نویسنده: نجف لک زایی

محقق سبزواری آثار و تألیفات فارسی و عربیِ فراوانی از خود بر جای گذاشته است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه، به بیش از بیست اثر از وی اشاره کرده است. آثار وی موضوعاتی چون دعا، فقه، اصول فقه، اخلاق، سیاست، فلسفه و ادب را در بر می گیرد. از میان آنها آثار فقهی وی از اقبال بیشتری برخوردار بوده و همواره مورد استفاده ی فقیهان و عالمان بوده است. کفایة الاحکام و ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد مهم ترین آثار فقهی محقق سبزواری به شمار می رود.(1) در این جا نگاهی گذرا به تألیفات محقق سبزواری خواهیم داشت.

الف) آثار فقهی

1- کفایة الاحکام، کتابی است فقهی که تمام ابواب فقه را در بر می گیرد و در دو بخش تدوین شده است: بخش نخست آن شامل 27 بحث، از طهارت تا وصیت را شامل می شود و بخش دوم آن در برگیرنده ی نوزده بحث، از نکاح تا میراث است که هر مبحث نیز از چندین فصل تشکیل شده است.
سیدعبدالحسین خاتون آبادی درباره ی این کتاب می نویسد:
کتابی است بسیار نافع، مشتمل بر مسائل نافعه ی ضروریه که در کتب مشهوره نیست، و مسائل غیرضروریه نادره که در کتب مشهوره هست، در آن جا نیست و تمام ابواب فقه در آن کتاب ترصیع یافته الی حدود دیات و مسائل میراث.(2) برخی از علما بر این اثر شرح و حاشیه نوشته اند.(3) چاپ سنگی این اثر در کتابخانه ها در دسترس است.
2- ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد، اثری است فقهی در شرح ارشاد الاذهان علامه حلی که بخش عبادات را از طهارت تا پایان حج در برگرفته است. بر اساس آن چه در آخر برخی از بخش های کتاب آمده، تاریخ اتمام بخش نخست آن(مبحث طهارت) اواخر رمضان 1050 است و تاریخ اتمام دومین بخش، که شامل مباحث مربوط به نماز است، جمادی الثانیه 1053 می باشد. بخش زکات و خمس این اثر تاریخ تألیف ندارد و به احتمال در بین سال های 1053 تا 1055 قمری نگاشته شده است. مباحث مربوط به روزه که چهارمین بخش این مجموعه را تشکیل می دهد، در رجب 1055 پایان یافته است. کتاب حج که آخرین مبحث این اثر است تاریخ تألیف ندارد.
سیدعبدالحسین خاتون آبادی درباره این کتاب می گوید:
کتابی است عدیم المثال و النظیر. و بسیاری از شرح ارشاد را فقیر در خدمت آن جناب خواندم در وقتی که در اصفهان بودم(رحمه الله)، و الحال این کتاب مستطاب، مرجع فضلا و علماست.(4)
برخی از علما بر ذخیرة المعاد شرح نوشته اند. این اثر در مقایسه با کفایة الاحکام از حجم بیشتری برخوردار است؛ چرا که در هر مبحث به نقل از نقد نظریات سایر فقها نیز پرداخته است.
3- رسالة فی تحریم الغناء موضوع این رساله، غناست، مؤلف در ابتدای رساله می نویسد:
اما بعد، فیقول المفتقر الی رحمة الله الباری محمد باقر بن محمد مؤمن السبزواری، إنّی قد ذکرت فی هذه الرسالة جلّ الآیات و الأخبار الواردة عن أصحاب العصمة(علیهم السّلام) فی تحریم الغناء و المنع منه و الوعید علی فعله و خلاصة ما قال الفقهاء و غیرهم فی تحقیق معناه و نبذة من التفاریع المتعلّقه به، قصدت بذلک تعلیم الجاهل و تذکیر الغافل... و قد نطقت بما عقد علیه الجنان و هو حقّ الله علی اللسان و رجائی من الله الإصابة فیما قصدت و حسن العصمة و الهدایة فیما حاولت فظنّی انی لم أقصّر فی إنفاذ البصیرة و إخلاص السریرة و إمحاض النصیحة، و ما أبرّیُ نفسی عن الخطاء و الفساد، و من الله أسأل التوفیق للسداد، فان أصبت فالمسؤول من الله تعالی أن یشکر سعیی و یعظّم أجری...
نسخه ای خطی از این رساله به شماره ی 795 در بیست برگ در کتابخانه ی مسجد اعظم قم موجود است.(5)
4- رساله ای در فقه، محقق این رساله را برای شاه عباس دوم تألیف کرده و تمام ابوب فقه را شامل می شود.(6)
5- معرفت احکام شرعیه ضروریه، (7) محقق در ابتدای این اثر، انگیزه ی تألیف آن را رغبت بی حد خواص و عوام به امور دینی ذکر می کند و می نویسد:
اکثر خلایق به طاعات و عبادات و اقامت صلات و جماعات اشتغال دارند و روز به روز در میل به معرفت مسائل شرعیه و دانستن امور دینیه می افزایند و در اجتماع مجامع و معابد و مدارس می کوشند؛ به خاطر فاتر فقیر محمد باقر السبزواری رسید که کتابی در معرفت احکام شرعیه ضروریه به عبارات فارسی بنویسد تا نفع آن جماعت را که از معرفت لغت عربی عاری باشند، شامل باشد، بر وجهی که مشتمل باشد در مسائل خلافیه بر آن چه در نظر این فقیر اصح و اقواست.
و ادامه می دهد:
چون امر مذکور متضمن مصلحت دینیه بود و ثواب عظیم به سبب آن متوقع بود، امضای این عزمیت را لازم دانست و در تحریر کتاب مذکور شروع نمود و اطناب و اکبار و تعرض مسائلی که کمتر به آن احتیاج واقع می شود احتراز نمود.
مؤلف اظهار امیدواری کرده است که ثواب آن «به روزگار فرخنده آثار اشرف اقدس همایون اعلای شاهی عاید گردد.»
این اثر که موضوع آن فقهی است، در یک مقدمه و سه باب سامان یافته است. مؤلف در مقدّمه به معرفت اصول دین اشاره می کند و تقلید در این امور را جایز نمی شمرد. در ادامه بحثی دارد در تقلید و مسائل آن، و در مسائل شرعی، تقلید اموات را جایز نمی داند. سخن از اصولیان و اخباریان، شکایت بردن از اخباریان به خدا و رجوع به مجتهد اعلم، از دیگر مباحث مقدّمه اند.
باب اوّل این کتاب در طهارت است که از دو مقصد تشکیل شده است و در آن به مسائلی چون وضو، غسل، تیمم، احکام آب ها و نجاسات و احکام آن می پردازد. باب دوم در احکام نماز است و در سه مقصد سامان یافته است. نمازهای یومیه، شرایط مقدمات نماز، اهمیت نماز و واجبات آن، نماز جمعه، نماز عیدین، نماز آیات، نماز میت، احکام ترک نماز، نماز جماعت، نماز خوف و... بخش های مختلف باب دوم را شامل می شوند. باب سوم درباره ی روزه است و در آن به ثواب، آداب، ماهیت و اقسام روزه و اعتکاف اشاره دارد.
6- رساله عملیه، علامه آقا بزرگ تهرانی در الذریعه به اثری از محقق سبزواری اشاره کرده و می نویسد:
تألیف این رساله آن گونه که خود محقق سبزواری در پایان ذکر کرده است، به خواهش میرزا مهدی بن میرزا رضا حسینی خراسانی در سال 1081 قمری صورت گرفته است.(8)
از معرفی اجمالی این اثر در الذریعه چنین بر می آید که رساله ی عملیه همان معرفت احکام شرعیه ضروریه است، اما با عنوانی دیگر؛ ولی با مراجعه ی نگارنده روشن شد که این اثر، تألیفی مستقل است و سبزواری آن را برای مقلدان خود به نگارش درآورده است. این رساله به شمار 2425 در کتابخانه ی آستان قدس رضوی نگهداری می شود.
7- رساله ای در نماز جمعه. سید عبدالحسین خاتون آبادی این رساله را بسیار مبسوط توصیف کرده و نوشته است که محقق سبزواری در سفر مشهد مقدس مشغول تألیف آن بوده است.(9)
8- مناسک حج، این اثر از یک مقدّمه و چند فصل تشکیل شده است.(10)
9-رساله ای در نماز و روزه.(11)
10- رسالة فی صلاة الجمعة، رساله ای است در وجوب عینی نماز جمعه، محقق در ابتدا اقوال فقها را در موضوع آورده و رد و ایراد می کند، پس از آن بر رأی خود استدلال می نماید.(12)
11-رسالة فی الغسل.(13)
12- رسالة فی مقدمة الواجب.(14)
13- رسالة فی تحدید النهار الشرعی(15)
14- رسالة فی فضیله المتعة.(16)

ب) آثار فلسفی

1- حاشیة علی شرح الاشارات، (17) حاشیه بر شرح اشارات است که در دوازده ذی العقده 1075 به پایان رسیده است.(18) سیدعبدالحسین حسینی خاتون آبادی آن را مشتمل بر اشارات لطیفه ی دقیقه توصیف می کند.(19)
2- حاشیة علی الشفاء، (20)این تألیف، حاشیه ای است بر بخش الهیات شفای بوعلی سینا، بخش هایی از این اثر را استاد سید جلال الدین آشتیانی در جلد دوم کتاب منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران آورده است.(21)
محقق سبزواری در مقدمه ی حواشی خود بر الهیات شفا گرفته است که در این تعلیقات فقط به شرح مشکلات و حل معضلات کتاب می پردازد و متعهد شده است که متعرض مناقشات وارد بر مباحث نشود، چون غرض از تحریر حواشی، بیان مقاصد کتاب است نه ایراد مناقشات؛ «و الشرح غیر الجرح، و التفسیر غیر الرد و النقد». نیز ملتزم شده است که متعرض مطالب تعلیقات و حواشی دانشمندان بر شفا و نقل اعتراضات شروح و تعلیقه شده و از نقل ایرادهای محشّین بر یکدیگر خودداری نکند.(22)

ج) دعا

1- مفاتیح النجات عباسی، موضوع آن اعمال سال و ماه و زیارات و ادعیه مشهور و غیره است و از یک مقدمه( در فضیلت و آداب و شرایط و اوقات استجابت دعا) و 27 باب تشکیل شده است؛ البته بعضی از این ابواب دارای چندین فصل است که در مجموع 27 فصل می شود.(23) محقق سبزواری این کتاب را به درخواست شاه عباس دوم نگاشته است. تاریخ اتمام آن پنج شنبه هفدهم شعبان 1056 می باشد.(24) نسخه ای خطی از این کتاب در کتابخانه مسجد اعظم قم به شماره 111 موجود است و بیش از 150 برگ دارد.
2- جامع الزیارات عباسی، این کتاب را محقق سبزواری برای شاه عباس دوم به نگارش درآورده و آن گونه که در الذریعه آمده، دارای نه فصل است.(25)

د) اخلاق و سیاست

1- روضة الانوار عباسی، محقق سبزواری این اثر را به درخواست شاه عباس دوم در سال 1073 قمری نگاشته و در یک مقدمه و دو قسم سامان داده است.
در مقدّمه، که از دو فصل تشکیل شده، به علل احتیاج آدمیان به پادشاهان و دوام و زوال پادشاهی اشاره شده است.
نخستین بخش کتاب، که در هفت باب و 25 فصل نگارش یافته، به مباحثی اشاره دارد که برای انسان سازی به کار می آید. مطالب این بخش عبارتند از:
1- فرایض، نظیر نماز، روزه، زکات، امر به معروف و نهی از منکر؛
2- فضایل، مانند ایمان، توبه، عدل، شکر، صبر، توکل و رضا، حسن خلق، جود و سخا، شجاعت، تواضع، صله ی رحم، علم و عقل؛
3- حقوق، چون حقوق والدین، همسران، بندگان، همسایگان، ملازمان و نوکران رعایا بر سلاطین، زیردستان و مؤمنان؛
4- رذایل، مانند ظلم، بخل و تکبر؛
دومین بخش کتاب، که مشتمل بر پنج باب و بیست فصل است، به موضوعات جامعه سازی اشاره دارد. مباحث این بخش عبارتند از:
1- اندرز و وصیت به پادشاهان از زبان حکما و پادشاهان با تجربه؛
2- روابط متقابل پادشاهان با نزدیکان، حکما، فقها، وزرا، خادمان؛
3- تدبیر گروه هایی، نظیر اهل شمشیر، اهل قلم. زارعان، بازرگانان، اطبا، منجمان، صنعتگران، خراج گیران، ارباب دفاتر و محاسبات دیوانی، امیران لشکرها و شهرها، محافظان قلعه ها و سرحدها؛
4- سیاست خارجی، مانند شرایط سفرا و رسولان؛ وظایف آنان و روش برخورد با آنان؛
5- ترجمه عهد امام علی(علیه السّلام) به مالک اشتر در قوانین حکومت و نامه ی طاهر ذوالیمینین به فرزندش.
2- شرح حدیث برّالوالدین، محقق سبزواری این اثر را هنگام سفر زیارتی به مکه مکرّمه، به خط خود، در مجموعه ی شیخ شمس الدین حسین بن محمد شیرازی که مجاور خانه ی خدا بوده، برای تذکار او نگاشته است. تاریخ تألیف این کتاب شوال 1062 است.(26)

ه) سایر آثار

1- شرح توحید صدوق، (27)
2- اختیارات ایام(28)، اثری است در تحقیق ایام و روزهای مبارک و مسعود و منحوس از ماه های اسلامی و رومی و فارسی قدیم. در یک مقدمه و سه باب و یک خاتمه و هر کدام مشتمل بر چند فصل و مبحث سامان یافته است.( 29) این اثر در مجموعه هایی به شماره 2783 و 6968 کتابخانه ی آیة الله مرعشی نجفی موجود است.
3- شرح زبدةالاصول، (30) این کتاب شرح بر زبدة الاصول شیخ بهایی است.
4- الرد علی رسالة شبهة الاستلزام، (31) رساله ای است در پاسخ به انتقادات محقق خوانساری بر رساله محقق سبزواری در مورد «شبهه ی استلزام» محقق سبزواری در این باره می گوید:
در گذشته مقاله ی مختصری در حل مسأله ای که مشهور است به شبهه استلزام، نوشتم و بعضی از اعاظم افاضل معاصر که آن را دیدند، در نظرشان مورد قبول و توجه واقع نشد و بر آن نقد وارد کردند. من نیز آن انتقادات و اعتراضات را مطالعه کردم و متوجه شدم که مواردی است که استحقاق دارد زیاد بحث شوند...(32)
تعبیرات به کار رفته و نیز نحوه ی برخورد با ناقدان، نشان دهنده ی متانت در تحقیق و احترام وی به آرای دیگران است.

پی نوشت ها :

1-سوگمندانه این دو اثر نیز مانند دیگر آثار نفیس آن عالم فرزانه، به گونه ای در خور، تصحیح و چاپ نشده اند. گفتنی است مؤسسه آل البیت چند سال پیش از این، کتاب ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد را از روی چاپ سنگی و بدون تنقیح و تصحیح افست کرد که تنها جنبه ی مثبت آن، فهرست و صفحه گذاری مسلسل آن است.
2- وقایع السنین و الاعوام، ص 535.
3- ر. ک: مقدمه ای بر فقه شیعه، ص 242-243.
4- وقایع السنین و الاعوام، ص 535.
5- خوشبختانه اخیر این رساله در مجموعه ی غنا، موسیقی احیا و متنشر شده که مشخصات کتاب شناسی آن در کتاب نامه آمده است شایان ذکر است که ظاهراً اولین تألیف مستقل فقهی درباره ی غنا را محقق سبزواری نوشته است و طبق پژوهش محققان مجمومه مذکور بیشتر کسانی که پس از وی در باب غنا به پژوهش و تألیف پرداخته اند متأثر از سبزواری بوده اند. باید بگویم که احتمال پژوهشگران مذکور در این باره که سبزواری گویا رساله ای هم درباره حلیت غنا داشته است به هیچ وجه درست نیست؛ چون دلیلی بر این سخن وجود ندارد.
6- الذریعه، ج16، ص 280.
7- این اثر با عنوان رساله ی خلاقیه نیز شهرت یافته است، اما همان گونه که در متن کتاب آمده، نام اصلی آن معرفت احکام شرعیه ضروریه است. نسخه ای از این اثر در کتابخانه آیة الله گلپایگانی و نسخه ای دیگر در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می شود.
8- الذریعه، ج11، ص 213.
9- وقایع السنین و الاعوام، ص 535؛ امل الآمل، ج2، ص 250؛ ریاض العلماء، ج5، ص 44؛ روضات الجنّات، ج2، ص 69.
10- الذریعه، ج22، ص 256.
11-امل الآمل، ج2، ص 250؛ ریاض العلماء، ج5، ص 44.
12- وقایع السنین و الاعوام، ص 535؛ امل الآمل، ج2، ص 250؛ ریاض العلماء، ج5، ص 44؛ روضات الجنّات، ج2، ص 69؛ الذریعه، ج15، ص 66.
13- امل الآمل، ج2، ص 250؛ ریاض العلماء، ج5، ص 44؛ روضات الجنّات، ج2، ص 69؛ الذریعه، ج16، ص 54.
14- وقایع السنین و الاعوام، ص 535؛ الذریعه، ج22، ص 105.
15- امل الآمل، ج2، ص 250؛ ریاض العلماء، ج5، ص 44؛ روضات الجنّات، ج2، ص 69؛ الذریعه، ج11، ص 137.
16-الذریعه، ج16، ص 276.
17- وقایع السنین و الاعوام، ص 535؛ ریحانة الادب، ج5، ص 244؛ الذریعه، ج6، ص 110.
18- الذریعه، ج6، ص 110.
19- وقایع السنین و الاعوام، ص 535.
20- همان، ص 535؛ ریحانة الادب، ج5، ص 244؛ الذریعه، ج6، ص 141.
21- منتخباتی از آثارحکمای الهی ایران، ج2، ص 493-556.
22- همان، ص 45 و 493.
23- مفاتیح النجات عباسی، نسخه ی خطی کتابخانه ی مسجد اعظم، شماره ی111، برگ 1. مؤلف در ابتدای کتاب آورده است: «... فرمان قضا جریان شد که کمترین دعا گویان المفتقر إلی رحمة الله الباری محمد باقر سبزواری مجموعه ای جمع نماید و به نظم فارسی مشتمله بر ادعیه ی مشهورة منقوله از اهل بیت طیبین و طاهرین- صلواة الله علیهم اجمعین- و ذکر أسماء الله العظام و بعضی آیات کلام معجز نظام در بیان بعضی اعمال لیالی و ایام، تا فایده ی آن تام و عام بوده است».
24- الذریعه، 21، ص 308.
25-همان، ج5، ص 57؛ ریحانة الادب، ج5، ص 244؛ علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی اثر دیگری به نام کتاب مزار را از تألیفات محقق سبزواری بر شمرده است و احتمال داده که کتاب مذکور و جامع الزیارات عباسی یک اثر باشند(الذریعه ، ج20، ص 317). نیز رساله ای موسوم به العقاید الجامعه( به فارسی) را از آثار او به شمار آورده و می گوید: « رساله ای است در اصول دین، که ضمیمه ی کتاب مزار موسوم به جامع الزیارات عباسی است(الذریعه، ج15، ص 282). احتمالاً هر سه، مجموعه ای واحد هستند.
26- الذریعه، ج13، ص 190؛ مکارم الآثار، ج2، ص 824.
27- الذریعه، ج13، ص 153.
28- رساله ای با نام اختیار ساعات در ریاض العلماء از آثار محقق سبزواری شمرده شده که به احتمال همین اثر است(ریاض العلماء، ج5، ص 45).
29- فهرست کتاب های خطی کتابخانه ی آیة الله مرعشی نجفی، ج7، ص 344.
30-ریحانة الادب، ج5، ص 244؛ روضات الجنّات، ج2، ص 69.
31- وقایع السنین و الاعوام، ص 535؛ مکارم الآثار، ج2، ص 79؛ الذریعه، ج10، ص 198.
32- الذریعه، ج10، ص 198. شایان به ذکر است در برخی منابع، این تألیف به عنوان رساله ی شبهه ی استلزام (جامع الروات، ج2، ص 79) و حاشیه ی شبهه ی استلزام( وقایع السنین و الاعوام، ص 535) ذکر شده است که احتمالاً همان رساله ی نخست محقق سبزواری در شبهه ی استلزام است، همان طور که از سخنان محقق سبزواری به نقل از: الذریعه استنباط می شود.