جمع رحمت، غضب و خشونت در اسلام

پرسشی از محضر علامه مصباح یزدی

پرسش:

نظر اسلام درباره «رحمت»، «غضب» و «خشونت» چیست؟

پاسخ:

از جمله شبهاتی که غربی ها بر اسلام و قرآن وارد کرده اند این است که خدایی که در قرآن معرفی شده عبوس، خشن و اهل غضب و انتقام است؛ اما خدای انجیل با گذشت، رئوف و با سعه ی صدر و پر تحمّل و آن قدر مهربان و دلسوز مردم است که، العیاذبالله، پسرش را فرستاد که فدا شود، تا همه ی مردم بخشیده شوند و خون او جریمه و تاوان معصیت و گناه گناهکاران گردد! آیا واقعاً خدایی که قرآن معرفی می کند خشن و عبوس است یا رحیم و رئوف؟
پاسخ شبهه ی فوق این است که خداوند هم دارای صفت رحمت است و هم دارای صفت غضب. هم «ارحم الراحمین» است و هم «اشد المعاقبین»؛ ‌و از 114 سوره ی قرآن، 113 سوره با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز می گردد که در آن دو اسم از اسماء دالّ بر رحمت خدا؛‌ یعنی، «رحمان» و «رحیم» آمده است. تنها یک سوره از قرآن با «بسم الله» آغاز نشده است اما در سوره ی نمل دوبار عنوان «بسم الله» آمده است و علاوه بر طلیعه ی سوره، در میانه ی سوره نیز تکرار شده است؛ آنجا که ملکه سبا نامه ی حضرت سلیمان به خود را که با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز شده است، بر قوم خود می خواند. به هر حال، در قرآن 114 مرتبه جمله ی «بسم الله الرحمن الرحیم» تکرار شده که در آن دو صفت از رحمت الهی ذکر گردیده است. اما در کنار معرفی رحمت بی کران الهی، آیاتی نیز ویژگی خشم و غضب خدا را معرفی می کنند؛ از جمله:
«... واللهُ عَزِیزٌ ذُو انتِقامٍ»(1)‌
و خداوند (برای کیفر بدکاران و کافران لجوج) عزّتمند و صاحب انتقام است.
«إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ مُنْتَقِمُونَ‌»(2) مسلما ما از مجرمان انتقام خواهیم گرفت.
«...فَبَاءُوا بِغَضَبٍ عَلَى غَضَبٍ وَ لِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ مُهِینٌ‌»(3)
از این رو، به خشمی بعد از خشمی (از سوی خدا) گرفتار شدند؛ و برای کافران مجازاتی خوار کننده است.
خدایی که ما به آن معتقدیم فقط اهل خشم و غضب نیست. بلکه هم دارای رحمت است و هم دارای غضب، و بی تردید رحمت او بر غضب و خشم او برتری و سبقت دارد، از این رو فرمود:
«...کَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ...» (4)؛
اعراب (خداوند) رحمت (و بخشش) را بر خود ختم کرده است.
این معنی در روایات فراوان و متواتری از ناحیه ی شیعه و سنّی نقل شده است و در دعاهای ما آمده است که:
«یا مَن سَبقت رحمته غضبه.»(5) ای کسی که رحمتش بر غضبش پیشی گرفته است.
یعنی رحمت خدا غضب او را نفی نمی کند. بلکه بر آن سبقت دارد و تا آن جا که حکمت و لطف و فضل الهی ایجاب کند، بندگان مشمول رأفت و رحمت حضرت حق خواهند بود و خشم و غضب الهی ظاهر نمی گردد، مگر در هنگامی که ضرورت باشد خداوند عده ای را گرفتار خشم و غضب خود گرداند. از این روست که می بینیم خداوند بر اقوامی چون قوم عاد، ثمود و لوط -که داستانشان در قرآن نیز آمده است- غضب کرد و با فرود آوردن عذاب خویش بر آنها، نابودشان ساخت چرا که آنان با وجود تلاش دلسوزانه ی پیامبران و ارائه ی معجزات و نشانه های الهی راه طغیان و فساد پیش گرفتند و اندکی تغییر در رفتار پلید و زشت خویش ندادند و بیش از پیش به عصیان و مخالفت با دستورات الهی و پیامبر او پرداختند. اینجا بود که حکمت و مشیّت الهی ایجاب کرد که آنان گرفتار خشم و عذاب الهی گردند،‌ تا عبرتی باشد برای مفسده جویان و گردنکشان لجوج و معاند.
بنابراین، خدایی که در قرآن معرفی شده است، عبوس نیست، بلکه خدای رحمت و مهربانی است و تنها به هنگام ضرورت و جایی که حکمتش ایجاب کند، بر ستمگران معاند خشم می گیرد. پس در برابر این سؤال که آیا اسلام طرفدار رحمت و مهربانی است و یا سخت گیری و خشونت؟ می گوییم: در اسلام اصل، رحمت و رأفت است اما در موارد خاصّی که قرآن نیز به آنها اشاره دارد، نباید رحمت و رأفت نشان داد و آنجا باید سخت گیری، شدّت عمل و خشونت نشان داد(6). خداوند نیز هم دارای صفت رحمت است و هم دارای خشم، غضب و انتقام.

پی نوشت ها :

1. آل عمران/4.
2. سجده/22.
3. بقره/90.
4. انعام/12.
5. دعای جوشن کبیر
6. از جمله، ر.ک: سوره ی نور، آیه ی 2، درباره ی حد زانی و زانیه. سوره ی توبه، آیه 73، و سوره ی تحریم، آیه ی 9، درباره لزوم جهاد و سخت گیری و خشونت در مورد کافران و منافقان. و نیز سوره ی فتح، آیه 29، درباره ی ویژگی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلّم) و مؤمنان در برخورد توأم با شدت با کافران، و توأم با رحمت با خودی ها و مؤمنان.

منبع مقاله :
مصباح یزدی، محمد تقی؛ (1391)، پاسخ استاد به جوانان پرسشگر، قم: انتشارات مؤسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سرّه)، چاپ اول