زمینه پیدایش
یکی طفل دندان برآورده بود * پدر سر به فکرت فرو برده بود که من نان و برگ از کجا آرَمَش؟ * مروّت نباشد که بگذارمش چو بیچاره گفت این سخن نزد جفت * نگر تا زن او چه مردانه گفت مخور گول ابلیس، تا جان دهد * هر آن کس که دندان دهد نان دهد(1) (سعدی)پیامها
1. روزی هر کسی را خداوند ضامن است.2. نباید غم روزی فرزندان را خورد.
3. خدای که برای راحت‌تر غذا خوردن بچه به او دندان می‌دهد، حتماً فکر روزی او را نیز کرده است.
این ضرب‌المثل در موارد ذیل به کار می‌رود: 1. در توجه و تنبّه دادن به روزی‌رسانی خداوند. 2. بزرگ‌ترها به کوچک‌ترها هنگام غصه خوردن از آمدن فرزند یا اختیار زن می‌گویند.(2)
ضرب المثل های هم مضمون
ـ برای کلّه ماهی‌‌خور، کله ماهی پیدا می‌شود.ـ بی‌مگس هرگز نماند عنکبوت.
ـ تا حیاتی هست ما را، روزی ما می‌رسد.
ـ جان بی نان به کس نداد خدای.
ـ خدا، دهن باز را بی‌روزی نمی‌گذارد.
ـ خدا، روزیرسان است.
ـ نیم نانی می‌رسد تا نیم جانی در تن است.
ـ الرِّزقُ عَلَی اللهِ.(3)
اشعار هم مضمون
گفت از ضعف توکل باشد آن * ور نه بدهد نان، کسی کو داد جان جمله را رزّاق روزی می‌دهد * قسمت هر کس به پیشش می‌نهد (مولوی)مور را روزی از سلیمان نیست * که ز روزی‌دهِ سلیمان است. (خاقانی)(4)
ریشه های قرآنی حدیثی
«وَ ما مِنْ دابَّةٍ فِی الاَرْضِ اِلاَّ عَلَی اللهِ رِزْقها؛ هیچ جنبده‌ای در روی زمین نیست مگر اینکه روزی‌اش بر عهده خداست». (هود: 6)امام علی(علیه السلام): «عِیالُهُ الخَلائِقُ، ضَمِنَ اَرْزاقَهُمْ، وَ قَدَّرَ اَقْواتَهُم؛ همه مخلوقات، جیره‌خوار خدایند، او روزی آنان را ضمانت کرده و خوراکشان را مقدّر ساخته است».(5)
امام علی(علیه السلام): «لِکُلِّ ذی رَمَقٍ قُوتٌ؛ هر جانداری، روزی خود را دارد».(6)
لغات
فکرت: فکر.برگ: اسباب و توشه.
آرمش: بیاورم.
ابلیس: شیطان.
کو: که او.
رزاق: روزیرسان.
مور: مورچه.
جفت: همسر.
روزی‌ده: روزیرسان.
پی‌نوشت‌ها:
1. حسن ذوالفقاری، داستان‌های امثال، تهران، مازیار، چ 2، 1385، ص 860.
2. جعفر شهری، قند و نمک، تهران، معین، چ 4، 1381، ص 609.
3. غلامرضا حیدری ابهری، حکمت‌نامه پارسیان، قم، نشر جمال، چ 1، 1385، ص 366.
4. همان.
5. سید رضی، نهج‌البلاغه، ترجمه: کاظم محمدی و محمد دشتی، قم، انتشارات امام علی(علیه السلام)، چ 2، 1396 هـ.ق، خطبه 91.
6. امالی صدوق، بیروت، مؤسسه اعلمی، چ 5، 1400 هـ.ق، ص 264.
مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما
/ج
