ندارد. قوم یهود عزیز می شود ... و تمامی این اراضی بایر آباد و دایر خواهد شد. تمام پراکندگان یهود جمع می شوند و این اراضی مرکز صنایع و بدایع خواهد شد، آباد و پرجمعیت می شود و تردیدی در آن نیست.(105)
در این دوران، عباس افندی با اعضای خاندان روچیلد، گردانندگان و سرمایه گذاران اصلی در طرح استقرار یهودیان در فلسطین، رابطه داشت. برای نمونه، حبیب مؤید می نویسد:
مستر روچلد آلمانی نقاش ماهری است. تمثال مبارک را با قلم نقش درآورده و به حضور مبارک آورد و استدعا نمود چند کلمه در زیر این عکس محض تذکار مرقوم فرمایند تا به آلمانی ترجمه و نوشته شود...(106)
سفر سال های 1911-1913 عباس افندی به اروپا و آمریکا، که با تبلیغات فراوان از سوی متنفذترین محافل سیاسی و مطبوعاتی دنیای غرب همراه بود، نشانی است آشکار از این پیوند عمیق میان سران فرقه بهائی و کانون های مقتدری در اروپا و آمریکا. در کتاب نظریه توطئه این سفر را چنین توصیف کردم:
سفر سال های 1911-1913 عباس افندی به اروپا و آمریکا سفری کاملاً برنامه ریزی شده بود. بررسی جریان این سفر، و مجامعی که عباس افندی در آن حضور یافت، نشان می دهد که کانون های مقتدری در پشت این ماجرا حضور داشتند و می کوشیدند تا این "پیغمبر" نوظهور شرقی را به عنوان نماد پیدایش [مذهب جدید انسانی]، آرمان ماسونی- تئوسوفیستی، معرفی کنند. این بررسی ثابت می کند که کارگردان اصلی این نمایش انجمن جهانی تئوسوفی، یکی از محافل عالی ماسونی غرب، بود...در این سفر تبلیغات وسیعی درباره عباس افندی، به عنوان یکی از رهبران تئوسوفیسم، صورت گرفت؛ در حدی که ملکه رومانی و دخترش ژولیا وی را به عنوان [رهبر تئوسوفیسم ] می شناختند و به این عنوان با او مکاتبه داشتند. عباس افندی در این سفر با برخی رجال سیاسی و فرهنگی ایران- چون جلال الدوله پسر ظل السلطان، دوست محمدخان معیرالممالک داماد ناصرالدین شاه، سید حسن تقی زاده، میرزا محمدخان قزوینی، علیقلی خان سردار اسعد بختیاری و غیره- ملاقات کرد. این ماجرا، که حمایت کانون های عالی قدرت جهان معاصر را از بهائی گری نشان می داد، بر محافل سیاسی عثمانی و مصر نیز تأثیر نهاد و عباس افندی پس از بازگشت از این سفر وزن و اهمیتی تازه یافت.(107)
سفر پرهیاهوی عباس افندی به اروپا و آمریکا و حمایت های گسترده از او درست در زمانی رخ داد که آخوند ملا محمد کاظم خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی، دو رهبر نامدار انقلاب مشروطه، به شدت در زیر ضربه بودند و تلاش برای اخراج آنان از صحنه اجتماعی و سیاسی و منزوی کردن آن ها در اوج خود بود. در نتیجه این تحریکات، آخوند خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی در انزوا و فشار شدید روانی و سیاسی، در شرایطی که به تعبیر مازندرانی «خسته و درمانده»و «خائف بر جان خود» بودند، زندگی را بدرود گفتند.(108)در نامه ای که شیخ عبدالله مازندرانی در 29 جمادی الثانی 1328ق به حاجی محمدعلی بادامچی، از تجار مشروطه خواه تبریز، نوشته، این تحرکات به «انجمن سرّی» منتسب می شود که بهائیان در آن حضور دارند:
... چون مانع از پیشرفت مقاصدشان را فی الحقیقه به ما دو نفر، یعنی حضرت حجت الاسلام آقای آیت الله خراسانی دام ظله و حقیر، منحصر دانستند و از انجمن سرّی طهران بعض مطالب طبع و نشر شد و جلوگیری کردیم، لهذا انجمن سرّی مذکور، که مرکز و به همه بلاد شعبه دارد و بهائیه لعنهم الله تعالی هم محققاً در آن انجمن عضویت دارند و هکذا ارامنه و یک دسته دیگر مسلمان صورتان غیر مقید به احکام اسلام که از مسالک فاسده فرنگیان تقلید کرده اند هم داخل هستند، از انجمن سری مذکور به شعبه[ای] که در نجف اشرف و غیره دارند رأی درآمده که نفوذ ما دو نفر تا حالا که استبداد در مقابل بود نافع و از این به بعد مضرّ است، باید در سلب این نفوذ بکوشند. مجالس سرّیه خبر داریم در نجف اشرف منعقد گردید. اشخاص عوامی که به صورت طلبه محسوب می شوند در این شعبه داخل و به همین اغراض در نجف اشرف اقامت دارند... مکاتیبی به غیر اسباب عادیه به دست آمده که بر جانمان هم خائف و چه ابتلاها داریم... و واقعاً خسته و درمانده شده، بر جان خودمان هم خائفیم... این همه زحمت را برای چه کشیدیم و این همه نفوس و اموال برای چه فدا کردیم و آخر کار به چه نتیجه ضد مقصودی بواسطه همین چند نفر خیانتکار دشمن گرفتار شدیم. کشف الله تعالی هذا الغمه عن المله. السلام علیکم و رحمه الله برکاته. الاحقر عبدالله المازندرانی.(109)
در دوران جنگ اول جهانی فرقه بهائی کارکردهای اطلاعاتی جدّی به سود دولت بریتانیا داشت و این اقدامات کار را بدانجا رسانید که گویا در اواخر جنگ مقامات نظامی عثمانی تصمیم گرفتند عباس افندی را اعدام کنند و اماکن بهائیان در حیفا و عکا را منهدم نمایند. اندکی بعد، عثمانی شکست خورد و این طرح تحقق نیافت.(110)
پس از پایان جنگ اول جهانی، شورای عالی متفقین قیمومیت فلسطین را به دولت بریتانیا واگذارد و در 30 ژوئن 1920 سِر هربرت ساموئل به عنوان نخستین کمیسر عالی فلسطین در این سرزمین مستقر شد. ساموئل از اندیشمندان و فعالان برجسته و نامدار صهیونیسم بود و به خانواده معروف ساموئل- مونتاگ تعلق داشت. در دوران پنج ساله حکومت مقتدرانه «شاه ساموئل»(111) در فلسطین دوستی و همکاری نزدیکی میان او و عباس افندی وجود داشت؛ و در اوایل حکومت ساموئل در فلسطین بود که دربار بریتانیا عنوان«شهسوار طریقت امپراتوری بریتانیا»(112) را به عباس افندی اعطا کرد(113)اعطای این نشان به پاس قدردانی از خدمات بهائیان در دوران جنگ بود.
اندکی بعد، کودتای 3 اسفند 1299 رضاخان میرپنج و سید ضیاء الدین طباطبایی در ایران رخ داد. در کابینه سید ضیاء یکی از سران درجه اول بهائیان ایران به نام علی محمد خان موقرالدوله(114)وزیر فواید عامه و تجارت و فلاحت شد. این مقام نیز به دلیل خدمات بهائیان در پیروزی کودتا به ایشان اعطا شد. موقرالدوله پدر حسن موقر بالیوزی( 1908-1980م)، بنیانگذار بخش فارسی رادیو بی.بی.سی است که در سال های 1937-1960 ریاست محفل ملی روحانی بریتانیا را به دست داشت. در سال 1957 شوقی افندی، رهبر بهائیان،‌ بالیوزی را به عنوان یکی از «ایادی امرالله»منصوب کرد.
خاندان ساموئل در کودتای 1299 ایران نقش جدی داشت. طبق پژوهش نگارنده، کودتای 1299 و صعود رضاخان و سرانجام تأسیس سلطنت پهلوی در ایران در اساس طرحی بود که شبکه متنفذ زرسالاران یهودی بریتانیا به کمک سازمان اطلاعاتی حکومت هند بریتانیا در ایران، در زمان فرمانفرمایی سِر روفوس اسحاق یهودی لرد ریدینگ) در هند، تحقق بخشیدند. روحیه ربانی(ماکسول)، همسر آمریکایی شوقی ربانی، می نویسد:
موقعی که سِر هربرت ساموئل از کار کناره گرفت،[شوقی] نامه ای مملو از عواطف ودیه برای او مرقوم و ارسال فرمودند که هر جمله ای از آن حلقه محکمی گردید در سلسله روابط حسنه بین مرکز امر و حکومت این کشور. در این نامه از مساعدت های عالیه و نیات حسنه آن شخص محترم اظهار قدردانی می فرمایند و گوشزد می نمایند که ایشان در مواقع مواجه شدن با مسائل و غوامض مربوط به دیانت بهائی همه گاه جانب عدل و شرافت را می گرفتند که بهائیان جهان در هر وقت و هر مکان از این ملاحظات دقیقه با نهایت قدردانی یاد می کنند... ایشان [ساموئل] در جواب این نامه مرقوم داشتند که:« در مدت پنج سال زمامداری این کشور بی نهایت از اینکه با بهائیت تماس داشتند مسرور و دائماً از حسن نظر آنان و نیات حسنه شان نسبت به طرز اداره امور ممنون بودند».(115)

بهائیان و مؤسسات غربی در ایران

در دوران متأخر قاجاریه، تعداد قابل توجهی از بهائیان را به عنوان کارگزاران سفارتخانه های اروپایی و بانک شاهی انگلیس و بانک استقراضی روسیه و کمپانی تلگراف و برخی دیگر از نهادهای غربی فعال در ایران می شناسیم. لازم به توضیح است که مالکین اصلی بانک شاهی انگلیس و بانک استقراضی روسیه در ایران برخی از خاندان های سرشناس زرسالار یهودی بودند. ساسون ها مالکین اصلی بانک شاهی بودند و پولیاکوف ها مالکین اصلی بانک استقراضی. این دو خاندان نامدار یهودی رابطه نزدیک داشتند. برای نمونه، روبن گبای داماد یاکوب پولیاکوف بود و پدرش از شرکای بنیاد دیوید ساسون.(116)
سابقه عضویت بابی ها و بهائی ها در سفارتخانه های دولت های غربی در ایران بسیار مفصل است و برخی از اعضا و خویشان خاندان نوری از نخستین بابیان و بهائیانی بودند که به استخدام سفارتخانه های فوق درآمدند. در این میان به ویژه باید به میرزا حسن نوری، برادر ارشد میرزا حسینعلی بهاء و میرزا یحیی صبح ازل، اشاره کرد که منشی سفارت روسیه بود و نیز به میرزا مجید خان آهی، شوهر خواهر میرزا حسینعلی بهاء. این سنت در خاندان آهی ادامه یافت و بعدها میرزا ابوالقاسم آهی، از رجال دوران پهلوی، است. اعضای خاندان افنان(خویشان باب و نمایندگان عباس افندی در ایران) نیز با سفارت روسیه رابطه نزدیک داشتند و حاجی میرزا محمدتقی افنان(117)(وکیل الدوله) و برادران و پسرانش نمایندگان تجاری روسیه در بمبئی و یزد بودند.
آقاعلی حیدر شیروانی(بهائی و از شرکای تجاری خاندان افنان) از اعضای متنفذ سفارت روسیه در تهران بود و با حمایت او بود که حاجی میرزا محمدتقی افنان وکیل التجاره دولت روسیه در بمبئی شد.(118) عزیزالله خان ورقا، از اعاظم بهائیان تهران، وارد خدمت بانک استقراضی روس در تهران شد:
[گروبه، رئیس مقتدر بانک] غایت اعتماد و محبت و احترام را به او حاصل نمود و او یگانه واسطه فیمابین رجال و اولیای امور و محترمین متنفذین کشور با آن بانک پرقدرت قرار گرفت و خانه و اثاثیه در قسمت علیای شهر و درشکه با اسب زیبا و سرطویله مخصوص فراهم گردید. و غالباً سوار بر آن درشکه خود و با سواران قوی هیکل با لباس ها و نشان های مخصوص بانک پی رتق و فتق امور می گذشت و فلان الملک و بهمان الدوله ها ناچار از احترامش بودند.
ولی الله خان ورقا، برادر میرزا عزیزالله خان، نیز مدتی کارمند سفارت روسیه بود و سپس منشی اول سفارت عثمانی در تهران.(119) شاهزاده محمدمهدی میرزا لسان الادب (بهائی) مترجم بانک شاهی در تهران بود.(120)ابوالحسن ابتهاج( پسر ابتهاج الملک بهائی مقتدر گیلان و مازندران) کارمند بانک شاهی انگلیس بود. او بعدها به یکی از مقتدرترین شخصیت های مالی حکومت محمدرضا پهلوی بدل شد. در این زمینه نمونه های فراوان می توان ذکر کرد.
در دوران قاجاریه سفارتخانه های اروپایی در ایران را به شکلی آشکار و گاه زننده حامی بابی ها و بهائی ها می یابیم. برای نمونه، شیخ علی اکبر قوچانی، بهائی معروف (نیای خاندان شهیدزاده)، با اروپاییان ارتباط داشت و به این جرم به دستور میرزا عبدالوهاب خان آصف الدوله، حاکم خراسان، زندانی شد. او از زندان نامه ای به کاستن، رئیس گمرکات خراسان، نوشت به این مضمون:
چون ابنای وطن بر ایذای من قیام نموده اند و بر اهل و عیال و بستگانم سخت گرفته اند، از شما که شخصی بیطرف هستید و خدمتگزار دولت ایران می باشید، خواهش می کنم که اگر می توانید از مجرای قانونی جلوگیری کنید و تحقیق نمایید که به چه سبب شجاع الدوله کسان مرا تحت فشار قرار داده و اگر در این مملکت جز هرج و مرج چیزی حکمفرما نیست دست زن و فرزند خود را گرفته، به یکی از دول خارجه پناه برم.(121)
یک نمونه دیگر ماجرای زندانی شدن بهائیان آذربایجان است. میرزا حیدرعلی اسکویی و گروهی از بهائیان مدتی در تبریز زندانی شدند ولی با مداخله کنسول های روسیه و فرانسه رهایی یافتند. حتی کنسول روسیه به شجاع الدوله، حاکم تبریز،«تغیر نمود»و شخصاً شبانه به زندان رفته، بهائیان را آزاد کرد و با درشکه شخصی خود به کنسولگری برد و پذیرایی نمود.(122)

یهودیان و گسترش بابی گری و بهائی گری

پدیده «یهودیان مخفی»(انوسی ها) و نقش ایشان در پیدایش و گسترش بابی گری و بهائی گری عامل مهمی در تحولات معاصر ایران است که باید، به دور از هرگونه افراط و تفریط مورد شناسایی مستند و علمی قرار گیرد. طبق بررسی نگارنده، گسترش سریع بابی گری و بهائی گری و به ویژه نفوذ منسجم و عمیق ایشان در ساختار حکومتی قاجار، از دوران مظفرالدین شاه بدون شناخت این پیوند غیرقابل توضیح است.
در بررسی تاریخ پیدایش و گسترش بابی گری در ایران، نمونه های فراوانی از گروش یهودیان جدیدالاسلام به این فرقه مشاهده می شود که به مروجین اولیه بابی گری و عناصر مؤثر در رشد و گسترش آن بدل شدند. می دانیم که بابی گری را یک یهودی جدید الاسلام ساکن رشت، به نام میرزا ابراهیم جدید، به سیاهکل وارد کرد(123) و نیز می دانیم اولین کسانی که در خراسان بابی شدند یهودیان جدیدالاسلام مشهد بودند.(124) معروف ترین ایشان ملا عبدالخالق یزدی است که ابتدا در یزد اقامت داشت. او از علمای دین یهود بود و پس از مسلمان شدن در زمره اصحاب مقرب شیخ احمد احسایی جای گرفت و احسایی هفت سال در خانه وی سکونت داشت. ملاعبدالخالق یزدی سپس به مشهد مهاجرت کرد، در صحن حضرت رضا(ع) جماعت و منبر و وعظ برقرار نمود، و به نوشته مهدی بامداد، به یکی از «علمای طراز اول مشهد» بدل شد.(125) گوبینو می نویسد:
[ملا عبدالخالق یزدی] از شاگردان شیخ احمد احسایی بود...و از حیث مقام علمی و فضایل شهرت زیادی داشت و در انظار عامه احترام و اعتباری پیدا کرده بود.(126)
یهودیان مشهد، که تعداد ایشان در سال 1831 حدود دو هزار نفر گزارش شده، در سال 1839 میلادی، اندکی پس از استقرار کمپانی ساسون در بوشهر و بمبئی و پنج سال پیش از آغاز دعوت علی محمد باب، به طور دسته جمعی مسلمان شدند بی آن که هیچ فشاری بر ایشان باشد، و کدخدای ایشان به نام ملا مشیاخ، به ملا مهدی و حاخام ایشان، به نام ملا بنیامین یزدی، به ملا امین تغییر نام داد. گروهی از جدیدالاسلام های مشهد در سلک اهل تصوف بودند و به ترویج میرزا ابوالقاسم سکوت شیرازی به عنوان مرشد خود می پرداختند.(127) گروهی از آنان به بابی گری پیوستند و بعدها نقش فعالی در گسترش بهائی گری به دست گرفتند.(128)
گروش این یهودیان به اسلام واقعی نبود و ایشان به طور پنهان یهودی بودند. دایره المعارف یهود پدیده جدیدالاسلام های مشهد را در ذیل مدخل«یهودیان مخفی» مطرح کرده نه در مدخل«مرتدین»(129) و در جای دیگر تصریح می کند که آنان به عنوان «یهودیانی در لباس اسلام» به حیات خود ادامه دادند.(130) والتر فیشل، محقق یهودی، می نویسد که این جدیدالاسلام ها همچنان مخفیانه به دین یهود پایبند بوده و هستند.(131) فیشل این مطلب را در سال 1328ش. عنوان می کند. به عبارت دیگر، در طی دوران طولانی 110 ساله ای(1839-1949) که از مسلمان شدن این یهودیان می گذشت، اینان همچنان در خفا یهودی بودند.
از این یهودیان مشهد فردی به نام ملا ابراهیم ناتان را می شناسیم که رهبری یک شبکه فعال اطلاعاتی انگلیس را در منطقه به دست داشت و در سال 1844 (سال آغازین دعوی باب) به بمبئی مهاجرت کرد. توماس تیمبرگ می نویسد: ملا ابراهیم ناتان، به سان یهودیان بغدادی(ساسون ها و بستگان و کارگزاران ایشان)«دارای پیوندهای قوی» با جامعه یهودی خراسان بود و نیز دارای پیوندهای قوی با حکومت بریتانیا.(132) دایره المعارف یهود تصریح می کند که ملا ابراهیم ناتان رهبری یهودیان بخارایی، افغانی و ایرانی مقیم بمبئی را به دست داشت و «نقش مهمی در جنگ اول انگلیس و افغان ایفا نمود»(133) این مأخذ در جای دیگر از ملا ابراهیم ناتان به صراحت به عنوان «مأمور اطلاعاتی بریتانیا» یاد کرده است.(134)
صرفنظر از انوسی ها( یهودیان مخفی)، نقش یهودیان علنی در ترویج و گسترش کمی و کیفی بابی گری و بهائی گری نیز چشمگیر است. اسماعیل رائین در واپسین کتابش، که در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی ایران منتشر شد، می نویسد:« بیشتر بهائیان ایران یهودیان و زردشتیان(135)هستند و مسلمانانی که به این فرقه گرویده اند در اقلیت می باشند. اکنون سال هاست که کمتر شده مسلمانی به آن ها پیوسته باشد...»(136) سال ها پیش از رائین، در اوایل حکومت رضاشاه، آیتی نظر مشابهی ابراز داشت و به سلطه یهودیان بر جامعه بهائی ایران اشاره کرد:« این بشارتی است برای مسلمین که بساط بهائیت به طوری خالی از اهل علم و قلم شده که زمام خامه را به دست مثل حکیم رحیم و اسحاق یهودی و امثال او داده اند.»(137) رائین می نویسد:
بهائیان از بدو پیدایش تا به امروزه همواره از جهودان ممالک استفاده کرده آن ها را بهائی کرده اند. می دانیم که ذات یهودی با پول و ازدیاد سرمایه عجین شده است. یهودیان ممالک مسلمان، که عده کثیری از آن ها دشمن مسلمانان هستند و همه جا در پی آزار رسانیدن و دشمنی با مسلمین می باشند، خیلی زودتر از مسلمانان به بهائیت گرویده اند و از امتیازهای مالی بهره فراوان برده و می برند و مقداری نیز به مرکز بهائیت(عکا) می فرستند.(138)
حسن نیکو، مبلغ پیشین بهائی، نظری مشابه دارد و می نویسد:
طبقه دیگر[بهائیان] یهودی هستند که با چه بغض و عناد به اسلام معروف اند... در چنین صورتی اگر کسی علمی بلند کند که باعث تفریق و تشتیت جمعیت اسلام شود و سبب تفریق مسلمین گردد، البته دشمن ... دلشاد گردیده وی را استقبال می کند...[یهودیان] در دخول در مجامع و محافل بهائیان سه فایده مسلم برای خود تصور داشته، اول آن که لااقل سیاهی لشکر دشمنی می شود که بر ضد اسلام قیام کرده و رایت تشتیت و تفریق را بلند نموده است. دوم آن که از مسئله اجتناب و دوری که در مسلمین شیعه نسبت به یهود بود مستخلص می شوند و با آن ها معاشرت می کنند بلکه وصلت می نمایند. سوم آن که اگر غلبه و قدرت با بهائیان گردد عجالتاً خودی در حزب آنان وارد کرده باشند...(139)
فضل الله مهتدی معروف به صبحی، مبلغ پیشین بهائی که سال ها منشی مخصوص عباس افندی بود، می نویسد:
بنظر این بنده بیشتر از آنان برای فرار از یهودیت بهائی شده اند تا گذشته از اینکه اسم جهود از روی آن ها برداشته شود، در فسق و فجور نیز فی الجمله آزادی داشته باشند. و من از این قبیل یهودیان نه در همدان بلکه در طهران نیز سراغ دارم و بر اعمال آنان واقفم.(140)
صبحی مهتدی اشاراتی به عملکرد یهودیان بهائی شده دارد. از جمله می نویسد:
از چند سال پیش من آگهی پیدا کردم که شوقی همه خویشاوندان و پدر و مادر و برادرها و خواهرها و دائی زاده ها و فرزندان شان را رانده و میان آن ها تیرگی پدید شده و اکنون همه کارها در دست بیگانگان است و بزرگ و سر بهائیان آنجا هم یک بیگانه است و هیچ ایرانی دست اندر کار نیست جز لطف الله حکیم که از جهودان بهائی است و کارش آوردن و گرداندن هبائیان است بر سر گور سروران این کیش که در ایران به این کار «زیارتنامه خوانی» می گویند...
خاندان حکیم از بیخ و بن یهودی هستند و آئین و روش این کیش را نگه می دارند، ولی هر دسته ای از آن ها در کیشی فرو رفته اند: دکتر ایوب مسلمان شد و در مسلمانی استواری نشان داد. به مسجد می رفت و فرزندانش را مسلمان نمود، چنانکه اکنون هم هستند. میرزا شکرالله و یک دسته از بستگانش یهودی بوده و هستند. میرزا جالینوس و میرزا یعقوب و فرزندان میرزا نورالله مسیحی و پروتستانت شدند و میرزا جالینوس پایگاه کشیشی گرفت و در کلیسا روزهای یکشنبه پندبده بود و از روی انجیل سخنرانی می کرد. دکتر ارسطو پدر دکتر منوچهر و غلامحسین و برادرش لطف الله، که نامش را بردیم، بهائی شدند. و همه اینها در هر کیشی که خودنمایی می کردند شور و جوش نشان می دادند ولی در خانه همه با هم همدست و یگانه بودند تا آنجا که ارسطو دختر زیبای خود را به هیچ یک از خواستگاران بهائی نداد و به میرزا جالینوس[ مسیحی شده] داد.(141)
خاندان حکیم از خاندان های متنفذ دوران قاجار و پهلوی است از نسل یک یهودی مهاجر به نام حکیم سلیمان که در زمان فتحعلی شاه قاجار به ایران کوچید. اعقاب او به نام حکیم حق نظر و حکیم موشه( مشه)پزشک خصوصی ناصرالدین شاه قاجار شدند و شبکه گسترده خود را در ایران تنیدند.(142)
نمونه دیگر، گروش یهودیان به بابی گری و بهائی گری در کاشان است. از جمله یهودیان سرشناس کاشان که بهائی شدند و خاندان های ثروتمند و پرشماری را بنیان نهادند باید به افراد زیر اشاره کرد: آقا یهودا نیای خاندان میثاقیه، ملاربیع که نام خاندان وی ذکر نشده، حکیم یعقوب نیای خاندان برجیس، میرزا عاشور(آشور) و برادران و خواهرش که خانواده های پرجمعیت ساجد و ماهر و وحدت و غیره از نسل ایشان است، حکیم فرج الله نیای خاندان توفیق، میرزا ریحان(روبین)نیای دو خاندان ریحانی( از نسل پسری) و روحانی( از نسل دختری)، ملا سلیمان و میرزا موسی و میرزا اسحاق خان نیاکان خاندان های متحده و اخلاقی، میرزا یوسف خان نیای خاندان یوسفیان(143). (به دلیل زندگی اعضای این خاندان ها در همدان و کاشان، برخی از ایشان همدانی نیز به شمار می روند.)
در همدان نیز وضعی مشابه با کاشان دیده می شود. حسن نیکو می نویسد: در همدان، که مرکز مهم بهائیان است، به استثنای سه چهار نفر همگی یهودی بهائی هستند« و همان کلیمی ها که بهائی شده اند زمام امور را به دست گرفته هر اقدامی که مخالف روح اسلامیت است می کنند و همیشه به آن سه چهار نفری که به اصطلاح خودشان بهائی فرقانی هستند طعن می زنند و آنان را در هیچ محفل رسمی عضویت نمی دهند.»(144)
تعداد زیادی از خانواده های بهائی همدان از تبار حاجی لاله زار(العازار)، یهودی همدانی، هستند. او نیای دو هزار نفر یهودی، مسیحی و بهائی است. یکی از پسران او مسیو حائیم است که مسیحی شد. دیگری به نام دکتر موسی خان(حکیم موشه) نیز مسیحی شد. یکی از پسران دکتر موسی خان به نام حکیم هارون یهودی است. خانواده گوهری از نسل ابراهیم، یکی دیگر از پسران حاجی لاله زار است. خانواده گرانفر، از نسل موشه پسر دیگر حاجی لاله زار، بهائی است. حاجی میرزا یوحنا پسر حافظ الصحه بهائی است. آقا یعقوب لاله زاری یهودی است. حاجی یهودا(حاجی شکرالله جاوید) بهائی است. حاجی میرزا اسحاق یهودی است. دکتر یوسف سراج بهائی است. حاجی میرزاطاهر، پدر دکتر نصرالله باهر، بهائی بود. حاجی سلیمان، پسر حاجی لاله زار، مسیحی بود. عزرا، پسر ارشد حاجی لاله زار یهودی، بود. او نیای خانواده های رسمی و کیمیابخش است. حکیم موشه پدر دکتر داوود یهودی بود. روبن پسر آقا عزرا نیز یهودی بود. او پدر نجات رابینسون است. حاجی العازار شوشنی یهودی بود. حاجی یهودا شوشنی یهودی بود. الیاهو پسر آقا حکیم و نوه حاجی لاله زار مسیحی بود. دکتر داوود پسر حکیم موشه مسیحی شد. یوسف مشهود بهائی بود. میرزا هارون لاله زاری یهودی بود. عطاء الله خان حافظی، پسر میرزا یوحنا، یهودی بود. نورالله احتشامی، پسر دکتر داوود مسیحی، بود.(145)
وضعی مشابه با شیراز و مشهد و کاشان و همدان را در اراک(146) و تربت(147) و رشت(148) و سایر نقاط ایران، و حتی سیاهکل(149) می توان دید.
در تهران نیز جمع قابل توجهی از یهودیان بهائی شده وجود داشت. بعدها، در دوره پهلوی، گروهی از ثروتمندترین خاندان های یهودی- بهائی سراسر ایران در تهران مجتمع شدند و شبکه ای متنفذ و مقتدر پدید آوردند که در قلب آن خاندان های آزاده، اتحادیه، اخوان صفا، ارجمند، برجیس، برومند، جاوید، حافظی، حقیقی، حکیم، شایان، صمیمی، عزیزی، عهدیه، فیروز، لاله زار، لاله زاری، مؤید، ماهر، مبین، متحده، متحدین، مجذوب، معنوی، ملکوتی، میثاقیان، میثاقیه، نصرت، وحدت، یوسف زاده برومند، یوسفیان و غیره جای داشتند. در اواسط دوران سلطنت رضاشاه(1312)افرادی چون میرزا اسحاق خان حقیقی، یوسف وحدت، عبدالله خان متحده، جلال ارجمند و اسحاق خان متحده (یهودیان بهائی شده) متنفذترین سران جامعه بهائی تهران بودند.(150)
گروش یهودیان به بهائیت و تلاش برای تبدیل این فرقه به یک دین متنفذ جهانی به ایران محدود نیست و در سایر کشورها، به ویژه در اروپا و ایالات متحده آمریکا، نیز یهودیان و یهودیان مخفی( به ظاهر مسیحی) به این فرقه پیوستند. نامدارترین ایشان هیپولت دریفوس است. دریفوس نقش مهمی در گسترش و تقویت بهائیت ایفا نمود. او در حوالی سال 1317ق. بهائی شد و در سال 1328ق. در 70 سالگی در پاریس درگذشت. دریفوس در سال 1318ق. به عکا رفت و مدتی با عباس افندی بود.(151) شناخت نام های به ظاهر مسیحی اروپاییان و آمریکائیان بهائی شده دشوار است ولی خانم پولاک را نیز می شناسیم که بهائی شد و آسیه نام گرفت.(152) این خانم نیز، چنان که نام او نشان می دهد، به یکی از خاندان های زرسالار یهودی(خاندان پولاک) تعلق داشت.(153)
بر اساس چنین بستر و با اتکا بر چنین حمایت هایی است که بهائی گری در طول بیش از یک قرن فعالیت خود در ایالات متحده آمریکا(154) به سازمانی بسیار متنفذ، هم نظر کمی و هم از نظر کیفی، در این کشور بدل شد. مرکز بهائیان جهان در آ‌وریل 1985 تعداد اعضای این فرقه در کل قاره آمریکا را 857 هزار نفر اعلام کرده است.(155) بخش مهمی از این گروه بهائیان ایرانی مهاجر در سال های پس از انقلاب اسلامی هستند و بخشی بهائیان ایرانی که در طول یکصد سال اخیر به تدریج به ایالات متحده و سایر کشورهای قاره آمریکا مهاجرت کردند. صرفنظر از جمعیت کثیر بهائیان آمریکا، باید به نفوذ این فرقه در نهادهای دانشگاهی و پژوهشی ایالات متحده آمریکا نیز توجه کرد که به حاکمیت ایشان بر حوزه مطالعات ایرانی در ایالات متحده آمریکا انجامیده است.

گروش زرتشتیان به بهائی گری

بررسی که درباره نقش یهودیان در گسترش بهائی گری در ایران ارائه شد، در مقیاسی محدودتر، درباره زرتشتیان بهائی شده نیز صادق است. موج گروش زرتشتیان به بهائی گری در حوالی سال 1919میلادی رخ داد و از حدود 250نفر زرتشتی بهائی شده، (156) بسیاری شان رعایای ارباب جمشید جمشیدیان، ثروتمند مقتدر زرتشتی، بودند و از روستاییان یزد و کرمان(روستاهای حسین آباد و مریم آباد و قاسم آباد و غیره). این پدیده را می توان به شکل های مختلف تحلیل کرد و برای آن پایه های اجتماعی و فرهنگی فرض نمود.(157) ولی در آن روزها دست اندرکاران و آشنایان با سیاست مسئله را به گونه ای دیگر می دیدند؛ عموماً نه آن را جدی می گرفتند نه برای آن اصالتی قائل بودند. برای نمونه، اعظام قدسی در خاطرات خود از دوران تدریس در مدرسه سن لوئی تهران می نویسد:
یک معلم انگلیسی بنام فریبرز که اصلاً زردشتی بود ولی بهائی شده بود با من از نقطه نظر اینکه علاقمند به خط فارسی بود اظهار دوستی و تقاضا داشت که خط تعلیم بگیرد. من هم حاضر شدم. این بود که در روزهای مدرسه ایشان هم چند دقیقه که سر کلاس من نبود به اصطلاح در زنگ تنفس تعلیم می گرفتند...
یکی از روزها وارد صحبت مذهبی گردید و خواست از در تبلیغ با من وارد مذاکره گردد. به ایشان گفتم: اگر می خواهید که من به شما تعلیم خط بدهم از این مقوله با من صحبت ننمائید، چون تمام اینها را از مؤسس و غیره می شناسم. ولی شما حق دارید چون زردشتی بوده اید و حالا قبول این مسلک را نموده اید. شما هم از نقطه نظر سیاسی قبول کرده اید. خنده ای کردند و گفتند: آقای میرزا حسن! مثل اینکه شما خوب وارد هستید.(158)
در بررسی این پدیده با نقش ارباب جمشید جمشیدیان به عنوان حامی اصلی این موج آشنا می شویم.(159) ارباب جمشید از صمیمی ترین دوستان اردشیر ریپورتر، رئیس شبکه اطلاعاتی حکومت هند بریتانیا در ایران پس مانکجی هاتریا، بود و صمیمیت میان این دو تا بدان حد بود که برخی از دیدارهای محرمانه اردشیرجی و رضاخان در خانه ارباب جمشید صورت می گرفت.(160) با توجه به این پیوند، اگر تحولات فوق را به سازمان اطلاعاتی حکومت هند بریتانیا و اردشیر ریپورتر منتسب کنیم به بیراهه نرفته ایم. جایگاه ارباب جمشید در این ماجرا تا بدان حد است که عباس افندی مکرراً بهائیان یزد و کرمان را به فرمانبری و اطاعت از او امر می کند.(161)
به نوشته حسن نیکو، بهائیان هندوستان« همگی زردشتی ایرانی هستند که از دهات یزد و کرمان به عنوان چای فروشی در بمبئی مجتمع شده اند و آنان نیز مانند کلیمی ها... همان تعصب زردشتی را قدری کمتر از یهودیان دارند و دو سه نفر مسلمان که در بمبئی هستند در اکثریت آنها مستهلک شده مخصوصاً به آن ها راه نمی دهند.»(162) از جمله کمک های الیگارشی ثروتمند و مقتدر پارسی به فرقه بهائی باید به اراضی وسیعی در شهر دهلی اشاره کرد که پارسیان به بهائیان اهدا کردند و در آن بنای باشکوه معبد لوتوس (نیلوفر آبی)‌ایجاد شد. این معبد یکی از اماکن مهم و مشهور شهر دهلی است و هر روزه هزاران تن بازدید کننده دارد.
صبحی مهتدی می نویسد:
این را هم بدانید که من با مردم هیچ کیش و آئینی دشمنی ندارم... ولی با این گروه که به دروغ و از روی ریو خود را بهائی نامیده و من آن ها را جهود می خوانم دل خوش ندارم زیرا اینها در سایه این نام که مردم اینها را یهودی ندانند کارهای زشت بسیار کرده اند که زیانش به همه مردم کشور رسیده است. گرانی خانه ها و بالا بردن بهای زمین ها و ساختن داروهای دغلی و دزدی و گرمی بازار ساره خواری و بردن نشانه های باستانی به بیرون کشور و تبهکاری و ناپاکی و روائی بازار زشتکاری و فریب زنان ساده به کارهای ناهنجار همه با دست این گروه است که از نام یهودی گریزان و به بهائی گری سرافرازند.(163)
صبحی نمونه ای از این دغلکاری ها را چنین شرح می دهد:
چند سال پیش به هر نیرنگی بود یک جهود هبائی را به نام عزیز نویدی در دادگاه ارتش آوردند. آنگاه برای زمین های قلعه مرغی، که در دست هواپیمایی بود، دادمند تراشیدند و نیرنگ ها به کار بردند تا بیست میلیون از کیسه ارتش بیرون کشیدند و به دست چند تن بهائی دادند که برای شوقی[ رهبر فرقه بهائی] بفرستد.(164)

بهائی گری و تروریسم

آیتی از نظر قساوت و شجاعت بهائیان را مشابه با یزیدیان کردستان می داند و خلق و خوی ایشان را چنین توصیف می کند:
دارای اخلاقی خشن بوده، سخت دل و کینه جو ولی متظاهر به مهر و محبت و نیز در شجاعت ایشان گفتگو رفته، اغلب برآنند که از این سجیه پسندیده محروم اند به قسمی که تا مقاومت ندیده اند نهایت پردلی را اظهار می دارند ولی به محض اینکه به مقاومتی برخوردند میدان خالی کرده عقب نشینی می کنند.(165)
این قساوت را از اولین روزهای پیدایش بابی گری در میان اعضای این فرقه می توان دید. به نوشته فریدون آدمیت، بابی ها در جریان شورش های خود در دوران ناصری، با مردم و نیروهای دولتی رفتاری سبعانه داشتند و« اسیران جنگی» را «دست و پا می بریدند و به آتش می سوختند»(166) قساوت و سبعیت فوق الذکر را در ماجرای قتل شهید ثالث(حاج ملا محمدتقی برغانی، 17 ذیقعده 1263ق)، عمو و پدر همسر قره العین، نیز به روشنی می توان مشاهده کرد.
فریدون آدمیت«بساط میرزا حسینعلی»(بهاء)را از روز نخست مبتنی بر «دستگاه میرغضبی و آدمکشی» می داند.(167) درواقع، از نخستین روزهای فعالیت فرقه بهائی مجموعه ای از قتل ها آغاز شد که اسرار برخی از آن ها تاکنون روشن نشده و در برخی موارد نقش بهائیان در آن کاملاً به اثبات رسیده است. این قتل ها را به پنج گروه می توان تقسیم کرد: اول، قتل های سیاسی؛ دوم، قتل برخی شخصیت های مسلمان که تداوم حیات ایشان برای بهائیت مضر بود؛ سوم، قتل با بیان مخالف دستگاه میرزا حسینعلی نوری( به طور عمده ازلی ها)؛ چهارم، قتل بهائیانی که از برخی اسرار مطلع بودند یا به دلایلی تداوم حیات ایشان مصلحت نبود؛ پنجم، قتل بنا به اغراض شخصی سران فرقه بهائی.

قتل و خشونت

یکی از اولین قتل های سران بهائیت قتل میرزا اسدالله دیان است. میرزا اسدالله دیان(168) کاتب بیان و سایر مکتوبات علی محمد باب و از بابیان« حروف حی» بود و بسیاری از اسرار پیدایش بابی گری را می دانست. او به دستور میرزا حسینعلی بهاء به قتل رسید. میرزا آقاخان کرمانی(بابی ازلی و داماد میرزا یحیی صبح ازل) می نویسد: میرزا حسینعلی چون میرزا اسدالله دیان را «مخل خود یافت، میرزا محمد مازندرانی پیشخدمت خود را فرستاده او را مقتول ساخت.»(169) این رویه پدر را عباس افندی نیز ادامه داد. آیتی می نویسد:« عباس افندی این رویه را دائماً تعقیب داشت یعنی مخالف علنی خود را که در بساط محرم و مجرم شده و اسرار را شناخته و به کشف آن پرداخته بود می کوشید برای افناء و اعدامش.»(170)
ادوارد براون، استاد دانشگاه کمبریج، به فردی به نام نصیر بغدادی معروف به مشهدی عباس(ساکن بیروت) اشاره می کند که آدمکش حرفه ای و مزدور حسینعلی بهاء و عباس افندی بود و به دستور ایشان چند نفر را کشت از جمله ملا رجبعلی قهیر، برادر زن علی محمد باب، را که از برخی اسرار پیدایش بابی گری مطلع بود. براون، همچنین به فعالیت های تبلیغی سه بابی ازلی در عکا اشاره می کند و می نویسد بهائیان عکا تصمیم گرفتند ایشان را از میان بردارند. آنان ابتدا خواستند این مأموریت را به نصیر بغدادی محول کنند ولی بعد منصرف شدند زیرا احضار نصیر از بیروت ممکن بود راز قتل را آشکار کند. لذا، در 12 ذیقعده 1288ق هفت نفر از بهائیان به خانه افراد فوق در عکا ریختند و سید محمد اصفهانی و آقاجان کج کلاه و میرزا رضاقلی تفرشی را کشتند. حکومت عکا بهاء و پسرانش، عباس و محمدعلی افندی، و میرزا محمدقلی، برادر بهاء، و تمامی بهائیان عکا، از جمله قاتلین، را دستگیر کرد. بهاء و پسران و خویشانش شش روز زندانی بودند، سپس قاتلین شناخته شده و در دادگاه به حبس های طولانی( 7 و 15 سال)محکوم شدند.(171)
براون در جای دیگر( حواشی بر مقاله شخصی سیاح، چاپ اول، 1891) به این ماجرا اشاره می کند. او می نویسد: مقامات دولت عثمانی تصمیم به تبعید دو برادر به دو نقطه مختلف گرفتند و (در ربیع الثانی سال 1285ق) صبح ازل و پیروانش را به فاماگوستا(172)(قلعه ماغوسا در قبرس) و حسینعلی بهاء و 80 نفر از پیروانش و چهار نفر ازلی را به عکا فرستادند. این چهار نفر ازلی عبارت بودند از: حاجی سیدمحمد اصفهانی، آقاجان بیگ کج کلاه، میرزا رضاقلی تفرشی و برادرش آقا میرزا نصرالله. به نوشته براون، قبل از عزیمت به عکا، حسینعلی بهاء، میرزا نصرالله تفرشی را در ادرنه (آدریانوپول) با سم به قتل رسانید و کمی پس از ورود به عکا سه ازلی دیگر در منزل مسکونی شان در بندر عکا به دست اطرافیان بهاء مقتول شدند.(173)
میرزا آقاخان کرمانی در رساله هشت بهشت درباره آدمکشی های سران فرقه بهائی به تفصیل سخن گفته است. او می نویسد: میرزا حسینعلی بهاء در ادرنه، قبل از حرکت به عکا، میرزا نصرالله را با سم مقتول کرد و«در عکا نیز چند نفر از اصحاب خود را فرستاد آن سه نفر را [حاجی سیدمحمد و آقاجان بیگ و میرزا رضاقلی تفرشی] در خانه نزدیک قشله که منزل داشتند شهید کردند و قاتلین اینان عبدالکریم شمر و حسین آب کش و محمدجواد قزوینی.»(174)
به نوشته میرزا آقاخان کرمانی، در ایران نیز اصحاب حسینعلی بهاء موجی از وحشت و ترور آفریدند و به قتل متنفذین ازلی دست زدند:
آقا عبدالاحد و آقا محمدعلی اصفهانی و حاجی آقا تبریزی و پسر حاجی فتاح، هریک را به طوری جداگانه درصدد قتل برآمدند و بعضی فرار کردند. از آن جمله خیاط باشی و حاجی ابراهیم خان را در خانه گندم فروشی کشتند و جسم آنان را با آهک در زیر خاک گذارده، روی آن ها را با گچ سکو بستند...
این قتل ها حتی شامل طلبکاران میرزا حسینعلی نوری(بهاء) نیز می شد:
و همچنین حاجی جعفر را، که مبلغ هزار و دویست لیره از میرزا[ حسینعلی بهاء] طلبکار بود و به مطالبه پول خود در عکا قدری تندی نمود و دزدی های حضرات را حس کرده، میرزا آقاجان کچل قزوینی را تشویق کردند که آن پیرمرد را شبانه کشته، از طبقه فوقانی کاروانسرا به زیر انداختند و گفتند خودش پرت شده... همچنین هر یک از اصحاب اقدمین، که از فضاحت و شناعت کارهای میرزا مطلع بودند و فریب او را نخوردند، فرستاد در هر نقطه شهید نمودند. مثلاً جناب آقا سیدعلی عرب را، که از حروف حی نخستین بود، در تبریز، میرزا مصطفی نراقی و شیخ خراسانی شهید کردند. و میرزا بزرگ کرمانشاهی را، که از اجله سادات بود، و جناب آقا رجبعلی قهیر را، که او نیز از حروف و ادله بود، ناصر عرب در کربلا به درجه شهادت رسانید و برادرش آقا علی محمد را در بغداد عبدالکریم شمر کشت. هر یک از اصحاب خودش را نیز که از فسق و فجور و باطن کار وی خبردار شدند در عکا یا نقطه دیگر تمام کردند. مانند حاجی آقا تبریزی. حتی آقا محمدعلی اصفهانی را، که در اسلامبول تجارت می نمود و مدتی فریب او را خورده بود،... میرزا ابوالقاسم دزد بختیاری را مخصوص از عکا مأمور نمود که برود در اسلامبول آن جرثوم غفلت را... فصد نماید...(175)
به نوشته میرزا آقا خان کرمانی، پس از فوت میرزا حسینعلی بهاء(2 ذیقعده 1309ق) رویه فوق ادامه یافت. اولین قربانی میرزا محمد نبیل زرندی، مورخ معروف بهائی، بود که خیال داشت خود را جانشین بهاء بخواند. «پسران خدا[ حسینعلی بهاء] خبردار شده، دو نفر را فرستاده، آن لنگ بیچاره را خفه کرده، بردند به دریا انداختند.»(176)
در میان قتل های متعدد و فراوان بهائیان، به ویژه باید به قتل حاج شیخ زکریا نصیرالاسلام اشاره کرد. حاج شیخ زکریا انصاری دارابی، ملقب به نصیرالاسلام، از سران مجاهدینی بود که به فتوای حاج سید عبدالحسین مجتهد لاری به جهاد علیه استعمار انگلیس و عوامل داخلی ایشان دست زدند و در این زمینه سهمی بزرگ داشتند. نامبرده از شاگردان آخوند ملا محمدکاظم خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی و حاجی میرزا حسین تهرانی( نجل خلیل) و حاج سید عبدالحسین مجتهد لاری بود و، به نوشته رکن زاده آدمیت،«در شهرستان های داراب و فسا و لار و نی ریز علیه مستبدین قیام مسلحانه کرد و به نشر افکار آزادیخواهی و استحکام مبانی مشروطه ایران کوشید» و در رکاب مجتهد لاری جهاد کرد. مساعی وی چنان ارجمند بود که آخوند خراسانی « یک حلقه انگشتری فیروزه و اجازه مجاهده در راه آزادی برای او فرستاده و او را در اجازه نامه نصیرالاسلام خواند». رکن زاده آدمیت می افزاید:
این است که نصیرالاسلام با گروهی از تفنگچیان مجاهد در راه تعقیب و تنکیل ستم پیشگان بی آزرم و فرقه بهائی، که در شهر نی ریز جمعیت و نفوسی داشتند، بیش از پیش کوشید و آن ها هم در پی انتهاز فرصت بودند تا او را از میان بردارند و همین که فرصت به دست آمد دو نفر از تفنگچیان او را، که یوسف و جعفرقلی نام داشتند، به وسیله تطمیع و تحمیق وادار به قتل او کردند. و در ماه رجب سال 1331ق. پس از فراغت از غسل روز جمعه هنگام خروج از گرمابه... به وسیله شلیک سه تیر تفنگ شهیدش کردند. و آن وقت 52 سال داشت.(177)
قتل سید ابوالحسن کلانتر سیرجان( 1324ق) از قتل های جنجالی بهائیان است. بهائیان به تحریک مخالفین سید ابوالحسن کلانتر(اسفندیارخان رئیس طایفه بوچاقچی، شاهزاده حاج داراب میرزا از مالکین محل و سید حسین قوام التجار از متنفذین سیرجان)پرداختند و در نتیجه در جریان یک میهمانی کلانتر سیرجان در تاریکی شب به قتل رسید. این ماجرا به شورش مردم سیرجان علیه بهائیان انجامید و مردم، که منابع بهائی ایشان را« چند هزار نفر عوام کالانعام» می خوانند، سید یحیی سیرجانی( بهائی عامل قتل کلانتر)را کشتند.(178)
قتل محمد فخار نیز از قتل هایی است که سر و صدای فراوان به پا کرد. بهائیان، به دستور محفل روحانی یزد، فرد فوق را، که گویا به بهائی گری اهانت می کرد، کشتند و جسد او را سوزانیدند. در این رابطه ابتدا عامل مستقیم قتل، سلطان نیک آئین، دستگیر شد و سپس 12 نفر از معاریف بهائیان یزد، از جمله محمدطاهر مالمیری و میرزا حسن نوش آبادی و حسین شیدا، به اتهام مشارکت در قتل زندانی شدند. پس از هفت ماه پرونده متهمین به تهران ارسال شد. هر چند اتهام این گروه قتل بود ولی در زندان تهران در «محل کم جمعیت و آبرومندی که مختص به اشراف و اعیان» بود محبوس شدند و با سران اکراد و الوار و خوانین بختیاری معاشر بودند و حتی مدیر زندان را تبلیغ می کردند. بهائیان در دادگاه به مظلوم نمایی فراوان دست زدند و از جمله مالمیری چنین گفت:
هوای یزد خشک است و کله های اهل یزد تمام خشک است و یک تعصبات لامذهبی جاهلانه ای دارند که در سایر ولایات نیست. اهل یزد عموماً قتل ما بهائیان را واجب می دانند و مال ما را حلال و هرگونه تهمتی و اذیتی را در حق ما ثواب می دانند و به عقیده باطل خود بهشت می خرند.
تمامی اعضای این گروه، به جز سلطان نیک آئین، پس از 14 ماه حبس در تهران، با اعمال نفوذ بهائیان مقتدر پایتخت، تبرئه شدند. ریاست این دادگاه را فردی به نام عاصمی و وکالت بهائیان را فردی به نام دادخواه به عهده داشتند. هر چند منابع بهائی می کوشند تا این ماجرا را «تهمت» جلوه دهند(179)، ولی محکوم شدن سلطان نیک آئین، به رغم اعمال نفوذ فراوان بهائیان، ثابت می کند که مجرم بوده است. عبدالحسین آیتی با اشاره به قتل محمد فخار و موارد دیگر می نویسد:
خدا نیارد روزی که میدان برای بغضاء و شحناء ایشان باز شود. آن وقت است که چند نفرشان در شاهرود آدم می کشند(در واقعه 1324 فتنه بابی های شاهرود) یا مانند سلطان باروت کوب[ نیک آئین] و چند تن اهل محفل روحانی در یزد محمد کوزه گر[ فخار] را در کوره می سوزانند یا ذکرالله و عبدالحق نامی خود را در بین مهاجرین روسیه انداخته، در آذربایجان آتشی برافروختند که نمرود از آن شرم می برد.(180)

تروریسم سیاسی

تروریسم سیاسی در تاریخ معاصر ایران از اواسط دهه 1840م/ 1260ق با بابی گری آغاز شد و چنان با بابی گری پیوند خورد که در دوران متأخر قاجار نام «بابی» و «تروریست» مترادف بود. می دانیم که بابی ها ترور امیرکبیر را طراحی کردند و در 28 شوال 1268ق/ 15 اوت 1852م به ترور نافرجام ناصرالدین شاه دست زدند که به دستگیری گروهی از ایشان انجامید. از آن پس این رویه در ایران تداوم یافت و به ویژه در دوران انقلاب مشروطه و پس از آن اوج گرفت.
فعالیت های تروریستی دوران انقلاب مشروطه و پس از آن با نام سردار محیی (عبدالحسین خان معزالسلطان)، احسان الله خان دوستدار، اسدالله خان ابوالفتح زاده، ابراهیم خان منشی زاده و محمد نظر خان مشکات الممالک در پیوند است. درباره سردار محیی و احسان الله خان در بحث نهضت جنگل سخن خواهم گفت. ابوالفتح زاده و منشی زاده و مشکات الممالک عضو فرقه بهائی بودند.(181) ابوالحسن علوی، پدر بزرگ علوی، می نویسد:
[ابوالفتح زاده] در حدود سال 1328 سفر کوتاهی به اروپا کرد و بعد از مراجعت در 1329، که مسیو مرنارد بلژیکی رئیس خزانه داری گردید، او مأمور مالیات ساوجبلاغ و شهریار گردید و بعد از مدت کمی به واسطه بدرفتاری با رعایا معزول شد و در همین موقع بود که معلوم شد که او جزو بهائی ها شده است و شب و روز برای پیشرفت آن دسته کار می کند.(182)
این سه نفر با حیدر عمواوغلی، تروریست معروف قفقازی، رابطه و همکاری نزدیک داشتند.(183) به نظر من، دیدگاه کسانی که حیدر عمواوغلی را به عنوان رهبر تروریسم دوران مشروطه معرفی کرده اند به کلی نادرست است. به عکس، حیدر عمواوغلی در زیر نظر ابوالفتح زاده و منشی زاده و مشکات الممالک و با هدایت و دستور ایشان کار می کرد.(184)
فعالیت های مخفی اسدالله خان ابوالفتح زاده(سرتیپ فوج قزاق) و ابراهیم خان منشی زاده(سرتیپ فوج قزاق) و محمد نظر خان مشکات الممالک از سال 323ق و با عضویت در انجمن مخفی معروف به «بین الطلوعین» آغاز شد که جلسات آن در خانه ابراهیم حکیمی(حکیم الملک)، نخست وزیر بعدی دوران پهلوی، برگزار می شد و بسیاری از اعضای آن بابی ازلی و تعدادی بهائی بودند.(185) این همان نکته ای است که آخوند خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی بسیار دیر(پنج سال بعد) متوجه شدند و مازندرانی در نامه 29 جمادی الثانی 1328ق به حاجی محمدعلی بادامچی به آن اشاره کرد.(186)
عضویت در این انجمن و فعالیت های بعدی ابوالفتح زاده و منشی زاده و مشکات الممالک(بهائی) و ازلی های عضو انجمن فوق را باید بخشی از عملکرد شبکه توطئه گر وابسته به اردشیر ریپورتر ارزیابی کرد و به این دلیل حضور اعضای دو فرقه متعارض ازلی و بهائی در کمیته فوق قابل توضیح است.(187) باید اضافه کنم که اعضای این انجمن، اعم از ازلی و بهائی، پس از تأسیس سازمان ماسونی لژ بیداری ایران (1325ق/ 1907م)در پیرامون آن مجتمع شدند. برای مثال، مشکات الممالک صندوقدار لژ بیداری ایران بود.(188)
از ذیقعده 1323ق این فعالیت با عضویت اسدالله خان ابوالفتح زاده و برادرش سیف الله خان و ابراهیم خان منشی زاده در «انجمن مخفی دوم» تداوم یافت.(189) در این انجمن سید محمدصادق طباطبایی (پسر آیت الله سید محمد طباطبایی)، ناظم الاسلام کرمانی و آقا سید قریش(از اعضای بیت سید محمد طباطبایی)(190) و شیخ مهدی(191) (پسر آیت الله شیخ فضل الله نوری) عضویت داشتند. در همین زمان گرایش های تروریستی برخی از اعضای این انجمن کاملاً مشهود بود. برای مثال، در یکی از جلسات انجمن مسئله قتل آیت الله سید عبدالله بهبهانی مطرح شد که با مخالفت سید محمدصادق طباطبایی مواجه گردید.(192) اندکی بعد، ارباب جمشید جمشیدیان( دوست صمیمی و محرم اردشیر ریپورتر) به عضویت این انجمن درآمد.(193)
گروه تروریستی فوق سرانجام شکل نهایی خود را یافت و به عملیات آشوبگرانه و تفرقه افکنانه ای چون ترور نافرجام شیخ فضل الله نوری(16 ذیحجه 1326ق) دست زد. عامل این ترور کریم دواتگر بود که دستگیر شد. در این رابطه افراد دیگری نیز دستگیر شدند. یکی از ایشان میرزا محمد نجات خراسانی، عضو فرقه بهائی، بود که به ارتباط با سفارت انگلیس و به عنوان شخصیتی فاسد شهرت داشت.(194) نجات نیز عضو کمیته بین الطلوعین بود.(195) به گفته تقی زاده، اسمارت، نماینده سفارت انگلیس، در جلسات بازجویی از محمد نجات شرکت می کرد و مواظب بود که «نتوانند به میرزا محمد زور بگویند»(196). طبق گزارش 15 ژانویه سِر جرج بارکلی به سِر ادوارد گری، وزیر خارجه انگلیس، در جریان این بازجویی ها کریم دواتگر تلویحاً حسینقلی خان نواب، برادر عباسقلی خان کارمند سفارت انگلیس، را به ترور مربوط کرد.(197) حسینقلی خان نواب نیز از نزدیکان و محارم اردشیر ریپورتر، رئیس شبکه اطلاعاتی حکومت هند بریتانیا در ایران، بود.(198)
ابوالفتح زاده و برادرانش و سایر اعضای گروه تروریستی و آشوبگر فوق، از جمله کریم دواتگر، سپس در روستای قلهک مستقر شدند که در آن زمان در ملکیت سفارت انگلیس بود و دولت ایران بر آن نظارت نداشت. در اول جمادی الثانی 1327ق ابوالفتح زاده و منشی زاده، به همراه زین العابدین خان مستعان الملک،(199) گروه تروریستی جدیدی تشکیل دادند موسوم به کمیته جهانگیر. ابوالفتح زاده و مستعان الملک و میرزا محمد نجات از جمله اعضای «محکمه انقلابی» بودند که حکم مرگ شیخ فضل الله نوری را صادر کردند.(200) دادستان این محکمه شیخ ابراهیم زنجانی بود که تحت تأثیر میرزا مهدی خان غفاری کاشی(وزیر همایون)، عضو فرقه بهائی، قرار داشت.(201)
در رجب 1328ق حادثه قتل سید عبدالله بهبهانی رخ داد که عاملین آن وابستگان شبکه تروریستی ابوالفتح زاده و منشی زاده بودند. یکی از ضاربین بهبهانی فردی به نام حسین لله بود که بعدها با ابوالفتح زاده و منشی زاده و مشکات الممالک در کمیته مجازات همکاری کرد. پس از این واقعه، ابوالفتح زاده به اروپا گریخت، مدتی بعد به ایران بازگشت و به عنوان متصدی گردآوری مالیات منطقه ساوجبلاغ و شهریار منصوب و اندکی بعد معزول شد. چنان که گفتیم، ابوالحسن علوی این عزل را به دلیل تبلیغات بهائی گری ابوالفتح زاده می داند.

کمیته مجازات

در اوایل شهریور 1295/ ذیقعده 1334 ابوالفتح زاده و منشی زاده و مشکات الممالک عملیات خود را در قالب گروه جدیدی به نام کمیته مجازات آغاز کردند و قتل هایی را، به همراه انتشار اعلامیه هایی آغاز کردند که بازتاب اجتماعی و سیاسی فراوان داشت و فضایی از رعب و وحشت در تهران آفرید و تأثیرات سیاسی عمیق بر جای نهاد. عملیات کمیته مجازات را باید بخشی از سناریوی بغرنجی ارزیابی کرد که حدود چهار سال بعد به کودتای رضاخان و سید ضیاء طباطبایی(3 اسفند 1299) و سرانجام به سقوط حکومت قاجار و استقرار دیکتاتوری پهلوی انجامید.
قتل های فوق حدود پنج ماه به طول انجامید و عده ای، از جمله سید محسن مجتهد(فرزند محمد باقر صدرالعلما و داماد سید عبدالله بهبهانی) مقتول شدند. سید محسن مجتهد در این زمان نفوذ فراوان در تهران و سراسر ایران به دست آورده بود.(202) قتل او به وسیله احسن الله خان دوستدار و حسین لله و حاجی علی صورت گرفت و آنان قبل از شروع عملیات مقداری عرق نوشیدند.(203) یکی دیگر از قربانیان این کمیته میرزا عبدالحمید خان متین السلطنه ثقفی، مدیر روزنامه عصر جدید، بود که در روزنامه مظفری بوشهر(شماره های 67 و 68 مورخ شعبان 1322ق)مقاله ای تند علیه اردشیر ریپورتر منتشر کرده بود.(204) هسته مرکزی کمیته مجازات ابوالفتح زاده و منشی زاده و مشکات الممالک بودند و ابوالفتح زاده رئیس کمیته محسوب می شد. بنابراین محقیم که کمیته مجازات را، که سران آن به بهائی گری شهرت کامل داشتند(205)، یک شبکه تروریستی بهائی بخوانیم. مدتی بعد، اعضای کمیته شناسایی و تعدادی از ایشان دستگیر شدند. ابوالفتح زاده و منشی زاده در 26 ذیقعده 1336ق به شکلی مرموز در سمنان به قتل رسیدند و احسان الله خان دوستدار به قفقاز گریخت. مشکات الممالک پس از مدت کوتاهی آزاد شد.
پس از دستگیری اعضای کمیته مجازات، احمد خان صفا، مسئول پرونده فوق در نظمیه، به شکلی مرموز به قتل رسید. در این زمان، گروهی به نام« کمیته سیمرغ» طی اطلاعیه ای خطاب به رئیس الوزرا قتل صفا را ناشی از مماشاتی دانست که دولت در قبال بهائیان در پیش گرفته است. گروه فوق مدعی بود که در تنظیم پرونده تنها نام ابوالفتح زاده و منشی زاده ذکر شده، که برخلاف میل مسئولین دولت تصادفاً به تله افتاده اند، و مشارکت سایر بهائیان مسکوت مانده است. در این اعلامیه چنین می خوانیم:
احسان الله خان، قاتل منتخب الدوله، و احمد آقای روحی و میرزا ضیاء اله که عضو عمده کمیته تروریست بودند، هر کدام در یک محلی مشغول عیش و نوش می باشند... ما که بر تمام احوال و اسرار اطلاع داریم، نخواهیم گذاشت که کابینه وزرا از طایفه[ بهائی] تشکیل شود زیرا که اینها شروع به وزیرکشی هم خواهند کرد تا اینکه دیگر کسی زیر بار وزارت نرود و میدان را برای خود مصفا نمایند... این رشته سر دراز دارد.(206)
در زمان دستگیری اعضای کمیته مجازات فرقه بهائی در دستگاه نظمیه از چنان نفوذی برخوردار بود که بتواند پرونده را به شیوه دلخواه خود فیصله دهد. نفوذ بهائیان در نظمیه از زمان ریاست کنت دو مونت فورت بر نظمیه تهران آغاز شد. عبدالرحیم ضرابی(بهائی کاشانی) معاون او و کلانتر تهران بود و به این دلیل به عبدالرحیم خان کلانتر شهرت داشت. عبدالرحیم ضرابی با مانکجی هاتریا، رئیس شبکه اطلاعاتی بریتانیا در ایران، ‌مرتبط بود و کتاب تاریخ کاشان را به سفارش مانکجی نوشت. از این کتاب سه نسخه خطی وجود داشت که در اختیار مانکجی، هنری لیونل چرچیل( کارمند سفارت بریتانیا) و جلال الدوله(پسر ظل السلطان و حاکم کاشان) بود.(207) عبدالرحیم خان ضرابی از اعضای خاندان سپهر و از خویشان مورخ الدوله سپهر است و پدر علیقلی خان نبیل الدوله بهائی معروف که از دوستان عباس افندی بود و سال ها شارژدافر ایران در ایالات متحده آمریکا. علیقلی خان ضرابی(نبیل الدوله) نیز در جوانی در سفارت انگلیس در تهران کار می کرد. وی در آمریکا به یکی از ماسون های بلندپایه بدل شد و در طریقت اسکاتی کهن به درجه سی و سوم( عالی ترین درجه ماسونی)رسید.(208)
برخی مورخین کوشیده اند تا گردانندگان و دست اندرکاران کمیته مجازات را انقلابیونی صادق و خشمگین جلوه دهند که از نابسامانی پس از انقلاب مشروطه و عدم تحقق آرمان های شان سرخورده و به تروریسم روی آوردند.(209) این تحلیل، که در سریال تلویزیونی پربیننده« هزاردستان»(ساخته علی حاتمی) انعکاس یافته، به کلی نادرست است. بررسی دقیق زندگینامه گردانندگان کمیته مجازات چهره ای به کلی ناسالم و وابسته به کانون های استعماری از ایشان به دست می دهد و کارگزاران ایشان نیز گروهی اوباش و آدمکش حرفه ای، چون کریم دواتگر، بودند. برخی نویسندگان عملیات کمیته مجازات را اعتراض انقلابی علیه قرارداد 1919 و دولت وثوق الدوله خوانده اند. این ادعا نیز به کلی بی پایه است. کمیته مجازات در زمان اولین دولت وثوق الدوله در سال 1295ش/ 1916م تشکیل شد و تنها پنج ماه( تا پائیز 1296/ 1917) فعالیت کرد. بنابراین، عملکرد آن ربطی به قرارداد 1919نداشت.
یکی از سه پسر میرزا ابراهیم خان منشی زاده، به نام داوود منشی زاده، در سال های پس از شهریور 1320 به تأسیس گروه فاشیستی سومکا دست زد. این گروه با نظامیان عالی رتبه وابسته به سازمان اطلاعاتی انگلیس، به رهبری سرلشکر حسن ارفع، رابطه تنگاتنگ داشت و اقدامات آن بخشی از عملیات شبکه فوق به شمار می رفت.(210)

بهائی گری، سرویس اطلاعاتی بریتانیا و نهضت جنگل

شبکه فوق در شکست و سرکوب نهضت جنگل نقش اطلاعاتی و خرابکارانه بسیار مؤثر و مرموزی ایفا کرد که تاکنون مورد بررسی کافی قرار نگرفته است. احسان الله خان دوستدار، چهره سرشناس تروریستی که در صفوف نهضت جنگل تفرقه انداخت و «کودتای سرخ» را علیه میرزا کوچک خان هدایت کر، به یکی از خانواده های سرشناس بهائی ساری( خانواده دوستدار) تعلق داشت(211) و سردار محیی(عبدالحسین خان معزالسلطان)، همدست او(212)، از اعضای خاندان اکبر بود که برخی از اعضای آن، به ویژه میرزا کریم خان رشتی، به رابطه با اینتلیجنس سرویس انگلیس شهرت فراوان دارند. حداقل دو تن از برادران میرزا کریم خان رشتی و سردار محیی، مبصرالملک و سعیدالملک، را به عنوان بهائی فعال می شناسیم.(213) فتح الله اکبر( سردار منصور و سپهدار رشتی)برادر دیگر ایشان است که در آستانه کودتای 3 اسفند 1299 رئیس الوزرا بود و نقش مهمی در هموار کردن راه کودتا ایفا نمود.(214)
در این میان نقش احسان الله خان دوستدار، به عنوان یکی از برجسته ترین تروریست های تاریخ معاصر ایران، حائز اهمیت فراوان است. مأمور اطلاعاتی اعزامی حزب بلشویک به جنگل در گزارشی به باکوارزیابی خود را از میرزا کوچک خان و احسان الله خان دوستدار چنین بیان می دارد:
ثابت قدمی فوق العاده میرزا کوچک خان و دقت فوق العاده، علاقه و همدردی او نسبت به اطرافیان و وضع وخیم روستائیان و خویشاوندان، احترام شدید اطرافیان و علاقه به او را برانگیخته است... زندگی کوچک خان خیلی ساده است، او در اتاق ساده ای زندگی می کند، همراه رفقای خود و مجاهدها روی تشک کاه می خوابد، هیچ گونه مبل و زرق و برقی که مخصوص خان هاست، وجود ندارد. او زندگی کاملاً متواضعانه ای دارد، سیگار نمی کشد، خوشگذرانی نمی کند، مشروب نمی خورد و از ساعت شش صبح تا نصف شب کار می کند.
مأمور اطلاعاتی حزب بلشویک در مقابل تصویری به غایت منفی از احسان الله خان به دست می دهد و علت کودتای او علیه میرزا کوچک خان را به تعصبات بهائی گری وی منتسب می کند:
احسان الله خان... دارای شخصیت ضعیف، خودخواه، دارای نظرات اغراق آمیز و آدمی شهرت پرست است. او جزو فرقه بابی ها( یکی از فرقه های ایران) است و پدر زن او میرزا حسن خان یکی از مقامات مهم این فرقه است. از مشخصات ویژه او عدم ابتکار و نداشتن آگاهی سیاسی است. احسان الله معتاد و الکلی است به طوری که مصرف ودکای او در روز پنج بطری و مصرف تریاکش تا دو مثقال است و این مقدار زیادی است. او در اثر نفوذ گروه سردار محیی سریعاً ترقی کرده است... او می خواست کوچک خان را به مرام باب جلب کند ولی کوچک خان اعتراض کرد که حالا وقت پرداختن به مذهب نیست، لازم است برای آزادی وطن از انگلیسی ها و از ظلم شاه کار کرد. این امر سبب شد که این بابی، که به تدریج شبکه دسایس خود را تنیده بود، با دارودسته خود از اردوی کوچک خان خارج شود...[سردار محیی] این شخص بی اراده و بی فکر[احسان الله خان] را مطمئن کرده بود که با برقراری کمونیزم در ایران بهائی گری در ایران موفق خواهد شد و آن را مذهب رسمی اعلام خواهند کرد. این موضوع برای هر فرد بهائی اغواکننده است. این وعده احسان الله خان را کاملاً اغوا کرد که به منظور انتقام از تعقیب دیرینه بهائی ها توسط مسلمانان شعارها و اعلامیه هایی انتشار دهد... این بابی کهنه مغز باور کرده بود که کمونیزم اجازه خواهد داد بهائی گری در ایران توسعه یابد و مذهب رسمی کشور شود. این بود عللی که احسان الله خان را از کوچک خان دور می کرد و موجب شد به دشمنان او بپیوندد.(215)
پس از شکست نهضت جنگل، که به طور عمده به دلیل دسایس احسان الله خان و سردار محیی محقق شد، این دو به شوروی گریختند و در دوران استالین به اتهام وابستگی به سرویس اطلاعاتی بریتانیا دستگیر و اعدام شدند. تورج اتابکی اتهامات وارده بر احسان الله خان را چنین بیان کرده است:
عاملیت سرویس های اطلاعاتی بریتانیا و ایران، طرفداری پروپاقرص از فاشیسم، مبلغ تبلیغات زهرآگین در میان ایرانیان ساکن اتحاد شوروی، عامل تحویل برخی از انقلابیون ایرانی به مقامات ایرانی، عنصری ضد بلشویک که با سازماندهی یک گروه سی نفره از کارگران حوزه های نفتی تدارک عملیات تخریب را در حوزه نفتی باکو دیده بود.(216)
این اتهامی است که درباره دیگر قربانیان ایرانی دوران استالین کمتر تکرار شد. اتهام سران حزب کمونیست ایران، مانند بهرام آقایف و دیگران، «ماجراجویی»، و «چپ روی ضد لنینی» بود. بنابراین، اتهام ارتباط با سرویس اطلاعاتی بریتانیا بیهوده بر احسان الله خان وارد نشد. پیشینه عملکرد احسان الله خان و دوستانش در ایران گواه آن است که سازمان اطلاعاتی شوروی در مورد احسان الله خان به بیراهه نرفته است.
علاوه بر دو نمونه فوق(احسان الله خان و سردار محیی)، موارد متعددی از حضور مأموران بهائی اینتلیجنس سرویس بریتانیا در صفوف نهضت جنگل وجود دارد. یک نمونه، میرزا شفیع خان نعیم، بهائی گیلانی است، که در انزلی به دست جنگلی ها به قتل رسید.(217)
نمونه دیگر، غلامحسین ابتهاج( پسر ابراهیم خان ابتهاج الملک و برادر ابوالحسن ابتهاج) است که به وسیله انقلابیون جنگل دستگیر شد. جنگلی ها قصد محاکمه و مجازات او را داشتند ولی با وساطت احسان الله خان دوستدار و میرزا رضا خان افشار آزاد شد.(218)
میرزا رضاخان افشار نیز بهائی بود(219) و نقش مخرب و مرموزی در حوادث نهضت جنگل ایفا کرد. او در زمان آغاز نهضت پیشکار مالیه گیلان بود. به همراهی با جنگلی ها پرداخت و مسئول مالی «کمیته اتحاد اسلام»شد. او سپس 84 هزار تومان از پول کمیته را به سرقت برد و به تهران گریخت و بعدها به آمریکا رفت. افشار پس از بازگشت از آمریکا مترجم هیئت آمریکایی میلسپو شد و در دوران سلطنت رضاشاه مشاغل مهمی چون حکومت گیلان(1307) حکومت کرمان(1310)، مسئول راهسازی کشور (1311) و استانداری اصفهان را به عهده داشت.(220)
نمونه دیگر عبدالحسین نعیمی است که در حوالی سال 1920 میلادی در صفوف جنگلی ها حضور داشت. او به عنوان نماینده«کمیته نجات ایران»، که ریاست آن را احسان الله خان دوستدار به دست داشت، در اولین کنگره حزب کمونیست ایران(در انزلی)شرکت کرد و پیام این کمیته را قرائت نمود.(221) عبدالحسین نعیمی پسر میرزا محمد نعیم، شاعر معروف بهائی(اهل روستای فروشان سده اصفهان)، است. میرزا محمد نعیم پس از مهاجرت به تهران در سفارت انگلیس به کار پرداخت. عبدالحسین نعیمی نیز، چون پدر، کارمند سفارت انگلیس در تهران بود.(222) در گزارش مورخ 10/ 7/ 1345 ساواک تهران به ریاست ساواک(نصیری)و مدیر کل سوم( مقدم) چنین آمده است:
عبدالحسین نعیمی در سال های 1320 الی 1324 رئیس کمیته محرمانه سفارت انگلیس در تهران بوده و با همکاری دبیر اول سفارت انگلیس[ الن چارلز ترات] در امور سیاسی خارجی و داخلی ایران نقش مؤثری داشته و خانم لمبتون... یکی از دوستان و همکاران نزدیک و مؤمن عبدالحسین نعیمی بوده. آقای نعیمی در سال 1325 یا 1326 از سفارت انگلیس کنار رفته و همکاری خود را در امور سیاسی به طور مخفیانه و غیرمحسوس با سرویس اطلاعاتی سفارت انگلیس در تهران ادامه می داده است و در ظاهر به کسب و تجارت می پرداخته است. آقای نعیمی اکنون از مالکین بزرگ به شمار می رود و همکاری مخفیانه خود را با دوستان انگلیسی در تهران حفظ کرده است...(223)
در دوران محمدرضا پهلوی، یکی از دختران عبدالحسین نعیمی، به نام ملیحه، همسر سپهبد پرویز خسروانی(از عوامل کودتای 28 مرداد 1332 و عضو فرقه بهائی) بود(224)و دیگری، به نام محبوبه، به همسری محسن نعیمی(دبیر مؤید) درآمد. در حوالی سال 1346 او و شوهرش به آفریقا مهاجرت کردند و به ارکان بهائیت در این منطقه بدل شدند.(225)

بهائی گری و سازمان های اطلاعاتی و امنیتی شوروی

در بررسی تاریخ بهائیت، موارد چشمگیری از حضور بهائیان مهاجر ساکن عشق آباد و قفقاز در صفوف سازمان های اطلاعاتی و امنیتی شوروی پیشین مشاهده می شود. با توجه به نمونه های متعدد تاریخی، این حضور را باید تداوم سیاست گذشته بهائیان دانست که به عنوان «مأمور دوبل»، به سود اینتلیجنس سرویس بریتانیا، به خدمت سفارتخانه های روسیه و عثمانی و آلمان درمی آمدند.
عبدالحسین آیتی، مبلغ پیشین بهائی، به موارد متعددی از حضور بهائیان در سازمان های اطلاعاتی و امنیتی روسیه شوروی اشاره دارد. یک نمونه، میرزا کوچک علی اوف، از بهائیان معروف عشق آباد، است که به «تقلب»‌معروف بود. او پس از انقلاب بلشویکی روسیه«مفتش سرّی» بلشویک ها شد و برادرزاده اش به نام عبدالحسین حسین اوف در اداره گ.پ. او(سازمان اطلاعاتی شوروی) به جاسوسی پرداخت و جمعی از ایرانیان مقیم روسیه را به زحمت انداخت(226). نمونه دیگر برادران عسکروف اند.
محمود و مقصود عسکروف دو برادرند از فامیل بهائی که یکی از آن ها هنوز در نزد روس ها مقرب است و از کارکنان سرّی ایشان است. این دو برادر، که همه فامیل شان بهائی است، در کارهای سیاسی دخالت کرده و می کنند.
آیتی می افزاید: دوازده جوان بهائی مقیم روسیه که« در اداره گ. پ.او مستخدم و جاسوس بالشویک ها شده و این استخدام را به وسیله قاچاق امتعه خارجه کرده چادرهای پنج تومانی را...[ از ایران] می برند به سی تومان می فروشند.» آیتی درباره مفاسد اخلاقی محمود و مقصود عسکروف و هتاکی های ایشان در زمینه مفاسد جنسی مطالبی بیان کرده است.(227)
در زندگینامه حسن فؤادی نیز این کارکرد اطلاعاتی بهائیان ساکن عشق آباد مشاهده می شود. او به همراه «چند تن از معاریف بهائی» به وسیله دولت شوروی توقیف و زندانی شد ولی شش ماه بعد، در دی 1308ش، با دخالت دولت رضاشاه تمامی زندانیان بهائی آزاد و به ایران وارد شدند. اسامی بهائیان فوق به شرح زیر است: عباس احمداوف پارسایی، حسین حسن اوف، بهاء الدین نبیلی، احمد رحیم اوف، میرزا احمد نبیل زاده، میرزا محمد ثابت، میرزا حسن بشرویه ای[ فؤادی]، علی ستارزاده، جعفر هادی اوف شیرازی، عباس فرح اوف، محمودزاده، محمد سرچاهی، محمدعلی نبیلی سرچاهی، عبدالکریم باقروف یزدی.
در موارد مشابه، قطعاً باید ایرانیان اخراجی از شوروی مدتی در قرنطینه می ماندند و معمولاً به ایشان مشاغل حساس ارجاع نمی شد زیرا در معرض ظنّ وابستگی به سازمان جاسوسی شوروی بودند. معهذا، بهائیان فوق با احترام فراوان مورد استقبال مقامات مشهد قرار گرفتند و بلافاصله وارد مشاغل دولتی و نظامی شدند. برای مثال، حسن فؤادی وارد خدمت نظامی و مدیر کتابخانه قشون مشهد شد. او مورد علاقه امیرلشکر شرق و افسران ارشد بود، یکی دو سال بعد از خدمات دولتی استعفا داد و به تهران رفت و کمی بعد به دستور محفل بهائیان تهران برای مدیریت مدرسه «وحدت بشر» راهی کاشان شد. او مدتی معلم مدرسه «تربیت» تهران بود و سپس در مدرسه نظام به تدریس پرداخت. فؤادی در اواخر عمر بسیار ثروتمند بود.(228)
نه تنها سران بهائیت در گذشته و هیئت های محافل بهائی کنونی متفقاً دولت اسرائیل و صهیونیسم جهانی را تأیید و همراهی کرده و می کنند، بلکه در بسیاری از نقاط جهان بخصوص در کشورهای اسلامی و عرب اکثر از بهائیان متمایل به جهودان و دولت اسرائیل بوده و هستند. در بسیاری از کشورها، بخصوص کشورهای عربی، شنیده و دیده شده که بهائیان داخل در تشکیلات جاسوسی موساد شده و همه جا به نفع اسرائیلیان به خبرچینی و جاسوسی و نوکری مشغول اند.(229)

ماهیت بلواهای ضد بهائی

مورخین بهائی درباره شورش های ضدبهائی فراوان سخن می گویند و می کوشند تا چهره ای بسیار مظلوم از سرگذشت این فرقه در ایران ترسیم کنند. از این زاویه، تاریخنگاری بهائی شباهتی عجیب به تاریخنگاری یهودی دارد. گویا بهائیان گروهی بودند که به دلیل دگراندیشی دینی قربانی تعصب و کین جاهلانه مسلمانان ایران می شدند. بررسی نگارنده نشان می دهد که این ادعا در موارد عمده صحت ندارد و رهبری بهائیت و عناصر مشکوکی در میان جبهه مخالف بهائیان به عمد و با اهداف معین تبلیغی و سیاسی به ایجاد مهم ترین و جنجالی ترین آشوب های خونین ضدبهائی، معروف به «بهائی کشی» دست زده اند. از مهم ترین این موارد قتل هفت بهائی در سال 1308ق. در یزد و شورش ضدبهائی 1321ق. در یزد و رشت و برخی دیگر از نقاط ایران است.
واقعه قتل هفت بهائی در یزد، که در منابع بهائی به «شهدای سبعه یزد» معروف اند(230)، در زمان اولین دوره حکومت سلطان حسین میرزا جلال الدوله، پسر ارشد ظل السلطان( حاکم اصفهان)، در یزد رخ داد:
گروهی چند نفره( استاد باقر عطار و ملاتقی چیت ساز و چند تن از بستگان و اطرافیان ایشان) در شب 23 رمضان 1308ق. در مسجد میرچخماق راساً و خودسرانه به دستگیری دو بهائی( علی اصغر یوزدارانی و آقاعلی) دست زدند و سپس نزد شیخ محمدتقی مجتهد( پسر شیخ محمدحسن سبزواری) رفتند و با تحریک احساسات دینی وی کسب تکلیف نمودند. شیخ محمدتقی دستور داد که بهائیان از مسجد اخراج شوند. پاسخ فوق ظاهراً این گروه را راضی نکرد زیرا به نزد حاجی نایب(حاجی اسدالله شیرازی)، فراشباشی جلال الدوله، شتافتند و به دستور حاجی نایب بهائیان زندانی شدند. روز بعد، جلال الدوله دو بهائی محبوس را به چوب بست و سپس آزاد نمود. شش روز بعد، ظل السلطان از اصفهان دستور حبس ایشان را صادر کرد. دو نفر فوق مجدداً دستگیر شدند و در جریان بازداشت این دو، به تحریک استاد مهدی(پسر استاد باقر عطار)، پنج بهائی دیگر نیز به زندان افتادند. سه روز بعد، جلال الدوله شیخ محمد تقی را احضار و درباره بابیان محبوس کسب تکلیف نمود. شیخ محمدتقی مجتهد از این همه ابرام جلال الدوله به حیرت افتاد و گفت:« ما نمی دانستیم حضرت والا این قدر دشمن این طایفه بهائی هستید». بهرروی، به تحریک جلال الدوله، شیخ محمدتقی به نزد دو تن دیگر از علمای شهر( آخوند ملا محمدصادق و برادرش ملا محمدباقر مجتهد) رفت و گفت:« حضرت والا فی الواقع کمال همراهی با ما علما دارند بلکه همت ایشان بیش تر از ماست». علمای فوق حاضر به همکاری نشدند. در نتیجه، شیخ محمدتقی، پدر(شیخ محمدحسن)و دو برادر خویش(شیخ محمد جعفر و شیخ محمدباقر) و ملا حسین و ملا حسن( پسران حاجی ملا باقر مجتهد اردکانی) را به خانه خود دعوت کرد. این جمع شش نفره همراهی خود را با جلال الدوله اعلام نمودند. شیخ محمدتقی نزد حاکم شتافت و ماجرا را اطلاع داد. جلال الدوله گفت:« احسنت، احسنت، احدی را مثل شما ندیدم که در این امور اقدام داشته باشند.» بهرروی، جلال الدوله با تمهیدات مفصل همراهی علمای فوق را جلب نمود و جلسه ای تشکیل داد که آقا سید علی مدرس نیز به آن افزوده شد. در این جلسه هفت نفر بهائیان محبوس مورد استنطاق قرار گرفتند. یکی از ایشان( استاد مهدی بنا)، به وساطت آخوند ملا حسن، آزاد و به جای او آخوند ملا مهدی خویدکی، از بهائیان خویدک( سه فرسنگی یزد) دستگیر شد. جلال الدوله از طریق شکنجه ایشان را وادار به اقرار به بهائی گری نمود. در 7 شوال از ظل السلطان تلگراف رسید که «حضرات بهائی که حبس اند هرگاه شرعاً اثبات شده که بهائی هستند، آن ها را به قتل رسانید.» به ادعای منابع بهائی، هفت روحانی فوق، پس از شنیدن اقرار محبوسین حکم قتل ایشان را کتباً صادر کردند. سرانجام، در 9 شوال جلال الدوله بهائیان را اعدام کرد و امر نمود که در شب«بازارها را زینت ببندند و چراغان کنند.»(231)
تمامی ماجرای قتل هفت بهائی در یزد، طبق روایت مهم ترین مأخذ بهائی در این زمینه، به شرح فوق است. این شرح موارد زیر را روشن می کند: اول، جلال الدوله و پدرش(ظل السلطان) تعمدی عجیب در کشتن این بهائیان داشتند. دوم، در این ماجرا مردم به هیچ وجه دخالت نداشتند و تمامی حادثه به تحریکات یک گروه چند نفره از کسبه محدود بود که ماهیت و حسن نیت ایشان روشن نیست. سوم، جلال الدوله به تلاش گسترده ای برای تحریک علمای یزد و کسب حکم قتل بهائیان دست زد و در این زمینه تقریباً ناموفق بود زیرا به جز گروه هفت نفره فوق سایر علمای شهر در صدور حکم قتل بهائیان مشارکت نکردند.
برای تبیین این ماجرا باید به سه نکته مهم توجه نمود:
اول، پیوندهای عمیقی که میان ظل السلطان و خاندان او، از جمله جلال الدوله، با دستگاه استعماری بریتانیا برقرار بود. ظل السلطان در این زمینه شهرت کامل دارد و نیازی به اثبات این پیوندها نیست. و نیز می دانیم که در دستگاه ظل السلطان بهائیان حضور فعال داشتند. نامدارترین ایشان میرزا اسدالله خان وزیر(نیای خاندان وزیر) است که در دوران حکومت ظل السلطان قریب به سی سال وزیر اصفهان بود(232) و در همین دوران است که بخش مهمی از ابنیه مهم تاریخی دوره صفوی تخریب شد. مهدی بامداد می نویسد:
از کارهای بسیار زشت بلکه جنون آمیز ظل السلطان قطع اشجار خیابان ها و تخریب ساختمان های زیبای صفوی در اصفهان است... و با آن که چند نفر از بازرگانان اصفهان حاضر شدند مبالغ هنگفتی به او بدهند و وی را از این کار زشت بازدارند، معذلک از تصمیم خود منصرف نگردید و بالنتیجه اکثر باغ ها و عمارات مذکور در زیر دست بیدادگری و امر او خراب و ویران شد.
بامداد فهرستی از ابنیه مهم تاریخی اصفهان که در این دوران تعمداً تخریب شد، به دست داده است.(233)
و می دانیم که بعدها در پاریس رابطه نزدیک و دوستانه ای میان ظل السلطان و عباس افندی برقرار بود.(234) جلال الدوله نیز در این سفر همراه پدر بود و با عباس افندی دیدار داشت.(235) نمونه دیگری از رابطه پنهان جلال الدوله با سران فرقه بهائی را در دست داریم: در جریان شورش ضد بهائی سال 1321ق. در یزد، جلال الدوله شبانه به وسیله یکی از نوکرهای محرم خود به میرزا عباس قابل(مبلغ سرشناس بهائی) خبر داد که در خطر است و لذا قابل در ظهر جمعه 29 ربیع الاول 321، در بحبوحه طغیان شهر علیه بهائیان، از یزد خارج و عازم آباده شد.(236)
دوم، قتل هفت بهائی فوق در زمانی رخ داد که حاج میرزا محمد تقی افنان، نماینده و خویشاوند علی محمد باب و میرزا حسینعلی بهاء، به عنوان یکی از ملاکین و رجال و تجار بزرگ ایران در یزد حضور داشت و از نفوذ و اقتدار سیاسی فراوان برخوردار بود. او به یقین می توانست مانع اقدام جلال الدوله شود. عجیب است که نه اسدالله خان وزیر (در اصفهان) و نه افنان(در یزد) هیچ کوششی در این زمینه نکردند.
سوم، در میان هفت روحانی یزد که در ماجرای فوق با جلال الدوله همکاری کردند، پیشینه ملاحسین و ملا حسن قابل تأمل است. این دو پسران حاجی ملا باقر مجتهد اردکانی بودند که زمانی به بهائی گری گروید و سپس ظاهراً از ایشان کناره گرفت. عزیزالله سلیمانی می نویسد:
[حاجی ملا باقر مجتهد اردکانی] از مؤمنین اول ظهور بوده اند و با اینکه از علما بودند چون به این اسم مبارک بهائی معروف شدند، ایشان را گرفتند و تحت الحفظ با غل و زنجیر به کرمان بردند زیرا حکومت یزد و کرمان آنوقت یکی بوده و خود سردار حاکم آن وقت در کرمان بوده و تمام علما حکم قتل حاجی ملاباقر را داده بودند و چون به کرمان بردند سردار ظاهراً آدم خوش نفسی بوده حاجی را منصرف نموده به کمال عزت روانه یزد کرد. لذا حاجی ملا باقر بعد از این قضیه قدری به حکمت حرکت می نمودند. کم کم به کلی معاشرت با اهل بها را ترک نمودند.(237)
دومین دوره حکومت جلال الدوله در یزد از سال 1320ق آغاز شد و اندکی بعد( از اواخر ربیع الاول 1321) با شورش ضد بهائی معروفی پیوند خورد که قریب به چهار ماه تداوم یافت،‌ به قتل بیش از 80 تن از بهائیان انجامید و بار دیگر نام ایشان را بر سر زبان ها انداخت.
در این زمان جلال الدوله با اردشیر ریپورتر و سران فرقه بهائی رابطه نزدیک داشت. او در نخستین روزهای حکومتش اراضی پهناوری را در پیشکوه یزد(تفت)، با کاریزی کهنه، به ثمن بخس خرید، آن را به نام عباس افندی«عباس آباد» نامید و به سفارش اردشیر ریپورتر و میرزا محمود افنان، ملا بهرام اخترخاوری( زرتشتی بهائی شده سرشناس یزد)را، به همراه 15 خانوار زرتشتی- بهائی، از بمبئی به یزد فراخواند و سرپرستی این ملک را به او واگذارد.(238) این ملا بهرام اخترخاوری بعدها، در دوران احمدشاه، به همراه گروهی دیگر از زرتشتیان و بهائیان(239) در دستگاه ارباب جمشید جمشیدیان در تهران کار می کرد و عباس افندی در الواح متعدد ایشان را به خدمتگزاری به ارباب چنین توصیه می نمود:
جناب ارباب شخصی خیرخواه است و بلندهمت. باید از شما ممنون و خشنود باشد و تا توانید در کار او چنان امانت و صداقت و همت بنمائید که عبرت دیگران گردد. خدمت او خدمت من است و صداقت و امانت او صداقت و امانت من.(240)
بلوای 1321 یزد در زمان صدارت اتابک رخ داد و باید به عنوان بخشی از دسیسه های مفصلی انگاشته شود که در این زمان از سوی اردشیر ریپورتر و دوستانش برای ساقط کردن اتابک در جریان بود.(241) عبدالحسین آیتی ماجرای یزد را« نتیجه زشتکاری های بهائیان و دسایس سیاسی» و کاملاً تعمدی می داند.(242) او در توضیح علت این بلوا می نویسد:
روح و سرّ معاشرت مبلغین با زنان بهائی، ولی زن های جوان، به همت فروغی(243)و ابن ابهر(244) هر دو واحداً عرض اندام نمود. منتها به اسم این که چون حکمت اقتضا ندارد که عمومی باشد فقط باید زن ها در مجلس خاص حضرت مبلغ را ملاقات و زیارت کنند و از وجود او متبرک گردند. و این قضیه در یزد به قسمی علنی شده و کار را خراب کرده بود که خویش و بیگانه و حتی فراش های حکومتی مطلب را تشخیص داده بالمآل مسلمین غیور طاقت نیاورده... آغاز بلوا و شورش کردند.(245)
آیتی پس از نقل متن تلگراف اتابک(صدراعظم)به یزد دال بر ممانعت از شورش می نویسد:
در حالتی که از تلگراف مذکور... معلوم می شود دولت تا چه اندازه مراقبت کرده و علمای اسلام تا چه حد بیطرفی نموده اند و همه یاد دارند که مرحوم آیت الله آقای آقا میر سید علی حائری اعلی الله مقامه بنفسه بر منبر برآمده مردم را از بابی کشی منع کردند. معهذا، بهائیان چون محرک خارجی داشتند همه اقدامات دولت و علما را کان لم یکن انگاشته گاهی به قونسولخانه روس و انگلیس در یزد و اصفهان پناهنده شدند تا مگر مردم جسارت کرده بهانه به دست اجانب دهند و گاهی به علما دشنام گفتند تا مگر آنان را عصبی کرده حکمی بر علیه خود اصدار دهند شاید از این باب بهانه به دست اجانب افتد... خلاصه مقصود این بود که بهائیان در آن حادثه و سایر حوادث جز فتنه و فساد منظوری نداشته و ندارند. از روز اولی که محمود فروغی و تقی ابهری از طرف عباس افندی مأمور یزد و اصفهان و کرمان شدند و فتنه هایی که در معاشرت و مباشرت با زنان بهائی برپا کردند و بعداً به اسم تبلیغ خواستند زنان مسلمین را هم آلوده سازند، تا موقع بروز بلوا و بعد از فرونشستن آتش فتنه در همه موارد آلت بودند بعضی فهمیده و بعضی نفهمیده...(246)
تعمق در اقدامات میرزا محمدباقر بصار رشتی( مبلغ معروف بهائی و نیای خاندان بصاری) و میرزا ابراهیم خان ابتهاج الملک(مالک ثروتمند و مقتدر گیلان و مازندران و نیای خاندان ابتهاج) در سال 1321ق می تواند صحت داوری آیتی را ثابت کند:
در این زمان بصار و ابتهاج الملک نیز، چون فروغی و ابن ابهر در یزد، تبلیغات وسیع و بی پروایی را در سراسر گیلان آغاز کردند و موفق به جلب چند تن از افراد سرشناس شهر رشت به بهائیت شدند. همزمان حادثه تحریک کننده دیگری نیز رخ داد و آن اعلام بهائی شدن دو کشیش ارمنی و دو پزشک آمریکایی ساکن رشت بود. این حادثه می تواند بیانگر دست پنهان سازمان های اطلاعاتی خارجی در برافروختن نایره آشوب باشد. اقدامات بصار و ابتهاج چنان تحریک آمیز و بی پروا بود که مورد اعتراض برخی از معاریف بهائیان گیلان قرار گرفت و یکی از ایشان، میرزا آقا صمصام الحکما (پدر میرزا داوود خان گیلانی)، نامه ای به عکا ارسال کرد و به عباس افندی هشدار داد که «بی حکمتی بصار تولید انقلاب[ خواهد] کرد.»عباس افندی در پاسخ چنین نوشت:
در ضوضاء[ آشوب] جهله وهمی نه، البته باید گاه گاهی جزئی صدایی بلند شود که سبب انتباه خلق گردد.
بدینسان، عباس افندی نه تنها از اقدامات فتنه گرانه بصار ممانعت نکرد بلکه او را تشویق نمود و کمی بعد« لوح به افتخار بصار صادر کرد و در آن به او وعده صله و جایزه»داد.(247)
طولی نکشید که علمای شهر به تکفیر احبا قیام نمودند و اهالی را وادار بر اذیت دوستان کردند و کار به آنجا کشید که نصرالسلطنه[ محمد ولی خان تنکابنی] با تمام اقتداری که داشت ماده را غلیظ دید و یکی از نوکرهای محرم خود را شبانه نزد بصار و اشخاص سرشناس دیگر فرستاده، به هریک پیغام داد که ماندن معاریف بهائیان در شهر اسباب انقلاب است، بهتر آن که چندی از رشت خارج شوند تا من بتوانم اهل غرض را تأدیب و امنیت بلد را تأمین کنم. لذا، هر کدام، بجز چند نفر که مصلحت را در توقف و تحمل بلا دیدند، به جانبی شتافتند.(248)
در این بلوا، سید اسدالله باقروف، ثروتمند و ملاک و تاجر بزرگ رشت و تهران، درست مانند میرزا محمدتقی افنان در یزد، در شهر رشت مستقر بود و «مصون از تعرض عوام»(249). سید اسدالله باقروف و برادرانش(سید نصرالله، سید رضا، سید محمود و آقا میرعلینقی باقروف)، که به «سادات خمسه شهرت داشتند، از ثروتمندترین و متنفذترین بهائیان گیلان و تهران به شمار می رفتند. بزرگ ترین ایشان سید نصرالله باقروف بود که «در طهران از اعیان بزرگ به شمار می آمد و تا زنده بود در سبیل امرالله فداکاری و برای جامعه احباب گره گشایی می کرد.»(250) مطبعه برادران باقروف در تهران به ایشان تعلق داشت. این مطبعه ناشر برخی از مهم ترین کتب آن عصر، از جمله کتاب آبی( اسناد وزارت خارجه انگلیس درباره انقلاب مشروطیت ایران) است که شالوده روایتی خاص از انقلاب مشروطه و تاریخ معاصر ایران را بنیاد نهاد.
تهران، 6 تیرماه 1382.

پی‌نوشت‌ها:

1.گزارش رئیس حزب الوطن مصر در نشریه اللواء. بنگرید به: حسن نیکو، فلسفه نیکو در پیدایش راهزنان و بدکیشان، بی جا[تهران]، بی تا[ حوالی 1310ش]، ج2، ص 214.
2. فلسفه نیکو، ج2، صص 213-214.
3.Encyclopedia Iranica,London and New York:Routledge & Kegan Paul,vol.i,1985,p.449
4.Bahai faith,Britannica CD 1998
5.The Encyclopedia of Islam,New Edition,Leiden:E.J.Brill,vol.i,1960,p. 918
6.برای آشنایی با نمونه ای از اعتراض های آیت الله العظمی بروجردی بنگرید به نامه مورخ 6 تیر 1334 آیت الله بروجردی به فضل الله زاهدی( نخست وزیر) در: سید محمدحسین منظورالاجداد، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد و گزارش هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، قمی، حائری و بروجردی، تهران: شیرازه، 1379، صص 498-499.
7. ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج اول، خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، 1370، ص 203.
8.خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران: نشر کتاب نادر، 1381، ص 45.
9. حسین خطیبی، که از جنجالی ترین اقدامات او قتل سرتیپ افشارطوس رئیس شهربانی دولت دکتر مصدق است، در سال های قبل از کودتای 28 مرداد 1332 رهبری یک شبکه مخفی از نظامیان را به دست داشت و با شخص شاه مرتبط بود. پس از کودتا، بسیاری از عزل و نصب های مقامات نظامی، از جمله انتصاب باتمانقلیچ، در رایزنی با خطیبی انجام گرفت.
10.نامه مورخ 30/ 2/ 1334 حسین خطیبی به دکتر مظفر بقایی، مجموعه اسناد خصوصی دکتر مظفر بقایی کرمانی، مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی.
خطیبی در نامه فوق الذکر به دو جریان متفاوت اشاره می کند. جریان اول مردم و علما هستند که در واقع خواستار ریشه کن کردن بهائیان می باشند و جریان دوم ‌آمریکایی ها و شاه که پس از اشغال حظیره القدس خواستار پایان دادن به موج ضد بهائی هستند. او می نویسد:« مخصوصاً چیزی که سر رشته را دراز می کند اصرار آیت الله بروجردی دامت برکاته برای شدت عمل دولت نسبت به افراد فرقه بهائی است. و از طرف اعلیحضرت رئیس شهربانی و یک دو نفر در عرض هفته اخیر چند بار آیت الله را ملاقات کرده ولی از این ملاقات ها نتیجه نگرفته اند. و طبق یک اطلاع خصوصی اساساً از ایام عید به این طرف آیت الله از اعلیحضرت گله مند شده است و تاکنون با همه اقداماتی که صورت گرفته است از ایشان رفع گله نشده است.»
11.Iranica,ibid,pp.449-450
12.ibid,pp.463-464
13. ibid,p.441
14. نیکو، همان مأخذ، ج2، ص 212.
15.بنگرید به: عزیزالله سلیمان اردکانی، مصابیح هدایت، تهران: مؤسسه ملی مطبوعات امری، 118 بدیع [ 1340ش]، جلد 5، ص 50.
16.مالیات بر ارث املاک و اموال ثروت شوقی ربانی، رهبر بهائیان، در ایران در سال 1336ش(زمان مرگ او) معادل 287 میلیون دلار بود.(اسماعیل رائین، انشعاب در بهائیت پس از مرگ شوقی ربانی، تهران: مؤسسه تحقیقی رائین، بی تا[ 1358؟]ص 343). تصاویر اسناد مربوطه در کتاب رائین مندرج است. این در حالی است که اسناد بسیاری از املاک فرقه بهائی به نام اشخاص دیگر بود.
17. افنان(به معنای شاخه ها) نامی است که میرزا حسینعلی بهاء الله وضع کرد و بهائیان به اعقاب خاندان مادری باب اطلاق می کنند. باب با خدیجه بیگم دخترعموی مادرش ازدواج کرد و افنان ها از نسل این خانواده اند. در واژگان بهائی به خویشان باب افنان و به خویشان بهاء اغصان می گویند. تولیت خانه باب در شیراز، که «بیت الله» نامیده می شد، با اعضای خاندان افنان بود. ضیائیه خانم( دختر عباس افندی) با یکی از اعضای خاندان افنان( میرزا هادی شیرازی) ازدواج کرد و شوقی افندی، رهبر بعدی بهائیان، حاصل این وصلت است. شوقی به دستور عباس افندی نام خانوادگی خود را از «افنان» به «ربانی» تغییر داد.
18.خاطرات فردوست، صص 269-271.
19.رائین، انشعاب در بهائیت، ص 354.
20.عزیزالله سلیمانی اردکانی، مصابیح هدایت، تهران: لجنه ملی نشر آثار امری، 106 بدیع[ 1328ش]، ج2، ص 187.
21. قهرمان میرزا سالور، خاطرات عین السلطنه، تهران: اساطیر، 1376، ج2، ص 1449.
22. اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهورالحق، تهران: مؤسسه ملی مطبوعات امری، 131بدیع، جلد هشتم، قسمت اول، ص 585.
23.مصابیح هدایت، ج2، صص 172، 178، 185.
24.سرتیپ حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران، تهران: دایره جغرافیایی ستاد ارتش، 1329، ج7.
25. نعمت الله ذکایی بیضایی، تذکره شعرای قرن اول بهائی، مؤسسه ملی مطبوعات امری، 126 بدیع[ 1348ش]، جلد سوم، ص 24.
26.مصابیح هدایت، ج5، ص 336.
27.آمار جمعیت روستاها در سال 1329ش. همه از مجلدات ده گانه فرهنگ جغرافیایی رزم آرا اخذ شده است.
28.مصابیح هدایت، ج5، صص 330-336.
29. همان مأخذ، ص 344.
30. تذکره شعرای بهائی، ج3، ص 18.
31. تاریخ ظهورالحق، ج8، ق1، ص 599.
32. همان مأخذ، صص 599-600.
33. تاریخ ظهورالحق، ج8، ق2، 132بدیع، صص 564-567، 855.
34. درباره نقش بابی های نی ریز در شورش های بابی گری مراجعه شود به: محمدعلی فیضی، نی ریز مشکبیز، تهران: مؤسسه ملی مطبوعات امری، 130بدیع، برای آشنایی با تعدادی از رجال مهم بهائی نی ریز مراجعه شود به: تاریخ ظهورالحق، ج8، ق1، صص 576-582.
35. تذکره شعرای بهائی، ج3، ص 329.
36.تاریخ ظهورالحق، ج8، ق1، ص 154.
37. همان مأخذ، ص 155.
38.همان مأخذ، صص 155-157.
39. همان مأخذ، صص 157-161.
40.مصابیح هدایت، ج5، صص 412-460.
41. بنگرید به: تاریخ ظهورالحق، ج8، ق1، ص 165-166.
42. تذکره شعرای بهائی، ج3، صص 329-330.
43. تاریخ ظهورالحق، ج8، ق1، صص 162-163.
44.اخبار امری، سال 39، شماره 5-6، شهریور 1339، ص 267.
45.اخبار امری، شماره 5، مرداد 1342، ص 299.
46. مصابیح هدایت، ج5، ص 146.
47. همان مأخذ، صص 145-146.
48.همان مأخذ، ص 168.
49.همان مأخذ، صص 149-150.
50.تاریخ ظهورالحق، ج8، ق1، صص 602، 628.
51. همان مأخذ، صص 601، 623؛ مصابیح هدایت، ج5، ص 131.
52. تذکره شعرای بهائی، ج3، ص 193.
53. همان مأخذ، ص 202.
54. تاریخ ظهورالحق، ج8، ق1، صص 606-618، 627.
55.فضل الله مهتدی معروف به صبحی، خاطرات صبحی درباره بهائی گری، تهران:[ چاپ اول، 1312] چاپ دوم، کتابفروشی سروش، 1343، ص 182.
56. فلسفه نیکو، ج1، ص 89.
57. تاریخ ظهورالحق، ج8، ق2، ص 884.
58. مصابیح هدایت، ج2، ص 224.
59.همان مأخذ، ص 216.
60.تاریخ ظهورالحق، ج8، ق2، ص 884.
61. همان مأخذ، ص 889.
62.مصابیح هدایت، ج2، ص 60.
63. تاریخ ظهورالحق، ج8، ق2، ص 894.
64. همان مأخذ، ص 861.
65. همان مأخذ، ص 888.
66. همان مأخذ، صص 715-716.
67.همان مأخذ، صص 776، 796.
68. همان مأخذ، ج8، ق1، ص 273.
69.همان مأخذ، ج8، ق2، 1054.
70.مصابیح هدایت، ج2، صص 58-59؛ ج5، صص 208-209.
71. تاریخ ظهورالحق، ج8، ق2، صص 882-883.
72.مصابیح هدایت، ج2، ص 58.
73.دکتر حبیب مؤید، خاطرات حبیب، مؤسسه ملی مطبوعات امری، 118بدیع، ص 29.
74.تذکره شعرای بهائی، ج3، ص 82.
75.تاریخ ظهورالحق، ج8، ق1، صص 480-481؛ مصابیح هدایت، ج5، صص 10، 32، 35، 131.
76. تذکره شعرای بهائی، ج3، ص 228.
77. تاریخ ظهورالحق، ج8، ق2، ص 663.
78.تذکره شعرای بهایی، ج3، صص 206، 208، 210-211؛ تاریخ ظهورالحق، ج8، ق2، صص 664، 699.
79. تاریخ ظهورالحق، ج8، ق2، ص 717.
80. سران ایل کلبادی.
81. همان مأخذ، ص 818.
82. مصابیح هدایت، ج5، ص 503.
83. تاریخ ظهورالحق، ج8، ق2، صص 822-823.
84. همان مأخذ، صص 881-881مکرر.
85. همان مأخذ، ص 821.
86.مصابیح هدایت، ج5، ص 504.
87.بررسی نگارنده در شماره های متعدد اخبار امری.
88.اخبار امری، سال 45، شماره 7، مهر 1347، صص 347-349.
89. اخبار امری، سال 49، شماره 4، مرداد 1349، صص 137-139.
90.اخبار امری، سال 55، شماره 17، 28دی- 16 بهمن 2536، ص 565.
91.کسروی(بهائی گری، تهران: کتابفروشی پایدار، بی تا، صص 121-122) و آدمیت(امیرکبیر و ایران، تهران: خوارزمی، چاپ پنجم، 1355، صص 443-444)، که هر دو نسبت به بهائی گری سخت بدبین اند، بابی گری را به عنوان یک جنبش اجتماعی- اصلاحی دینی و انقلابی معرفی می کنند و نفوذ استعمار در این فرقه را از ز مان انشعاب بابی گری به دو فرقه ازلی و بهائی می دانند. این نظر تقریباً در تاریخنگاری معاصر ایران رسمیت یافته و مورخین مارکسیست ایرانی و خارجی نیز، از جمله احسان طبری( برخی بررسی ها درباره جهان بینی ها و جنبش های اجتماعی در ایران، تهران: انتشارات حزب توده ایران، 1358)و محمدرضا فشاهی(واپسین جنبش قرون وسطایی در دوران فئودال، تهران: جاویدان، 1356) و میخائیل ایوانف( جنبش بابیه در ایران، مسکو: 1939) چنین نظری ابراز داشته اند.
92. درباره دونمه های عثمانی و فرانکیست های لهستان و اروپای شرقی که اولی در اواخر قرن هفدهم و دومی در اواخر قرن هیجدهم میلادی پدید شدند، مراجعه شود به: عبدالله شهبازی، زرسالاران یهودی و پارسی، استعمار بریتانیا و ایران، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، 1377، ج2، صص 331-357.
93. بنگرید به: تحقیق آنتونی الفری درباره رابطه ادوارد هفتم، پادشاه بریتانیا، و زرسالاران یهودی با عنوان: ادوارد هفتم و دربار یهودی او. (Anthony Allfrey,Edward VII and his Jewish Court,London:Weidenfeld & Nicolson,1991)
94. بنگرید به: [عبدالله شهبازی]، "ساسون ها، سپهسالار و تریاک ایران"، مطالعات سیاسی، کتاب اول، پائیز 1370، صص 125-139؛ عبدالله شهبازی، نظریه توطئه، صعود سلطنت پهلوی و تاریخنگاری جدید در ایران، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، 1377، صص 96-100.
95. مانکجی هاتریا بنیانگذار واقعی اولین سازمان فراماسونری ایران(فراموشخانه) است که به دلیل فقدان تحقیقات بنیادین در این زمینه تأسیس آن به غلط به میرزا ملکم خان نسبت داده شده است.
96. منوچهر خان معتمدالدوله مورد احترام فراوان بابیان است و بابیان و بهائیان هر ساله در 28 شعبان به زیارت قبر او در قم می روند. او ظاهراً نیای ارتشبد بهرام آریانا است.
97. پسر محمدعلی خان جدیدالاسلام از برادران حاج ابراهیم خان کلانتر( نیای خاندان قوام شیرازی).
98.حسین سعادت نوری، "حاج میرزا آقاسی"، یغما، سال شانزدهم، شماره ششم(شهریور 1342)، ص 249.
99. هما ناطق، ایران در راهیابی فرهنگی: 1834-1848، لندن: پیام، 1988، ص 65.
100.اعتضادالسلطنه، فتنه باب، با توضیحات عبدالحسین نوائی، تهران: بابک، 1362، ص 121.
101. همین تحلیل درباره شیخیه صادق است. به رغم ادعای کسانی مانند هنری کربن، که شیخی گری را به عنوان یک موج فکری اصلاح طلبانه در تشیع مطرح می کنند، این جریان را باید مولود سیاست فتحعلی شاه قاجار برای استقرار یک نظام استبدادی و متمرکز در ایران دانست و شیخیه را یک فرقه درباری با هدف سلب اقتدار از نهاد غیردولتی روحانیت شیعی و استقرار سلطه مطلقه دولت بر حوزه دین ارزیابی کرد. فرقه شیخیه در کوران جنگ اول ایران و روسیه پدید شد و به دلیل افزایش اقتدار و نفوذ علما در ایران، دربار قاجار تمهیداتی را آغاز کرد تا شیخ احمد احسایی را به قدرتی روحانی در مقابل علمای سرشناس آن روز بدل کند. به این ترتیب، رابطه بسیار نزدیکی میان دربار فتحعلی شاه و شیخ احمد احسایی برقرار شد. سید کاظم رشتی، جانشین شیخ احمد احسایی، نیز مورد حمایت فراوان دربار قجر بود و با دولت عثمانی رابطه بسیار نزدیک داشت تا بدان حد که در جریان شورش مردم کربلا(8 ذیحجه 1258ق/ 1842م)نجیب پاشا، سردار عثمانی،‌ تنها خانه سید کاظم رشتی را محل امن اعلام کرد که هر که به آن پناه برد جان و مالش مصون است. در این واقعه 10 الی 20 هزار نفر از مردم کربلا و علما و طلاب به دست قشون عثمانی قتل عام شدند. پس از فوت سیدکاظم رشتی بخش عمده شیخیه در پیرامون محمد کریم خان قاجار، داماد فتحعلی شاه، گرد آمدند که بسیار متمول و قدرتمند بود.(همسر محمد کریم خان دختر محمدقلی میرزا ملک آرا، پسر سوم فتحعلی شاه بود). این گروه به "کریمخانیه" یا "کرامخه" شهرت دارند.
102. عبدالحسین آیتی، کشف الحیل، تهران: چاپ سوم، 1326، ج2، صص 54-55.
103. همان مأخذ، ص 54.
فلسطین در آن زمان جزء ایالت سوریه و بخشی از امپراتوری عثمانی بود و هنوز به نام فلسطین خوانده نمی شد.
104.امیرکبیر و ایران، ص 457-458.
105. خاطرات حبیب، ص 20.
106. همان مأخذ، ص 239.
107. بنگرید به: شهبازی، نظریه توطئه، صص 69-74.
108.شواهد جدّی و قابل بررسی دال بر غیرعادی بودن فوت آخوند خراسانی وجود دارد. شایعه قتل ایشان در همان زمان نیز رواج داشت و می دانیم که بهائیان زمانی قصد قتل آخوند را داشتند. به نوشته صبحی، فردی بهائی به نام شیخ اسدالله بارفروشی( بابلی) و یک نفر دیگر به عتبات رفتند ولی« به جرم سوء قصد نسبت به آیت الله خراسانی مرحوم متهم و گرفتار» شدند.(خاطرات صبحی، ص 86).
109. حبل المتین، کلکته، سال هیجدهم، شماره15، 28 رمضان 1328/ 3 اکتبر 1910، صص 20-21.
110.بنگرید به: شوقی ربانی، قرن بدیع، ترجمه نصرالله مودت، تهران: مؤسسه ملی مطبوعات امری، 122 بدیع، ج3، ص 291؛ محمدعلی فیضی، حیات حضرت عبدالبهاء و حوادث دوره میثاق، تهران: مؤسسه ملی مطبوعات امری، 128 بدیع، ص 259.
111. وینستون چرچیل در برخی از نامه های خود به شوخی از سِر هربرت ساموئل با عنوان«شاه ساموئل» نام برده است. دایره المعارف یهود می نویسد ساموئل«اولین یهودی بود که پس از 2000 سال بر سرزمین اسرائیل حکومت کرد». در دوران پنج ساله حکومت ساموئل بر فلسطین شمار یهودیان این سرزمین از 55 هزار نفر به 108 هزار نفر رسید.
112.Knight of the Order of the British Empire
113.The Encyclopedia of Islam,vol.i,p.916
114. علی محمدخان موقرالدوله سر کنسول ایران در بمبئی در سال 1898، نماینده وزارت خارجه در فارس در سال 1900، حاکم بوشهر در سال های 1911-1915 بود. وی اندکی پس از کودتای 3 اسفند بود، با عباس افندی و شوقی افندی نیز خویشی داشت. میرزا هادی شیرازی، داماد عباس افندی و پدر شوقی، پسر دایی موقرالدوله بود.
115.روحیه خانم[ربانی، ماکسول]، گوهر یکتا در ترجمه احوال مولای بی همتا، ترجمه ابوالقاسم فیضی، تهران: محفل ملی بهائیان ایران، 126بدیع/ 1348ش، ص 425.
116. Geoffrey Jones,Banking and Oil;The History of the British Bank of the Middle East,London:Cambridge University Press,1987,p.63.
117.حاجی میرزا محمدتقی افنان(1246-1330ق/1830-1912م)سالیان سال در یزد بود. او سپس به عشق آباد کوچید و بخشی از ثروت خود را وقف احداث مشرق الاذکار کرد. در حیفا درگذشت.
118. تاریخ ظهورالحق، ج8، ق1، ص 431.
119.همان مأخذ، صص 491-496.
120.تذکره شعرای بهائی، ج3، ص 254.
121. مصابیح هدایت، ج2، صص 328-329.
122. همان مأخذ، ج5، صص 213-218.
123. تاریخ ظهورالحق، ج8، ق2،‌ص 794.
124. حبیب لوی، تاریخ یهود ایران، تهران: بروخیم، 1339، ج3، ص 634.
125. میرزا جانی کاشانی، صص 101، 203؛ مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران، ج1، ص 382.
126. گوبینو، مذاهب و فلسفه در آسیای قرون وسطی، ص 142.
127.Thomas A.Timberg[ed],Jews in India,India:Vikas Publishing House,1986,pp.205.229
128.بنگرید به: تاریخ ظهورالحق، ج8، ق1، صص 251-252.
129.Judaica,vol.5,p.1146
در یهودیت «مرتد» به یهودی اطلاق می شود که واقعاً از یهودیت روی گردانیده است. احکام مجازات مرتدین در دین یهود بسیار شدید است. از این گونه «مرتدین» در میان یهودیان بوده اند مانند آبنر برغشی و اسپینوزا. «یهودی مخفی» به یهودی اطلاق می شود که برای انجام مأموریت دینی- سیاسی یا از سر اجبار و تقیه به دین دیگر گرویده است مانند مارانوهای اسپانیا و پرتغال و دونمه های عثمانی و آنوسی های ایران. برای مثال، ناتان غزه ای اعلام مسلمانی از سوی شابتای زوی، بنیانگذار فرقه دونمه، را «انجام یک مأموریت جدید» عنوان می کند با هدف «برافروختن اخگر مقدس در میان کفار»[ مسلمانان]. او می نویسد شابتای« در حال انجام واپسین و دشوارترین بخش مأموریت خود است و آن تسخیر خلیفه[ حکومت عثمانی] از درون است. او برای انجام این مأموریت مانند یک جاسوس عمل می کند که به درون سپاه دشمن اعزام شده». بنابراین، مسلمان شدن شابتای به معنی ارتداد نیست بلکه بغرنج ترین چهره مأموریت مسیحایی اوست.(بنگرید به: زرسالاران، ج2، صص 344-345)در دایره المعارف یهود یک مقاله مستقل به «یهودیان مخفی» اختصاص دارد و مقاله مستقل دیگر به «مرتدین».
130.ibid,vol.2,p.211
131.Walter J.Fischel," Secret Jews of Persia",Commentary;No.7,1949,pp.28-33
132.Timberg,ibid,p.275.
133.Judaica,vol.8,p.1357
134.ibid,vol.12,pp.854-855
135. درباره گروش گروهی از زرتشتیان ایران به بهائیت و علل آن در قسمت های آینده توضیح خواهم داد.
136. رائین، انشعاب در بهائیت، ص 302.
137.آیتی، کشف الحیل، ج2، ص 144.
138.انشعاب در بهائیت، ص 171.
139.فلسفه نیکو، ج1، صص 81-82.
140.خاطرات صبحی، ص 182.
141. فضل الله صبحی مهتدی، پیام پدر، تهران: امیرکبیر، 1347، ص 224.
142.بنگرید به: حبیب لوی، تاریخ یهود ایران، ج3، صص 743-753.
143. تاریخ ظهورالحق، ج8، ق2، صص 700-716.
144.فلسفه نیکو، ج1، ص 89.
145.Houman Sarshar[ed],Esther's Children:A Portrait of Iranian Jewa,USA,CA:The Center for Iranian Jewish Oral History,2002,p.201
146.همان مأخذ، ج8، ق1، ص 273.
147. همان مأخذ، ص 242.
148.همان مأخذ، ج8، ق2، ص 765.
149.میرزا یحیی، میرزا خلیل و آقاخان اسرائیلی سیاهکلی.(همان مأخذ، ص 775).
150.انشعاب در بهائیت، صص 266-267.
151. تاریخ ظهورالحق، ج8، ق2، صص 1184-1185.
152. همان مأخذ، ص 1199.
153. برای آشنایی با خاندان پولاک بنگرید به : زرسالاران، ج2، صص 133-135.
154. فعالیت بهائیان در ایالات متحده آمریکا از سال 1892 و با شرکت در نمایشگاه های جهانی کلمبیا (شیکاگو) آغاز شد.(گوهر یکتا، ص 275).
155.Iranica,vol.3,p.450
156. فلسفه نیکو، ج1، ص 81.
157.برای نمونه بنگرید به:
Susan J.Stiles,"Zoroastrian Convertions to the Bahai Faith in Yazd,Iran",The University of Arizona,M.A.Thesis,1983
158.حسن اعظام قدسی(اعظام الوزاره)، کتاب خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صد ساله، تهران: 1342، چاپخانه حیدری، ج1، ص 257.
159.برای نمونه بنگرید به: تاریخ ظهورالحق، ج8، ق2، صص 950-952؛ فلسفه نیکو، ج1، صص 168-176.
160. بنگرید به: خاطرات اردشیر ریپورتر(ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج2، صص 150، 155).
161.عبدالبهاء، مجموعه الواح مبارکه به افتخار بهائیان پارسی، صص 37-38، 40، 41، 43، 49، 54-55، 57 و نیز مراجعه شود به: شهبازی، نظریه توطئه، صص 81-86.
162.فلسفه نیکو، ج1، ص 89.
163.صبحی، پیام پدر، ص 227.
164. همان مأخذ، ص 236.
165. کشف الحیل، ج2، ص 7.
166.امیرکبیر و ایران، ص 448.
در 22 ذیقعده 1264/ 20 سپتامبر 1848 سلطنت ایران به ناصرالدین شاه رسید. در سه سال اول سلطنت ناصرالدین شاه حکومت ایران در دست با کفایت و مقتدر میرزا تقی خان امیرکبیر قرار داشت که مطلوب کانون های استعمارگر غربی نبود. در این دوران شورش های بزرگی در ایران ایجاد شد که مهم ترین آن شورش محمد حسن خان سالار در خراسان و شورش آقاخان محلاتی در کرمان و شرق ایران و شورش پیروان باب بود. درباره نقش استعمار انگلیس در شورش های سالار و آقاخان محلاتی مطالب فراوانی مطرح شده ولی در زمینه نقش کانون های دسیسه گر خارجی در شورش بابیه تاکنون تحقیق جدی انجام نگرفته است. شورش بابی ها در نخستین سال سلطنت ناصرالدین شاه و در سه منطقه مازندران و زنجان و یزد صورت گرفت و رهبری آن با کسانی بود که مدعی پیروی از باب بودند: آخوند ملا محمدحسین بشرویه ای و ملا محمدعلی بارفروشی در مازندران، ملا محمدعلی زنجانی در زنجان و سید یحیی دارابی در یزد. امیرکبیر با قاطعیت به سرکوب این شورش ها دست زد و سران بابی شورش های فوق را در سال 1266ق اعدام کرد. بطور مستند می دانیم که ملا محمدعلی زنجانی، رهبر شورش زنجان، امیدوار بود که قشون روسیه به یاری بابیان بشتابد و زمانی که از این امر نومید شد خواستار وساطت روسیه و انگلستان برای نجات جان خود شد که طبعاً امیرکبیر نمی پذیرفت. (آدمیت، امیرکبیر و ایران، ص 450)در میان بابیان، ملاحسین بشرویه به «باب الباب»، ملامحمدعلی بارفروشی به «قدوس» و ملا محمدعلی زنجانی به «حجت» ملقب می باشند. به دنبال این شورش ها بود که به دستور امیرکبیر باب نیز اعدام شد.
167. امیرکبیر و ایران، ص 457.
168.میرزا اسدالله دیان احتمالاً یهودی الاصل بود زیرا با زبان های عبری و سریانی به خوبی آشنایی داشت. در ایران آن زمان بعید بود که فردی مسلمان با زبان عبری آشنا باشد.
169. میرزا آقاخان کرمانی، هشت بهشت، بی جا، بی تا، صص 283، 302-303.
170.کشف الحیل، ج3، ص 119.
171.Edward G Browne,Materials for the Study of Babi Religion,Cambridge,1918,pp.52-57,220
و نیز بنگرید به: کشف الحیل، ج3، صص 114-124.
172. [Famagusta[Maghusa
173.Edward G.Browne,A Traveller's Narrative...[1891,2 vol]London:Cambridge University Press,1975,pp.360-361
174. هشت بهشت، ص 306.
175.همان مأخذ، صص 308-309.
176.همان مأخذ، ص 310.
177.محمدحسین رکن زاده آدمیت، دانشمندان و سخنسرایان فارس، تهران: خیام و اسلامیه، چاپ اول، 1340، ج5، صص 668-669.
178.برای آشنایی با روایت بهائیان از این ماجرا بنگرید به: مصابیح هدایت، ج5، صص 88-95.
179.بنگرید به : مصابیح هدایت، ج5، صص 370-374.
180. کشف الحیل، ج2، ص 7.
181.درباره بهائی بودن ابوالفتح زاده و منشی زاده مراجعه شود به: مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران، ج1،ص 112؛ یغما، سال 5(1331)، ص 134. درباره بهائی بودن مشکات الممالک مراجعه شود به: تبریزی، اسرار تاریخی کمیته مجازات، ص 54.
182. ابوالحسن علوی، رجال عصر مشروطیت، تهران: اساطیر، 1363، ص 16.
183. از جمله بنگرید به: خاطرات شیخ محسن نجم آبادی مندرج در: رائین، حیدرخان عمواغلی، ج1، صص 91-93.
184. برای نمونه، در جلد اول کتاب حیدر عمواوغلی، تألیف رائین، نامه ای مندرج است از حیدر عمواوغلی خطاب به «آقای منشی زاده و اسدالله خان و محمد نظر خان». (همان مأخذ، ص 192) مضمون نامه به صراحت نشان می دهد که حیدر تابع گروه سه نفر فوق بود. مستندات جدی دیگری نیز موجود است.
185.بنگرید به اسامی مندرج در: اسماعیل رائین، حیدرخان عمواوغلی، ج1، صص 45-48.
186. بخشی از این نامه را قبلاً ذکر کردم. متن کامل سند فوق در مأخذ زیر تجدید چاپ شده است: شهبازی، نظریه توطئه، صص 78-81.
187. پس از پیدایش فرقه بهائی، پیروان صبح ازل بسیار تضعیف شدند. معهذا، به رغم کمیت اندک، اعضای فرقه ازلی در مقامات مهمی حکومتی و فرهنگی ایران دوره مشروطه و پهلوی جای داشتند و یک شبکه کوچک ولی بسیار متنفذ را تشکیل می دادند.
188. اسماعیل رائین، فراموشخانه و فراماسونری در ایران، ج2، ص 255.
189. ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج1، ص 464.
190. همان مأخذ، ص 586.
191. پدر دکتر نورالدین کیانوری از رهبران حزب توده.
192.همان مأخذ، ص 581.
193. همان مأخذ، ص 427.
194. شیخ ابراهیم زنجانی در خاطرات منتشر نشده اش مکرر از نجات با عناوین « دزد شریر، جاسوس انگلیس، بهائی بیشرف» یاد کرده است.
195. مقالات تقی زاده، ج2، ص 212.
196. سید حسن تقی زاده، زندگی طوفانی، ص 142.
197. حسن معاصر، تاریخ استقرار مشروطیت، ج2، ص 1092.
198.برای آشنایی با خاندان نواب شیرازی(هندی)، و حسینقلی خان نواب بنگرید به: ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج2، صص 156-157.
199. مستعان الملک نیز احتمالاً بهائی بود. در این رابطه هنوز در منابع منتشر شده اشاره ای به دست نیاوردم.
200.مهدی ملک زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج6، صص 1268-1271.
201.بنگرید به: شهبازی، زندگی و زمانه شیخ ابراهیم زنجانی در: www.shahbazi.org
202.بامداد، شرح حال رجال ایران، ج1، ص 113.
203.تبریزی، اسرار تاریخی کمیته مجازات، ص 54.
204.بنگرید به: متولی، کمیته مجازات، صص 168-170.
205. اسرار تاریخی کمیته مجازات، ص 36.
206.آرشیو مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، پرونده 43850-ن.
207. عبدالرحیم کلانتر ضرابی(سهیل کاشانی)، تاریخ کاشان، به کوشش ایرج افشار، تهران: ابن سینا، 1341(چاپ جدید: امیرکبیر، 1378).
208. برای آشنایی با علیقلی خان نبیل الدوله بنگرید به: تاریخ ظهورالحق، ج8، ق1، صص 490-492؛ اسماعیل رائین، فراموشخانه و فراماسونری در ایران، ج3، صص 459-465.
209. بنگرید به: سهراب یزدانی،« زندگانی سیاسی بنیانگذاران کمیته مجازات در کشاکش مشروطیت»، نگاه نو، شماره 17، آذر- دی 1372، صص 6-7.
210.ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج2، ص440.
211. درباره خاندان بهائی دوستدار(ساری) مراجعه شود به: تاریخ ظهورالحق، ج8، ق2، ص 818.آرامش دوستدار (بابک بامدادان)، نویسنده درخشش های تیره، برادرزاده احسان الله خان دوستدار( پسر عطاء الله خان دوستدار)است.
212.سردار محیی در دولت « کودتای سرخ » احسان الله خان وزیر پست و تلگراف بود.
213. تاریخ ظهورالحق، ج8، ق2، صص 776-777.
214. درباره خاندان اکبر( خان اکبر) و نقش ایشان در تحولات معاصر ایران بنگرید به: «میرزا کریم خان رشتی؛ چهره مرموز تاریخ معاصر ایران،» ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج2، صص 55-98.
215.مجموعه اسناد به دست آمده از آرشیوهای اتحاد شوروی سابق در باکو، تصویر سند در اختیار نگارنده است.
216.بابک امیرخسروی، محسن حیدریان، مهاجرت سوسیالیستی و سرنوشت ایرانیان، تهران: نشر پیام امروز، 1381، ص 81.
217.تاریخ ظهورالحق، ج8، ق2، صص 785-786.
218.بنگرید به: ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج2، زیرنویس ص 82.
219. درباره تعلق احسان الله خان دوستدار و رضا افشار به بهائیت بنگرید به: ابراهیم فخرایی، سردار جنگل، تهران: جاویدان، 1354، صص 140-141.
220.بنگرید به: ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج2، زیرنویس ص 82.
221. تقی شاهین(ابراهیموف)، پیدایش حزب کمونیست ایران، ترجمه ر.رادنیا، تهران: گونش، 1360، ص 211.(به نقل از: آرشیو انستیتوی تاریخ آکادمی علوم آذربایجان شوروی).
222. تاریخ ظهور الحق، ج8، ق1، صص 362-374؛ تذکره شعرای بهائی، ج3، ص 484-486.
223.ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج2، ص 455.
224. همان مأخذ، ص 454.
225. تذکره شعرای بهایی، ج3، ص 486.
226. کشف الحیل، ج3، صص 85-87.
227.همان مأخذ، ص 90.
228. مصابیح هدایت، ج5، صص 390-396؛ اخبار امری، سال هشتم، شماره 11-12(بهمن و اسفند 1308).
229. رائین، انشعاب در بهائیت، ص 171.
230. اسامی «شهدای سبعه» یزد به شرح زیر است: آخوند ملا مهدی خویدکی، ملا علی سبزواری، محمدباقر(از محله چهارمنار)، علی اصغر یوزدارانی و برادرش حسن(پسران آقا حسین کاشی، از محله فهادان)، آقا علی(از محله کازرگاه).
231.محمدطاهر مالمیری، تاریخ شهدای یزد(به نقل از: مصابیح هدایت، ج2، صص 125-147).
232. میرزا اسدالله خان وزیر در دوران وزارت اصفهان صاحب ثروت فراوان شد. خانه اش در محله شهشهان بود که قبلاً به میرزا محمدعلی نهری(بهائی) تعلق داشت. در اصفهان به بهائی گری معروف بود و خانه اش محل تجمع بهائیان و اقامتگاه مبلغان و مسافران بهائی. در سال 1336ق فوت کرد. خاندان وزیر از دو پسر و دو دخترش برجاست.(تاریخ ظهورالحق، ج8، ق1، صص 125-126).
233. شرح حال رجال ایران، ج4، صص 98-99.
234.آیتی از دوستی و همپیالگی ظل السلطان و عباس افندی در پاریس سخن می گوید و می نویسد: ظل السلطان در کاشان در حضور جمعی گفت: در پاریس شبی که با عباس افندی مشروب می خوردیم اسرار قلب خود را گفت و دانستم او هیچ دینی ندارد.(کشف الحیل، ج3، ص 140).
235. فیضی، حیات حضرت عبدالبها، صص 172-175.
236. مصابیح هدایت، ج2، ص 184.
237. همان مأخذ، صص 130-131.
238. تاریخ ظهور الحق، ج8، ق2، صص 965-966.
239.از جمله میرزا سیاوش، محمدحسین عطار یزدی و غلامعلی تفتی.(فلسفه نیکو، ج2، ص 169)
240.عبدالبهاء، مجموعه الواح مبارکه به افتخار بهائیان پارسی، صص 37-38.
241. نگرید به: شهبازی، زندگی و زمانه شیخ ابراهیم زنجانی در: www.shahbazi.org
242.کشف الحیل، ج2، ص 140؛ ج3، ص 67.
243.میرزا محمودخان فروغی( دوغ آبادی) مبلغ معروف بهائی.
244. میرزا محمدتقی ابن ابهر مبلغ بهائی. همسر او، منیره ایادی، عمه یا خواهر سپهبد دکتر عبدالکریم ایادی(پزشک مخصوص محمدرضا پهلوی و رئیس سازمان اتکا) بود و مانند دکتر ایادی به فساد اخلاق شهرت داشت. دختر ابن ابهر به نام نادره با دکتر مسیح خان ارجمند ازدواج کرد. خاندان ارجمند از نسل میرزا خلیل طبیب، از یهودیان بهائی شده کاشان، می باشند. مهرانگیز ارجمند همسر دکتر شاپور راسخ، معاون برنامه ریزی سازمان برنامه در اواخر حکومت پهلوی، بود.
245. کشف الحیل، ج3، ص 66.
246.همان مأخذ، ص 69.
247.مصابیح هدایت، ج5، صص 494-495.
248. همان مأخذ، ص 496.
249.همان مأخذ، ص 501.
250.همان مأخذ، ص 476.

 

منبع: