همین بخشیدن‌ها مرا به این روز انداخته!

زمینه پیدایش

چون امیر تیمور، فارس را بگرفت و امیر منصور را بکشت، خواجه حافظ شیرازی را طلب کرد. چون حاضر شد، تیمور آثار فقر را در چهره او نمایان دید و گفت: ای حافظ من به ضرب شمشیر تمام روی زمین را خراب کردم تا سمرقند و بخارا را آباد کنم. تو آن را به یک خال هندو می‌بخشی و می‌گویی: «اگر آن تُرک شیرازی به دست آرد دل ما را * به خال هِندویش، بخشم سمرقند و بخارا را.» حافظ پاسخ داد: همین بخشیدن‌ها مرا به این روز انداخته است.(1)

پیامها

1. بخشش در حدّی پسندیده است که باعث نیازمندی بخشنده نشود.
2. افراط و تفریط در هر چیزی حتی بخشش نیز ناپسند است.پس این ضرب‌المثل زبان حال کسی است که بر اثر افراط در بخشش و گشاده‌دستی به فقر و هلاکت مبتلا شده است.

ضرب المثل های هم مضمون

ـ بخشش نیکو آنکه تو را درویش نگرداند.(2)
ـ کسی بادْدستی ز رادی نگفت.(3)

اشعار هم مضمون

کَرَم به جای فرومایگان چو بتوانی * مروّت است، نه چندان که خود فرو مانی(4) (سعدی)

ریشه های قرآنی حدیثی

امام حسن عسگری(علیه السلام): «اِنَّ لِلسَّخاءِ مِقداراً فَاِنْ زادَ عَلَیهِ فَهُوَ سَرَفٌ؛ بخشندگی، اندازه‌ای دارد که اگر از آن فراتر رود، اسراف است».(5)

لغات

باددستی: ولخرجی.
خال هندو: خال سیاه.
رادی: جوانمردی، بخشندگی.
فرومایگان: انسان‌های پست.
مروّت: جوانمردی.
فرو مانی: درمانده شوی، بیچاره شوی.

پی‌نوشت‌ها:

1. امین خضرایی، فرهنگ‌نامه امثال و حکم ایرانی، شیراز، نوید شیراز، چ 1، 1382، ص 168.
2. امثال و حکم، دهخدا، تهران، امیر کبیر، چ 4، 1357، ج 1، ص 395.
3. همان، ج 3، ص 1207.
4. همان، ص 1200.
5. علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث، چ 3، 1403 هـ.ق، ج 69، ص 407.

منبع مقاله :
مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما