بیان تصویری در قرآن کریم

چکیده

ابعاد گوناگونی در جلوه های هنری آیات قرآن کریم مطرح هستند که در این میان می توان به وجود تصویر به عنوان ابزار و عناصر کاری در آیات الهی اشاره نمود. وجود این عنصر به منظور عمق بخشیدن به مفاهیم مطرح شده در آیات این کتاب آسمانی است. مقاله حاضر نگاهی به بیان تصویری در قرآن کریم دارد و هدف اصلی این مقاله پرداختن به موضوع استفاده از بیان تصویری به عنوان زبان هنری است که ازجمله ویژگیهای خاص در شکل گیری ساختار آیات قرآن کریم است. بدین منظور پس از تبیین انواع تصاویر، به برداشتی از آیات قرآن کریم پرداخته شده و اشکال بیان تصویری در آیات مذکور مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

واژگان کلیدی:

بیان تصویری، قرآن کریم، تصویر، هنر، آیات.

1. مقدّمه

قرآن چون کلام الهی است و خداوند به نیازهای بشر بیش از هرکس دیگر احاطه داشته و داناست(... وَ هُوَ بِکُلِ شَئٍ عَلیم)، لذا بیشترین مطابقت را با اقتضای حال مخاطبان خود برقرار می کند؛ به گونه ای که گاهی یک آیه آنچنان تاثیر شگرفی در شخصیّت انسان می گذارد که او را متحوّل می سازد.
از جمله وجوه اعجاز قرآن کریم، ابعاد بلاغی آن است. جنبه های فصاحت و بلاغت قرآن آنچنان امتیاز و ارزشی برای آن به همراه داشته است که تاکنون کسی نتوانسته حتی یک آیه همانند آیات قرآن بیاورد.
زبان بلاغت قرآن نیز عبارت از مطابقت کلام الهی با روحیات و مقتضای حال مخاطبان اوست.
خداوند در آخرین آیه سوره حشر از خود به عنوان مصور یاد می کند:
(هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ... )
او خداوندی است خالق، آفریننده ای بی سابقه، و صورتگری(بی نظیر)... .
تصویری سازی به عنوان ادبیات مقدّماتی بشر محسوب می شود. نیاز به نوشتن ساده ترین هدف انسان در تصویرسازی های اولیه است. در ابتدا بشر از تصویر سازی به عنوان ادبیات مقدّماتی استفاده می نمود. هرچند پس از نگارش الفبایی، این ادبیات جایگزین آن گردید(فدوی، به نقل از Bland David، 1384، 90) لیکن همواره برای بهتر وکار آمدتر نمودن ادبیاتی الفبایی، در این ادبیات از بیان تصویری در ارائه مطالب بهره گرفته شده است. بیان تصویری، تجلّی هنرمندانه دیدگاه انسان نسبت به مفاهیم مختلف در جهت بهتر وصف نمودن بیان در قالب تصویر می باشد.
در مقاله حاضر به بررسی بیان تصویری در قرآن کریم پرداخته شده است. بدین منظور در ابتدا به موضوع تصویر و انواع بیان آن پرداخته است. بدین منظور در ابتدا به موضوع تصویر و انواع بیان آن پرداخته شده است. سپس نمونه هایی ازآیات قرآن کریم در رابطه با انواع تصویر مورد بررسی قرار گرفته است. در پایان نیز نتیجه گیری لازم ارائه شده است.

تصویر و انواع بیان آن

تصویر یکی از ابزارهای هنری است که در رابطه با عنصر تخیّل شکل می گیرد و در حقیقت یک رابطه نورو تازه میان اشیاء ایجاد می کند. عنصر تخیل ساختار خاصی از عبارات و ترکیب آنها با همدیگر را می طلبد و ترکیب تخیّلی در اصطلاح تصویر نامیده می شود. این عنصر مشخصه زبان هنر و جدا کننده آن از زبان علمی یا تعبیر عادی است(بستانی، 1371: 32) تصویر به معنای «هر نوع کاربرد زبانی است که از هنجار عادی فراتر رود و اعتلا و درخششی یابد و در ذهن خواننده حرکتی ایجاد کند یا عاطفه ای را برانگیزد یا حیرت زده اش نماید، به هر حال اوج بگیرد و گرداگردش هاله ای خیال انگیز ایجاد شود»(شفیعی کدکنی، 1366: 27).
از «بهترین و شایسته ترین وسایل بیان، تصویری آوردن اوصاف است»(آقا حسینی، به نقل از بدوی، 1386: 51) با توجّه به اهمیّت این عنصر از آنجا که این عنصر مشخصه زبان هنر و جداکننده آن از زبان علمی یا تعبیر عادی است؛ از عنصر تصویر به عنوان وسیله ای برای عمق بخشیدن به مفاهیم مورد نظر بهره گرفته می شود که درآن از ایجاد رابطه ای جدید میان مفاهیم به صورت تصویر غیر مستقیم ارائه شده و یا از تصویر مستقیم و بدون گرفتن واسطه از واقعیّت سخن گفته بدین شکل که صورت واقعی بیان شده ارائه می شود.
اصطلاح تصویر، نمایانگر، یک فرایندی ترکیب تخیلی است. این فرآیند و ترکیب تخیّلی مذکور درعلم بلاغت به عنوان علم بیان مطرح است. بدین شکل که به متکلّم بلیغ امکان می دهد «تا با استفاده از بکار بردن الفاظ در معانی مجازی، منظور خود را در ساختهای گوناگون و عبارات مختلف و متعدّد ادا کند... و موجب حیات و طراوت زبان و لطایف ادبی آنهاست و کنایات، اشارات، تشبیهات و استعارات زبان، مرهون قواعد و ویپگیهای این فن ظریف است»(نصیریان، 1378: 125). این عنصر مشخصه کننده زبان هنر و جداکننده آن از زبان علمی و همچنین تعابیر عادی و معمولی است که علاوه بر آن فن بیان طریق ملموس و سهل الوصول بودن مفهوم را برای مخاطب بیان نموده تا مقصود که در قالب کنایه، تشبیه و یا استعاره به کار رفته است برای مخاطب جذاب باشد و کلام به گونه ای با طراوت دلها را ربوده و برای تسخیر روح و جان خواننده و دلنشین ساختن کلمات، تاثیر مخصوص خود را بگذارد. مهمترین مسئله در نقش تصویر، تحقّق بخشیدن عنصر محرک بخشی است که این امر منبع عظیمی از هنر را در دل خود جای داده است.
عنصر تصویر در ساختار خود نیاز به عنصر تخیلی دارد که با یکدیگر آمیخته شود تا یک پدیده سومی بوجود آید، پدیده ای که صفت مختص به هیچ یک از دو پدیده قلبی را دارا نیست و دارای حیات جدیدی است که زبانی نو را پدید آورده است.
در یک تقسیم بندی تصویر می تواند به صورتهای زیر بیان شود:

الف- تصویر مفرد:

بدین شکل که از مجموع دو پدیده ساده شکل گرفته و این امر منتج به پدیده سومی می شود که به آن تصویر مفرد گویند. این نوع تصویر، تصویر ساده یا بسیط نیز نامیده می شود. «تصویری که بی نیاز به چیزی دیگر، مستقل و خود به خود دارای مفهوم است. » (بستانی، 1371: 230) در این نوع بیان تصویری، تصویر دیگری به آن ضمیمه نمی شود.

ب- تصویر متعدّد:

این نوع تصویر، از مجموعه تعدادی از تصاویر شکل می گیرد که مجموعا یک تصویر واحد و کلی را شکل می دهند. بیان تصویری متعدد را می توان به دو دسته تقسیم نمود.

ب1- تصویر مرکب:

تصویر از دو فرآیند تشکیل شده که مجموعه این تصاویر، تصویر مرکب را شکل می دهند و هدف از ساخت چنین تصاویری، واضح تر نمودن بیان غیر مستقیم است.

ب2- تصویر مداوم:

در این نوع تصویر سازی، بکارگیری از تصاویر پی در پی صورت می پذیرد. به اینگونه تصویر، بیان تصویری پی در پی نیز می توان گفت.

بررسی نمونه ها

در بررسی آیات نمونه که با توجه به انواع تصاویر مطرح خواهند شد. در ابتدا وضع حال چگونگی خروج و برانگیخته شدن انسانها از قبرها، به نقل از آیه هفتم سوره قمر در رابطه با بیان تصویری مفرد مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه برای بررسی بیان تصویری مرکب، به آیه نوزدهم سوره بقره در بیان به تصویر کشاندن شرایط محیطی منافقان اشاره شده است. سپس آیه سی و پنجم سوره نور برای نمونه بیان تصویری مداوم مورد بررسی قرار گرفته است.

تصویر مفرد

در آیه هفتم سوره قمر آمده است که:
(... یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ کَأَنَّهُمْ جَرَادٌ مُنْتَشِرٌ)
... آنها از قبرها خارج می شوند و (بی هدف) هم چون ملخهای پرانده به هر سو می روند.
در این آیه از تصویر مفرد استفاده شده است و آن عبارت از چگونگی خروج و برانگیخته شدن انسانها از قبرها و محشور شدنشان در روز قیامت است. بدین شکل که برای بیان و عمق بخشیدن به مفاهیم آن که در پی آن اهمیت موضوع و اثر بخشی آن را برشنونده در پی دارد. به بیان تصویری اقدام شده است.
در این آیه برای بیان تصویری از دو وجه تشبیه، بیرون آمدن از قبرها (یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ) و پراکنده شدن مانند ملخها(کَأَنَّهُمْ جَرَادٌ مُنْتَشِرٌ) استفاده شده است. در این بیان تصویری حالت خروج انسانها از قبرها تشبیه به ملخهای پراکنده شده است. توده ملخها بر خلاف بسیاری از پرندگانی که به هنگام حرکت دستجمعی با نظم و ترتیب خاصی حرکت می کنند، هرگز نظم و ترتیبی ندارند، درهم فرو می روند و بی هدف به هر سو روانه می شوند، به علاوه ملخها موجوداتی ضعیف و ناتوانند.
دراین تصویرسازی ویژگیهای خاصی وجود دارد که این ویژگیها به صورت عناصر مشترک خودنمایی نموده و تصویر را گویا می نماید.

خیزش:

در هر دو حالت بیان شده که بیرون آمدن از قبرها در روز رستاخیر و پراکنده شدن مانند ملخها، عنصر مشترک(خیزش) جلوه دارد. زیرا هم انسان محشور شده، و هم ملخ، از مکان مشخصی برمی خیزند و بیرون می آیند.

پراکنده شدن:

هردو عامل از جایگاهی برخاسته و به سویی به حرکت درمی آیند و در حقیقت پراکنده می شوند.

بی جهتی:

هر دو درحرکت به صورت ناهماهنگ و درهم ریخته عمل نموده و حرکتی بدون جهت را انجام می دهند.

تراکم:

در حرکت هردو عامل هجوم و تجمع وجود دارد.

غوغا:

در هر دو حرکت غوغا و آشوب مشاهده می شود.

مجهول بودن:

هم خود حرکت و هم نهایت حرکت از فرجامی مجهول برخوردار است.
این ویژگیهای متعدّد که شکل دهنده تصویر هستند؛ بیانگر جلوه های مختلف روز رستاخیر می باشند که در آیه عمل بیان تصویری را شکل داده اند.

تصویر مرکب

برای نمونه ای از تصویر مرکب به آیه نوزدهم سوره بقره توجّه داده می شود:
(أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِیهِ ظُلُمَاتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ یَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ... )
یا همچون بارانی که در شب تاریک توام با رعد وبرق و صاعقه(برسر رهگذرانی) ببارد، آنها از ترس مرگ انگشت در گوش خود می گذارند تا صدای صاعقه را نشنوند... .
در آیه مذکور خداوند گوشه ای از صحنه زندگی و حال منافقان را به تصویر کشانده است که همچون مسافران سرگردان هستند که محیط زندگی آنها در شب تاریک ظلمانی است و خطر و خوف توام با رعدو برق و صاعقه برسرآنها می بارد و آنها از ترس مرگ انگشتها درگوش خود فرو می برند.
در این تصویرسازی از فرآیندهای (باران درشب تاریک، رعد وبرق را استفاده شده است. این تصاویر جزئی همه برای وصف محیطی بکار برده شده اند و همه آنها در ردیف یکسانی توصیف کننده وضع محیط هستند.
هدف از این بیان تصویری، ایجاد تصویر از محیط وحشت زا و پر خوف و خطری است که منافقان در آن زندگی می کنند که بیان تصویری محیط به این صورت، شنونده را به تامل و انگیزش بیشتری وامی دارد.

تصویرمداوم

برای نمونه در آیه سی و پنجم سوره نور آمده است:
(... مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لاَ شَرْقِیَّةٍ وَ لاَ غَرْبِیَّةٍ... )
... مثل نور خداوند همانند چراغدانی است که در آن چراغی (پرفروغ) باشد، آن چراغ در حبابی قرار گیرد، حبابی شفاف و درخشنده همچون یک ستاره فروزان، این چراغ با روغنی افروخته می شود که از درخت پر برکت زیتونی گرفته شده که نه شرقی و نه غربی است... .
در این بیان تصویری از فرآیندهای (نور، چراغدان، حباب و... ) استفاده شده است. هدف از این بیان غیر مستقیم، ایجاد تصویری است که شنونده را به تامل و انگیزش بیشتری وادارد. درا ین آیه مثال زیبا و دقیق چگونگی نور الهی از چراغی استفاده شده است که برای متمرکز شدن و محافظت از نور چراغدان آن، حبابی (زجاجه) شفاف برگرد شعله اش تنظیم شده تا مانع تابش نور آن نیز نباشد. مرکز پیدایش نور در چراغ نیز فتیله (مصباح) آن است و ماده انرژی زای آن نیز خالص، زلال و صاف است.
در این آیه مجموعه ای از تصاویر مفرد وجود دارد. تصاویر(نور و چراغ)، (چراغ و حباب) و(حباب و شعله)و... است که در نهایت مجموعا تصویر مداومی را شکل داده اند. دراین تصویرسازی نور ایمان که در قلب مومنان قرار دارد؛ دارای تشبیهات زیر است.
مشکاه: سینه مومن، یا به تعبیری مجموعه شخصیت، آگاهی و علوم و افکار مومنی است که ایمان مومن را حفاظت کرده و مصونیت می بخشد.
مصباح: شعله های ایمان است که در قلب مومن آشکار شده و در فروغ هدایت از آن منتشر می شود.
زجاجه: حباب را قلب مومن است که ایمان را در وجودش تنظیم می کند.
شجره مبارکه زیتونه: همان ماده انرژی زا است که ایمان مومنان به وسیله آن شعله ور وپر بار می شود.

نتیجه گیری

در مقاله حاضر که به بررسی بیان تصویری آیات قرآن کریم پرداخت شده و در نمونه آیات مورد بررسی قرار گرفته است. با توجّه به مبحث انجام شده می توان نکات ذیل را به عنوان نتیجه این بررسی ارائه نمود.
از انواع بیان تصویری به صورتهای، مفرد، مرکب و مداوم در بعضی از آیات الهی استفاده شده است.
از بیان تصویری در آیات قرآن کریم به منظور واضح تر شدن و در نهایت اثر بخشی، تامل و ایجاد انگیزش استفاده شده است.
بهره گیری از بیان تصویری در آیات، امر دلنشین و جذاب نمودن بیان بر روح و دل بهره ور را با خود به همراه دارد.
از بیان تصویری در بیان آیات الهی به منظور وسیله ای برای عمق بخشیدن و به وجودآوردن رابطه ای جدید میان مفاهیم بهره گرفته شده است. با بهره گیری از بیان تصویری در آیات، تصویری در آیات، ساختهای گوناگون و عبارات مختلف و متعدّد شکل گرفته و بیان لطیف ادبی و جذابیت برای مخاطب را با خود به همراه دارد.
- با استفاده از بیان تصویری، طریق ملموس و سهل الوصول بودن مفاهیم مندرج در آیات برای مخاطب در قالب کنایه، تشبیه و استعاره ایجاد شده است.

پی نوشت ها :

1. استادیار دانشکده هنر ومعماری دانشگاه تربیت مدرس

منابع :
1- آقا حسینی، حسین و زهرا آقا زینالی(1386) مقایسه اجمالی صور خیال در بلاغت فارسی و انگلیسی، نشریه علمی- پژوهشی گوهر گویا، شماره یک، بهار، صفحات 49-77.
2- بستانی، محمد(1371) اسلام و هنر، ترجمه: حسین صابری، چاپ اول، تهران، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
3- خورسندی، محمود(1383) اعجاز بلاغی قرآن و تاثیر شگرف آن بر شخصیت انسان، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 172، صفحات22-11.
4- شفیعی کدکنی، محمدرضا(1366) صور خیال در شعر فارسی، چاپ سوم، تهران، انتشارات آگاه.
5- فدوی، سیدمحمد(1384) ویژگیهای هنر تصویر سازی، نشریه هنرهای زیبا، شمراه 24، زمستان 1384، صفحات96-89.
6- قطب، سید. (1359) تصویر فنی: نمایش هنری در قرآن، ترجمه محمدعلی عابدی، تهران، نشر انقلاب.
7- نصیریان، یدالله(1378) علوم بلاغت و اعجاز قرآن، چاپ اول، تهران، سازمان مطالعه و تدوین علوم انسانی دانشگاهها(سمت).
8- معنوی راد، میترا(1385)شناخت و تحلیل نشان تصویری، نشریه هنرهای زیبا، شماره 25، بهار 1385، صفحات 72-65. 9.
9- مکارم شیرازی، ناصر وهمکاران (1375) تفسیر نمونه ج1و 14و 3، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ پانزدهم.
منبع مقاله :
(1387)، مجموعه مقالات قرآن و علوم روز(قرآن و هنر(2))، مشهد: بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه- شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ اول