تمدن دره ی سند

دو شهر بزرگ و شهرهای خردتر بسیاری با روستاها در کرانه های رود سند و شاخه های آن در حدود 2500- 1500 پ م بالیدند. ساکنان این آبادی ها با هنر نوشتاری و بهره گیری از مس و مفرغ آشنا بودند؛ ایشان بناههای تاریخی آجری شگرفی بر آوردند و مهرها و تندیس های کنده کاری شده با شیوه ای ممتاز ساختند. کوتاه سخن آن که، از نظر مادی تمدن سند برابر بود با تمدن های همزمانش در بین النهرین و مصر. ولی، به سبب مظاهر ناقص و به ویژه ناتوانی دانشمندان امروزی از خواندن نوشته های آنان، از جنبه های غیر مادی تمدن ایشان آگاهی چندانی به دست نرسیده و چیزی هم از پیشرفت تاریخی آنان روشن نشده است.
شهرهای بزرگ موهنجو- دارو و هاراپا را باستان شناسان در شکوفایی یافته اند بی هیچ آثاری از پیشرفت تدریجی از دوران بدوی آغاز آنها. نفوذ آب جلو تا کنومن پیشروی باستان شناسان را در کار کاوش گرفته و طبقاتی که تاکنون کاوش شده است- که باید نمودار آثار بسیاری از قرون باشد- گویا تنها نمایش تباهی و انحطاط نسبت به کامیابی های پیشین است.(1) طبقات کاوش شده در شهرهای خرد تر هم آگاهی چندانی از مراحل پیشرفت از آغاز بدوی به سوی طرح ریزی شهری کامل نمودار شده در این دو شهر به دست نمی دهد.(2) تنها گمانه ای که دانشمندان را توانا ساخته است تا به حدس کلی، 2500- 1500 پ م را زمان آغاز تا پایان این تمدن بدانند، کشف چند مهر هندی است در بین النهرین.(3)
وجود روابط بازرگانی میان بین النهرین و دره ی سند از از 2500 پ م (و احتمالاً چند قرن پیش از آن) نمودار آن است که سومریان گویا در مراحل کهن تمدن سند مؤثر بوده اند. همانند آن چه در مصر انجام دادند، در این جا هم کردند. آمد و رفت دریایی با سومر گویا زمینه ای برای انتقال سرمشق های مادی و معنوی به سند فراهم ساخته است که آن را ساکنان سند با محیط مقتضیات سنت های خویش سازگار ساختند.(4) اگر چنین باشد، پیشرفت تمدن سند گویا سریع- در طی چند سال- بوده است.
نظم خارق العاده ی نقشه های موهنجو- دارو و هاراپا، مایه ی تصور ریشه های دیگری در طرح ریزی سنجیده ی این شهرها می شود. هر دو شهر با طرح شطرنجی برپا شده اند.(5) در کرانه ی غربی هر یک از این شهرها دژی استوار بر پشته ای که با دست بر آورده بودند، برپا شده بود. این هر دو شهر، انبار غلات بزرگ داشتند که بر اساس یک نقشه ی ثابت ساخته شده بودند. و نیز طرحی از محل هایی با نظم هندسی برای سکونت کارگران خانه ساز پی افکنده بودند. همه ی این امور نشانه ی وجود یک نظام دیوانی بسیار متمرکز بوده است که متضمن دسترسی به مقدار فراوانی غله بوده و کارگران بسیاری در فرمان داشته، به گونه ای که توان ساختن شهرها را داشته اند. هم چنین گواه بر آن است که شهرها بر پایه ی نقشه ای اصلی، در جایگاهی بکر برآورده شده اند. موهنجو- دارو و هاراپا بنابراین، همچون پایتخت های دو گانه یک حکومت مستقر و دست کم نیمه ی متمدن پی ریزی شده اند.(6)
از این ها گذشته، یکسانی شگرف آثار بر جای مانده، نمودار آن است که ساختار سیاسی تمدن سند از آغاز تاریخش، تمرکزی چشم گیر داشته است. دو پایتخت نام برده در فاصله ای حدود 570 کیلومتری قرار داشتند و شهرهای خردتر، در حدود 1400 کیلومتر از هم دور بودند. شصت آبادی پراکنده که تاکنون در آن ها آثاری از تمدن سند پیدا شده است، یا در دشت طغیانی سند افتاده اند یا در کنار شاخه های آن یا در کرانه ی دریای عرب تا مصب رود نربده.(7) باز در چنین بخش نسبتاً پهناوری، (8) هیچ گونه شیوه ی معماری خاص منطقه ای یا محلی دیده نشده است. زودرسی یگانگی سیاسی همانند آن چه در مصر روی نمود، تنها راه توجیه این یکسانی است.
چگونه چنین حکومت پهناوری سازمان یافت و یکپارچه ماند، پرسشی است که پاسخی برای آن در دست نیست. در نیمه ی دوم هزاره ی سوم پ م که تمدن سند در اونج شکوفایی بود، شهرهایش بی توجه به امنیت در برابر هجوم سپاهیان برپا شد. از باروهای این شهرها اثری پیدا نشده است و از اسلحه و زره هم چندان آثاری چنان که در بین النهرین آن روزگار کاوش شده، به دست نیامده است.(9) چنین می نماید که الگوی سیاسی این حکومت بر پایه ی امپراتوری نظامی از گونه ی حکومت سارگن نبوده بلکه همانند پادشاهی کهن مصری، حکومتی نیایشگاهی بوده است.
گذشته از بسیاری مهرهای کنده کاری شده که گاه با بهترین مهرهای یافته شده در بین النهرین پهلو می زند، آثاری هنری بسیار ناچیزی در دره ی سند پیدا شده است و در انگشت شمار اشیایی که به دست آمده است، اختلاف شیوه ای شگفت دیده می شود.(10) موارد تردید مشابهی درباره ی دین مردم دره ی سند وجود دارد. تندیس های بد ساخت زنانه ی خُردی که گاه اعضای تناسلی را چشم گیر نمودار کرده اند، گواه بر آیین های باروری و پرستش گونه ی الهه ی «مادر بزرگ» پیدا شده است. مراسم درخت و آلت مرد اشاره ی است بر همین امر. اما، بی دسترسی به کلید سند نوشتاری نمی توان به اساطیری که در پس تصویرها و نمادهای گوناگون به دست آمده نهفته است، پی برد.
در آستانه ی نابودی پایانی این دو شهر پایتختی، آثاری از تباهی و انحطاط شدید در شور و کوشش و انضباط اجتماعی تمدن سند آشکارا دیده شده است. برای مثال، در موهنجو- دارو، بر اثر سیل های پی در پی بنیاد بر انداز لازم آمد که سراسر شهر را نوسازی کنند. گذرگاه و ساختمان های کهن نخست با دقت با الگوهای دوران کهن نوسازی شده؛ ولی در دوره ی آخر زندگی این شهر، دیوارهای نوساخته ی دیگر با کناره های گذرگاه ها به دقت در بعضی موارد تطبیق نشده اند و ساختمان های کوچک پوشالی در جای بناهای شگرف پیشین برپا گردیده اند. آشکارا انضباط اجتماعی که در گذشته وجود داشت و تا این هنگام با دقت سنجیده ی هندی در شهر نگهداری می شد، به گونه ای رو به سستی نهاده بود.
علل پیدایش این تباهی را تنها با حدس و گمان می توان بیان کرد. شاید رو به خشکی رفتن آن حدود یا بر انداخته شدن جنگل ها، مایه ی رخنه ی سیل و کمتر شدن بازدهی کشاورزی نسبت به روزگار پیشین شده باشد.(11) ولی، در پرتو آن چه درباره ی تباهی پادشاهی کهن مصر بر ما روشن شده است، چه بسا ما را بر آن دارد که سستی نظم اجتماعی سند را از دگرگونی های درونی بدانیم. هر گاه به هر علتی نفوذ حکومت مرکزی بر مردم تحت فرمان خویش در دشت سند رو به سستی گذاشته باشد، پس شهرهای تختگاهی هم بی درنگ باید چنان که در موهنجو- دارو آشکار شده است، دچار تنگ دستی و نابه سامانی شده باشند.
هجوم هایی که از کوهستان های شمالی و غربی گویا روی نموده بود، مایه ی ناتوانی قدرت مرکزی شده است.(12) اما ضربه ی کاری را احتمالاً نیمه متمدنان جنگ آوری زده اند که به زبانی هندواروپایی از نیاکان سانسکریت سخن می گفتند و خویشتن را آریایی می خواندند. به آرزوی غارت و سوزاندن آبادی های دره ی سند اینان از کوهستان ها فرود آمدند. اینا با شور و خشم خاص نیمه متمدنان آبادی های دره ی سند را به تله های خاکستر مبدل ساختند.
هارپا و موهنجو- دارو هرگز کمر راست نکردند. نظم اجتماعی که زمانی مایه ی شکوفایی این دو پایتخت شده بود، از هم پاشید و جایگاه موهنجو- دارو را سپس گروهی حشم دار بیگانه گرفتند. با بر افتادن شهرهای تخت گاهی، سازمان حکومتی چنان پاشیده شده که یاد تمدن سند ناپدید شد و تنها روستاهای ناچیز جای آن را گرفت. گویا در روستاها آیین های دین سند کهن در میان نسل های اخیرتر نگهداری و در آیین هندوان آشکارا نمودار شد.
پرسیدنی است که چرا تمدن سند در برابر تاخت و تاز نیمه متمدنان فرو ریخت، در صورتی که تمدن های بین النهرین و مصر در برابر هجوم های همانندی بر پای ماندند و سرانجام سر برداشتند. شاید شمار نیمه متمدنان و شدت حمله و کشتار و سنگدلی ایشان در سند بیش از بین النهرین و مصر بوده است. یا شاید تمدن سند شکننده تر و اقلیت فرمانروا در میان روستاییان فرو دست بی ریشه و پایه بوده است.
اطلاعات موجود هیچ توجیهی در میان این پرسش ها یا فرضیات دیگر به دست نمی دهد. با این همه، یک اشاره ی انگیزنده گویا در ریگ ودا (13) باشد. برای مثال، بعضی از جاهای آن توصیفی است از چگونگی تاختن ایندرا خدای جنگ بر دژهای بارودار و تباه ساختن بی رحمانه ی دشمنان تیره رنگ خویش؛ گویا این توصیف از دوران پیروزی آریایی یان باشد.(14) عبارت های گوناگونی گویای داستانی است از این که آریاییان باستان آیین های دینی مردم سند را با رمیدگی و تنفر شدید می دیدند و با هراسی دیندارانه به تشریفات مقدس پرستش آلات جنسی می نگریستند.(15) افزون بر این ها، چنان که ریگ ودا روشن می سازد، آریاییان مهاجم دارای گونه ای کلام پیچیده و بغرنج بودند و دستگاه کاهنان سازمان یافته ای داشتند که هر دو گویا در زیر نفوذ بر خورد با سومریان و بابلیان فراهم آمده بود.(16)
پس، چه بسا که هجوم آریاییان متضمن برخورد میان دو نظام دینی و دو دستگاه کاهنان رقیب باشد. شاید پیروزمندان با نظمی خاص و با تعصب دینی، به محو همه ی آثار دین تنفرانگیز دشمنان دست یازیده باشند. ولی، اگر جامعه ی سند باستان در حقیقت در فرمان کاهنان بوده باشد، نابودی دستگاه کاهنان برابر بوده است با نابودی گردانندگان جامعه که تمدن را ساخته و حفظ کرده بودند. وانگهی، اگر جامعه ی سند مانند مصر در دوران پادشاهی کهن فاقد پیوند میان طبقات جامعه، یعنی کاهن- شاهان در دژ- کاخ های پر شکوه ایشان، و مردم درشت و شور بخت روستایی بودند، پس با تباهی پاره هایی از تمدن کهن بر جای ماند که به دست و درخور فهم روستاییان بود و ظاهراً همه ی این گونه سنت ها بود که محفوظ ماند.(17)

پی‌نوشت‌ها:

1. Stuart W. Piggott, Prehistoric India to 1000 B. C.(Harmondsworth : Penguin Books, 1950), pp. 167, 200- 201.
2. R. E. M. Wheeler, the Indus Civilization : The Cambridge History of India, Supplementary Volume (Cambridge University Press, 1953), pp. 8- 3.
3. کشف چند مهر در موهنجو- دارو، همانند شیوه های مهرهای رایج در بین النهرین که از حدود 3000 پ م بوده، موجب شده است که بعضی دانشمندان، تاریخی کهن تر برای آثار سند تعیین کنند. نک:
Heinz Mode, Die Indischen Fruhkulturen und ihre Beziehungen zum Westen (Basel : Benno Schwabe & Co., 1944), pp. 127- 28.
اما دشوار می توان پذیرفت که شهرهایی با ساختی این چنین که در دره ی سند برپا شده بود، در آن زمان کهن پیدا شده باشد. آثاری مانند مهرهای مورد بحث چه بسا که صدها سال هم چون اشیای گرانبها رایج بوده است یا آن که این ها به موهنجو- دارو، از بخش های پیرامون بین النهرین که شیوه های کهن در آنجا دوام و بقای بیشتری پیدا کرده است تا کانون های تمدنی دیگر، آورده شده باشد.
4. Heinz Mode, Die in dischen Fruhkultruren, pp. 86- 87, 128- 38; R. E. M. Wheeler, Early India and Pakistan to Ashoka (London : Thames & Hudson, 1959), pp. 100- 104.
5. بخش بزرگی از پهنه ی هاراپا در سده ی نوزدهم میلادی برای استحکام زیر بنای راه آهن به غارت رفت. بنابراین، طرح بنای شهر مزبور، گو این که تصور می رود نقشه ی آن با نقشه ی موهنجو- دارو یکسان باشد، کاملاً روشن نشده است.
6. بر خلاف شهرهای بین النهرین گذرگاه ها و ساختمان های پیچ در پیچ و نامنظم دارند. برای سنجش، طرح های هندسی شهرهای واشینگتن، کانبرا و برازیلیا را با طرح های نامنظم لندن، پاریس و لیسبون مقایسه کنید.
7. Narbada
8. بخش متمدن مصر، کمابیش وسعتی در حدود 960 کیلومتر داشته است و دشت طغیانی بین النهرین با آن که بهتر است، چندان گسترش نداشت. نک :
R. E. M. Wheeler, the Indus Civilization, pp. 2- 3.
9. برای مثال، از کلاه خودها و سپرهایی که از آغاز هزاره ی سوم پ م سلاح های رایج در بین النهرین بوده اند، در سند اثری پیدا نشده است. نک:
R. E. M. Wheeler, the Indus Civilization, pp. 52- 56.
10. D. H. Gordon, the Pre- historic Background of Indian Culture (Bombay : N. M. Tripathi, Ltd., 1958), p. 69.
حتی اگر در موافقت با نویسنده نام برده از اصالت دو نیم تنه ی سنگی پیدا شده در هاراپا چشم پوشیم و آن ها را عصری اخیرتر از آثار بودایی بدانیم که به گونه ای در طبقات زیرین افتاده اند، باز هم ناسازگاری شگفتی دیده می شود میان «چهره نگاری» سرهای نا آشکار با تن های باریک زیبای مفرغی دختران رقصنده پیدا شده در موهنجو- دارو.
11. نک : شرح و اشارات احتیاط آمیر در :
R. E. M. Wheeler, The Indus Civilization, p.91.
12.Stuart Piggott, Prehistoric India, pp. 208- 210.
اشاره به افزونی بعضی نمودهای فرهنگی دیده شده در مراحل اخیر تمدن سند می کند که به بلوچستان ریشه می رسانند.
13. دانشمندان همداستانند که ریگ ودا متضمن کهن ترین مطالب بر جای مانده ی ادبیات سانسکریت است.
14. R. C. Majumdar (ed.), the History and Culture of the Indian People : The Vedic Age (London : Allen & Unwin, Ltd., 1951), pp. 225- 28, 360.
15. تفسیر عبارت های مربوط به مطلب ما در ریگ ودا مورد اختلاف است. بعضی دانشمندان هندی برآنند که عبات های مزبور تنها زیاده روی های شهوی را ناپسند می شمارند و بر همه ی رسوم مردم پیش آریایی نمی تازند. نک:
R. C. Majumdar (ed.), the History and Culture of the Indian People, pp. 184.
16. V. Gordon Childe, The Aryans : A Study of Indo- European Origins (New York : Alfred A. Knopf, Inc., 1926), I. pp. 80- 81; Louis Renou and Jean Filliozat, L'Inde classique : Manuel des etudes indiennes (Paris : Payot, 1947), p. 516; Sir Charles Eliot, Hinduism and Buddhism : An Historical Sketch (London : Edward Armold & Co., 1921), I, pp. 60- 61; James Hope Moulton, Early Religious Poetry of Persia (Cambridge : Cambridge University Press, 1911),pp. 37, 44- 45.
بازرگانان و فلزکارانی که از کوهستان های شمالی خاورمیانه به سوی استپ ها سفر کرده اند، بی گمان بسیاری فنون به هندواروپاییان آموخته اند برای مثال، اصطلاح هندواروپایی برای مس از نام سومری این فلز گرفته شده است. مردم استپ ها مطالبی دینی و دنیوی هم از مسافران جامعه متمدن دارای فرهنگ پیچیده ی سومری فرا گرفته اند. زیرا، همانندی ها میان خدایان بین النهرین با هندواروپایی چنان فراوان است که نمی توان آن ها را تصادفی گرفت.
17. قس : سرنوشت تمدن سرخپوستان به هنگام سرکوبی کاهنان بومی و سران قبیله ای به دست سپاهیان اسپانیایی و به مسیحیت خواندن و تغییر مذهب ایشان به دست مبشران مسیحی.
انهدامی همانند این، گویا در تمدن مصر روی نموده باشد. در صورتی که تصور کنیم، به روزگاری که خاندان فرعونان تنها پرچمدار مظاهر عالی فرهنگ مصر بودند، دره ی نیل پایکوب نیمه متمدنانی شده باشد که نسبت به دین مصری دشمنی داشتند. ولی تا زمانی که هیکسوسها در واقع بر مصر تاختند و کاهنان و پرستش گاه ها را به کفر خویش آلودند، یک طبقه ی میانه ی کم شمار ولی برجسته از کاتبان و «بزرگان» (یعنی سران بومی و ملاکان) با خاندان شاهی و آموزشگاههای کاهنان در حفظ آیین های تمدنی مصر همکاری کردند. این کاتبان و سران در دوران فرمانروایی هیکسوسها برجای ماندند؛ زیرا هیسکوسها به خدمات ایشان از لحاظ گردآوری خراج و گردش کار روستاها نیازمند بودند. بر جای ماندن ایشان مایه ی دوام آیین های فرهنگ مصر باستان شد، چنان که سرانجام یکی از سران بومی در شهر تب سر برداشت و در برانداختن هیکسوسها کامیاب شد و الگوهای تمدن مصر باستان را زنده ساخت. هم چنین قس : برخاستن مکرر فرهنگ چینی از زیر فشار نیمه متمدنان و نیز برخاستن فرهنگ روسی به هنگام فرمانروایی مغولان.
پس اگر فرض کنیم که جامعه ی سند با فاصله ی اندکی به دنبال مصر روان بود و سازمان آن تا زمان تاختن آریاییان وضعی همانند پادشاهی کهن مصر داشت، علت بر جای نماندن اثری از آیین های فرهنگ سند بر ما آشکار می شود.

منبع مقاله: هاردی مک نیل، ویلیام؛ (1388)، بیداری غرب، ترجمه ی مسعود رجب نیا، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول.