نویسنده: حمید خرمی
سیدضیاء الدین طباطبایی تا پیش از کودتا
از آنجا که کودتای اسفند 1299 با محوریت شخص سیدضیاء شکل گرفت، ابتدا به زندگی او اشاره کوتاهی می نمائیم. نامبرده فرزند آقاسیدعلی یزدی، از روحانیون دربار مظفرالدین شاه، می باشد. در ایام نوجوانی انقلاب مشروطه را درک نمود و در مهاجرت کبری همچون دیگر طلاب به قم مهاجرت کرد. ورودش به شیراز با پیروزی انقلاب مشروطه همزمان شد. سید در شیراز روزنامه ی اسلام و با توقیف آن روزنامه ی ندای اسلام را منتشر ساخت. انتقادهای او از متنفذین و مستبدین فارس منجر به تهدید قتلش از جانب ایشان شد. پس شیراز را با قیافه و لباس مبدل ترک گفت(1) و به تهران رفت که در محاق استبداد صغیر فرو رفته بود. او در تهران به کمیته ی جهانگیر پیوست و مأمور نوشتن بیانیه و برقراری ارتباط میان آزادیخواهان شد. همچنین با تشکیل یک گروه کوچک سعی در ساختن نارنجک و ترساندن هواداران محمدعلی شاه نمود که نقشه اش لو رفت. از بیم خشم شاه به سفارت عثمانی و بریتانیا پناهنده شد که عذر او را خواستند؛ بناچار به سفارت اطریش- مجارستان روی آورد که انصافاً از او در «محکمه ی محاکمات وزارت امور خارجه» حمایت همه جانبه ای نمودند.(2) در فتح تهران نیز از جانب کمیته ی جهانگیر«مأمور تسخیر تلفون خانه و خیابان لاله زار و چراغ برق بود.»(3)پس از سقوط دیکتاتوری محمدعلی شاه، احزاب و روزنامه های جدیدی شروع به فعالیت نمودند. سیدضیاء در حالی که کمتر از بیست سال داشت، روزنامه ی شرق را منتشر ساخت که از جانب افراد متمولی همچون ارباب بهمن زرتشتی و ماطاوسخان ارمنی حمایت مالی می شد. افکار تند سیدضیاء و انتقادات پی در پی او از کابینه ها باعث توقیف های چندباره ی روزنامه شد و در نهایت اداره ی نظمیه با صدور ابلاغیه ای در اوایل خرداد 1289 از ادامه ی نشر روزنامه جلوگیری کرد.(4) برق جایگزین روزنامه ی شرق شد؛ اما این روزنامه هم گرفتار توبیخ دستگاه حاکمه شد و انتشار مقاله ی«روح ملت از این مجلس خبر ندارد» نمایندگان مجلس را نیز به شکایت از سیدضیاء وادار ساخت. سرانجام برای حفظ قداست مجلس، سیدضیاء حاضر شد بدون اینکه محکوم گردد، کشور را ترک کند.
سیدضیاء دو سال بعد به ایران برگشت و خرده گیری های او از دولت علاء السلطنه و ناصرالملک که از برپائی انتخابات مجلس خودداری می کردند(5)، منجر به توقیف همیشگی این روزنامه شد. سید در کمتر از یک هفته روزنامه ی رعد را منتشر کرد و طبق معمول به مخالفت با دولت های ضعیف ادامه داد. او بی تدبیری طبقه ی حاکم در اداره ی مطلوب کشور را عامل مهم بی سامانی و فشار دولت های شمالی و جنوبی می دانست.(6) با شروع جنگ جهانی اول، در آبان 1294 ایران به تصرف بیگانگان درآمد و روزنامه ی رعد به جمع طرفداران انگلیس اشغالگر پیوست. در حالی که دیگر جراید دل به آلمان ها بسته بودند. سیدضیاء نظر مساعدی نسبت به اعلام بی طرفی کابینه ی مستوفی الممالک نداشت و دولت را محکوم می کرد به اینکه«نه از جنگ بهره می برد و نه از بی طرفی واقعی پیروی می کند.»(7)
پس از سقوط دولت سپهسالار اعظم، میرزاحسن خان وثوق الدوله مأمور تشکیل کابینه شد. علیرغم حضور تعدادی از هواداران انگلیس در این دولت، نخست وزیر از پذیرفتن پیشنهاد دولت های انگلیس و روسیه مبنی بر نظارتشان بر امور مالی و نظامی ایران- که پیش از این به امضای سپهسالار رسیده بود- امتناع نمود(8). این اتفاق بی تأثیر در مخالفت های روزنامه ی رعد با این کابینه نبود که درنهایت منجر به محاکمه ی سیدضیاء شد. او از این محکمه پیروز بیرون آمد؛ اما به خاطر«صدمه و زحمت روحی» نیازمند استراحت و«فراغت دماغ» شده بود.(9) لذا ایران را به مقصد روسیه، که در آتش انقلاب می سوخت، ترک گفت. او در پطروگراد شاهد سخنرانی لنین بود که در آن لغو قرارداد 1907م و دیگر امتیازات روسیه در ایران را اعلام کرد.(10)
سیدضیاء قریب به دو سال در اروپا توقف نمود و پس از بازگشت، روزنامه ی رعد را مجدداً از 20 مهر 1292 منتشر ساخت. بعد از این سیدضیاء سرسختانه از وثوق الدوله حمایت می کرد. وثوق موفق به دستگیری و مجازات کمیته ی مجازات شده بود. ظاهراً سیدضیاء نیز در لیست سیاه این کمیته قرار گرفته و تا مدتی در نگرانی به سر می برد.(11) علاقه مندی سیدضیاء به امور اجرائی بعد این زمان آشکارتر شد و در روزنامه ی خود از سپردن امور به اشخاص لایق سخن می گفت؛ به عنوان نمونه زندگی نامه ی«کلمانسو» را که در فرانسه از شغل روزنامه نگاری به مناصب بالای سیاسی رسیده بود، تشریح کرد. همچنین شش مقاله تحت عنوان«اگر وزیر بودم چه می کردم»منتشر ساخت. تماس او با انگلیسی ها و دیگر اتباع بیگانه حاضر در تهران نیز افزایش پیدا کرد.
زمینه های کودتای سوم اسفند 1299
پس از پیروزی انقلاب روسیه، تمام امتیازات آن کشور در ایران ملغی اعلام شد و شروع به تخلیه ی نیروهای خود از شمال ایران کردند. مردم ایران نیز کم و بیش از تفکرات انقلابیون روسی به هیجان آمده و انتظار تحولی در کشور را می کشیدند. ورود این افکار توسط سربازان روسی حاضر در ایران صورت می گرفت، «به ویژه مردم شهرهایی چون تبریز، کرمانشاه، رشت و... با سرمشق گرفتن از شوراهای نمایندگان سربازان در یگان های ارتش روسیه شروع به پدید آوردن شوراهای محلی نمودند.(12) تشکیل کمیته مجازات و قتل جاسوسان بیگانه را هم می توان در همین چارچوب تفسیر نمود؛ اقدامات آن ها باعث سقوط کابینه ی اول حسن وثوق در رجب 1335 شد که تا روی کار آمدن مجدد او در شعبان 1336، کابینه ها سیاست ضدانگلیسی در پیش گرفتند.(13)پس از پایان یافتن جنگ جهانی اول، قیمومیت عراق طبق نظر جامعه ی ملل به انگلستان سپرده شد؛ این کشور«خیال داشت پسر پادشاه حجاز را در کشور جدید بر تخت نشاند و اداره ی امور آنجا را به مأموران انگلیسی بسپرد»(14). با این شرایط جدید ایران میان دو مستعمره ی انگلستان یعنی هند و عراق قرار می گرفت و از اهمیت دو چندانی برخوردار شده بود. اوضاع داخلی کشور هم رو به وخامت گذارده بود؛ فقر گسترده، ناامنی در نقاط مختلف، دخالت بیگانگان و جنبش های محلی چون نهضت جنگل و خیابانی مردم را مستأصل ساخته بود و همه مشتاق شکل گیری یک دولت مرکزی مقتدر به انتظار نشسته بودند، به همین خاطر مدرس از سپردن ریاست الوزرائی به وثوق الدوله حمایت نمود. انگلستان هم به خاطر حضور دائمی نیروهایش در ایران که هزینه های سنگین مالی، نظامی و سیاسی به دنبال داشت، دولت وثوق الدوله را با پرداخت رشوه تشویق به امضای قرارداد 1919م کرد. با عقد این قرارداد ایران به یک کشور تحت الحمایه و پایگاه مناسبی در برابر شوروی تبدیل می شد؛ بدون اینکه انگلستان هزینه ی چندانی برای آن بپردازد. سیدضیاء در حاشیه ی مذاکرات انگلیسی ها با وثوق الدوله حاضر بود و روزنامه اش از قرارداد مزبور حمایت می کرد.(15) او عقد قرارداد را «دوره ی تجدید ایران» شمرد و با درج 9 مقاله در روزنامه به دفاع از کابینه پرداخت. سیدضیاء از جمله روزنامه نگارانی بود که به خاطر تمجید از کابینه مبلغ بیست و پنج هزار تومان رشوه دریافت نمود.(16)
تقلای بیش از اندازه ی سیدضیاء باعث واکنش دیگر افراد از جمله عبدالله مستوفی شد که بنا به تقاضای سیدحسن مدرس رساله ی ابطال الباطل را در رد قرارداد فوق نگاشت و در آن به نقش سیدضیاء و حمایتش از وثوق الدوله اشاره نمود. نویسنده از سیدضیاء به عنوان« مولانا رعدالدین» یاد کرده که کابینه ی مستوفی الممالک را بخاطر کوتاهی در حل مشکلات کشور«ملامت کرده از انواع هتاکی و هرزگی را به کابینه معمول می داشت» اما در مورد وثوق الدوله «تمام خرابکاری ها تمام مفاسد اعمال شما را ستایش و حتی برای کار چاقی شما مطالبه ی اجرای قرارداد را هم از قول ملت می نماید.»(17) سیدضیاء علت حمایتش از قرارداد را چنین توجیه می کرد که «بستن قرارداد برای جلب حمایت دولت انگلستان ضرورت داشت؛ ما می دانستیم که بعداً مجلس این قرارداد را رد می کند ولی در آن اوقات خطر تجزیه را از ایران رد می کرد»(18) این مطلب در حالی بیان می شد که بریتانیا پیش از تصویب قرارداد در مجلس شورای ملی، به اجرای مفاد آن پرداخت. در ضمن افشای قرارداد باعث حیرت و اعتراض دولت های دیگر از جمله فرانسه و آمریکا شد که سیدضیاء درصدد پاسخگوئی به برخی از آن ها برآمد.(19)
سیدضیاء به پاداش حمایت از کابینه ی وثوق الدوله، در رأس هیأتی برای عقد قرارداد تجاری با دولت باکو عازم قفقاز شد. پیشینه ی همکاری مطبوعاتی سیدضیاء با محمدامین رسول زاده حاکم«آذربایجان مستقل» و سیاست انگلستان در انتخاب وی بی تأثیر نبوده است. قراردادی که به امضای طرفین رسید، مورد تأیید رئیس الوزرا قرار نگرفت. بنابراین سیدضیاء هیأت را در آذربایجان گذارد و به ایران برگشت تا توضیحات لازم را به کابینه بدهد. هر چند ورود بلشویک ها در اردیبهشت 1299 به آذربایجان، تمام زحمات سیدضیاء‌را به باد داد، اما باعث شد تا سیدضیاء در مرکز توجه محافل سیاسی قرار گرفته(20) و به او یک وجهه ی نیمه دولتی بدهد. از طرف دیگر بریتانیا نیز نظر مساعدتری نسبت به او پیدا کرد و به قول آوری آن ها مفتون بینش سیاسی وی شدند که ترکیبی از بینش اروپایی و ایرانی شده بود.(21)
کودتای سوم اسفند 1299
اواخر سال 1296، سازمان کمیته ی آهن در اصفهان و با حمایت کنسولگری انگلیس و دخالت کلنل هیگ، تأسیس شد. یحیی دولت آبادی که در خرداد 1298(رمضان 1337ق) به اصفهان مسافرت کرده بود، از شوق جوانان و مردم برای ورود به کمیته، شگفت زده شده و علت علاقه مندی جوانان را دستیابی به «شغل دولتی» ذکر کرده است.(22) مدیریت کمیته برعهده ی«حسین خان معتمد گیلانی» بود؛ او پس از شنیدن خبر دایر شدن مرکز کمیته ی آهن در تهران، آن را «خطرناک»تشخیص داده و بدون اطلاع کلنل هیگ، به موجب یک ماده از نظامنامه، کمیته را منحل اعلام نمود.(23) بار دیگر کمیته در سال 1298 با نام کمیته ی «فولاد» یا «زرگنده» در تهران شکل گرفت. جلسات کمیته در خانه ی ییلاقی سیدضیاء، نزدیک به سفارت انگلیس تشکیل می شد. سیدضیاء ریاست کمیته را بر عهده داشت و اشخاصی چون عدل الملک، کلنل کاظم خان سیاح، میرزاکریم خان رشتی، سلطان محمدخان عامری، ماژور مسعودخان کیهان و سلطان اسکندرخان، در آن عضویت داشتند.(24)پس از سقوط کابینه ی وثوق الدوله در تیرماه 1299، کمیته ی زرگنده بر فعالیت خود افزود و با حزب سوسیالیست به همکاری پرداخت.(25) با تشکیل کابینه ی میرزاحسن خان مشیرالدوله(تیرماه 1299)، «وستهال سوئدی، رئیس نظمیه و برخی دیگر از اشخاصی که از مقام خود منفصل شده بودند، به کمیته پیوستند.»(26) مشیرالدوله با انتشار بیانیه ای در 28 شوال 1338ق/ 24 تیر 1299، درباره ی قرارداد 1919 اعلام کرد«موقوف الاجری خواهد بود تا وقتی که برای مجلس شورای ملی ایران عرضه شده تصویب گردد»(27)و به دنبال آن، مستشاران نظامی و مالی انگلیس از ایران خارج شدند.مشیرالدوله توانست با سرکوب قیام شیخ محمد خیابانی و عقب راندن نیروهای جنگل، تا حدودی امنیت را مجدداً به ایران بازگرداند. با موافقت احمدشاه، مشاورالممالک انصاری جهت مقدمات انعقاد پیمان میان ایران و حکومت جدید شوروی در مرداد 1299 عازم شد. «این اقدام مشیرالدوله مطبوع خاطر انگلیسیها نیفتاد و فعالیت دیپلماسی بریتانیا را بر ضد او تحریک نمود.»(28) مقامات انگلیسی که از حضور در قفقاز نتیجه ای به دست نیاورده بودند، به ناچار با نماینده ی تام الاختیار لنین در ژوئن 1920م/ خرداد 1299 به مذاکره پرداختند. آنها راجع به ایران تصمیم گرفتند که انگلستان، ایران را به پایگاه ضدانقلاب شوروی تبدیل نکند و هر دو کشور خاک ایران را تا 11 فروردین 1300/ 31 مارس 1921 تخلیه کنند.(29) با علنی شدن این طرح، سیدضیاء نقشه ای برای تشکیل یک نیروی بزرگ ایرانی تحت فرماندهی افسران انگلیسی، جهت دفاع از پایتخت در برابر بلشویک ها مطرح کرد که از طریق سفارت انگلیس تسلیم رئیس الوزراء شد. او همچنین سپردن حکمرانی ایالات شمال و معاونت وزارت داخله به خود را هم مطرح ساخت که مورد حمایت سفارت خانه ی انگلستان قرار گرفت اما رئیس الوزرا پاسخ داد نیازی به خدمات سیدضیاء نمی باشد.(30) در این زمان انگلستان به دنبال روی کار آوردن یک دولت قوی و در عین حال مطیع بود که مشیرالدوله حائز این شرایط نبود؛ بنابراین برای به سقوط کشاندن دولت مذکور، ضمن قطع کمک های مالی و ایجاد نارضایتی در بین قزاق ها، قشون نظامی را وادار به عقب نشینی از برابر جنگلی ها و ایجاد نگرانی در بین مردم کردند. سرانجام با تهدید شاه، مشیرالدوله در 3 آبان 1299 وادار به استعفا شد.(31) کمیته ی زرگنده، مستوفی الممالک را کاندیدای ریاست الوزرایی نمود و«برخلاف رسم و عادت مملکت دو نفر از اعضای مهم کمیته را که سیدضیاءالدین طباطبایی و میرزامحمد صادق طباطبایی باشند» کاندیدای وزارت نمود.(32) با امتناع مستوفی الممالک، سپهدار اعظم مأمور تشکیل کابینه شد(5 آبان 1299/ 13صفر 1339ق)و برخی از اعضای کمیته ی زرگنده مانند وستهال، مجدداً به کار مشغول شدند. سپهدار برای جلب رضایت انگلیسی ها استاروسلسکی، فرمانده روسی قزاقخانه را در 9 آبان معزول و روانه ی پاریس کرد. تعدادی دیگر از افسران روسی نیز از خدمت منفصل شدند و موانع احتمالی اجرای کودتا برداشته شد. سیدضیاء طرف مشورت سپهداراعظم بود و بنا به اظهار برخی، سپهدار به او مقام وزارت معارف یا عدلیه را پیشنهاد کرد اما سیدضیاء خواستار وزارت امور خارجه شده بود، و حتی «آن مقام را هم قبول نکرد، زیرا می خواست کار را یکسره کند.»(33) از آنجائی که سیدضیاء مأمور پرداخت حقوق قزاق ها شده بود، نظرات قبلی کمی دور از واقعیت می نماید.
پس از آنکه بانک شاهنشاهی پافشاری کرد که برات های دولتی پیش از پرداخت، باید به رؤیت مستشاران مالی مستقر در سفارت انگلیس برسد، سیدضیاء توانست با حذف این تشریفات زائد، واسطه ی بین مشتریان سرشناس بانک و سفارت انگلیس شود. بدین ترتیب سیدضیاء«موقتاً در قالب شخصیت های بزرگی درآمد که شاه و بزرگان کشور، برای مطمئن شدن از پرداخت برات هایشان، ناگزیر به مراجعه ی به او بودند.»(34) سیدضیاء چندین بار جهت پرداخت حقوق قزاق ها، به قزوین مسافرت کرد و با افسران قزاق و صاحب منصبان انگلیسی روابط مستحکمی برقرار ساخت. همچنین سیدضیاء و سردارمعظم خراسانی، واسطه ی مذاکرات غیرمستقیم مقامات سفارت انگلیس با سپهداراعظم در آذر 1299 شدند. آنها«رویه ی جبن آمیز» سپهداراعظم را مورد شماتت قرار داده و او را تشویق به تشکیل فوری یک نیروی نظامی تحت فرماندهی افسران انگلیسی به تعداد 15000 نفر کردند. همچنین خواستار نوسازی نیروهای پلیس و ژاندارم و انتقال تعدادی از پلیس های جنوب به تهران شدند. نورمن وزیرمختار انگلیس، پیش بینی کرده بود در صورت پذیرش این طرح از جانب کابینه، امکان ایجاد بحران و استعفای برخی وزراء وجود دارد،«که در آن صورت خود سیدضیاء و سردار معظم جای وزیران مستعفی را خواهند گرفت»(35). اما لرد کرزن- وزیرخارجه ی انگلیس- با تشکیل کابینه ای که سیدضیاء و سردارمعظم عضو آن باشند، مخالفت داشت.
روس ها کلیه ی قشون خود را از تاریخ 24 دی ماه 1299 از نواحی شمال به عقب راندند، مقامات سفارت انگلیس نیز به سپهدار اطلاع دادند مجلس نمایندگان انگلیس، پرداخت کمک مالی به ایران را منوط به این می داند که مصرف آن با نظر افسران انگلیس باشد، و بزودی نیروهای خود را از ایران بیرون خواهند برد.(36) سپهدار که در شرایط بغرنجی قرار گرفته بود، به ناچار در 24 دی ماه استعفا کرد. مستوفی الممالک که آمادگی خود را پیش از این اعلام کرده بود، زمانی که از تصویب قرارداد 1919م در مجلس شورای ملی عذر خواست، کنار گذاشته شد؛ بنابراین احمدشاه مجدداً از سپهدار خواست تا دولت خود را تقویت کند. پس از 26 روز، کابینه ی جدید در مورخه ی 28 بهمن 1299/ 8 جمادی الثانی 1339ق به حضور احمدشاه معرفی شد. دولت چندان ضعیف بود که«اگر نیروی انگلیس در حوالی قزوین پایگاه نداشت، بلشویک های گیلان می توانستند به آسانی به طهران حمله کنند و دولت حتی توانایی دفاع از پایتخت را هم نداشت.(37) بنابراین انگلیس فعالیت خود را برای روی کار آوردن یک دولت نظامی و در عین حال سرسپرده شدت بخشید«این دولت می توانست هم با جنبشهای رادیکال داخلی مقابله کند و هم جلو پیشروی احتمالی قوای شوروی را بعد از تخلیه ی کشور از نیروهای انگلیسی بگیرد.»(38)
پس از آنکه فرماندهی قوای نظامی انگلیس مستقر در شمال ایران، به «ادموند آیرونساید»سپرده شد، «سیاست رسمی دولت انگلیس که توسط«کرزن»وزیر خارجه، طراحی و ابلاغ می شد، به تدریج رنگ می باخت و وزارت جنگ فعال مایشاء می شد.»(39) آیرونساید ابتدا خواست از راه مسالمت آمیز پیش برود«تا مبادا اثر سوئی در رابطه ی میان سیاستمداران و نظامیان بر جای گذارد.(40)بنابراین در 26 بهمن از احمدشاه خواست رضاخان را به فرماندهی کل نیروهای قزاق ایران منصوب کند، اما او از پذیرفتن آن خودداری نمود. توجه آیرونساید به رضاخان را بایستی بخاطر شخصیت نظامی او بدانیم که شخصی زیرک، جسور و علاقه مند به کسب قدرت بود؛ او در جریان بیرون راندن کلنل کلرژه که به تازگی از جانب انقلابیون روسیه فرماندهی دیویزیون قزاق را برعهده گرفته بود شرکت داشت و با طی مدارج نظامی به رقیب مهمی برای استاروسلسکی تبدیل شده بود. او برای برپائی کودتا و تغییر کابینه هم به مذاکره با سفارت آلمان نشست، که دیرتر از موعد موافقت خود را اعلام کرده بودند.
فکر انجام کودتا در ذهن افراد دیگری هم وجود داشت، «همه درصدد بودند که از طریق کودتا و جمع قوای متشتت و تمرکز آنها می توان بسرمنزل مقصود رسید.»(41)سردار اسعد بختیاری از ملاکان بزرگ ایل بختیاری جزء اولین کاندیداهای انجام کودتا بود، اما میان خان های بختیاری اختلاف نظر وجود داشت. به میرزا اسماعیل نوبری نیز پیشنهاد انجام کودتا دادند، اما او«جواب داده بود که من به دست خارجی، مخصوصاً به دست نظامی انقلاب نمی کنم.»(42) این فکر حتی در ذهن روحانیونی چون سیدحسن مدرس هم وجود داشت و برای انجام آن با میرزا کوچک خان جنگلی نیز مکاتبه نموده و رضاخان نیز به او پیشنهاد همکاری داده بود؛(43)اما این امر با توجه به اینکه رضاخان هنوز آشنائی چندانی با مدرس نداشته بسیار بعید است «از این گذشته، برای به دست گرفتن به زور سپاهیان حمایت روحانیون در مرحله ی اول کودتا ضروری نبود»(44). انگلیسی ها نیز چندین مهره برای انجام کودتا در نظر گرفته بودند؛ ابتدا محمدولی خان خلعتبری(سپهسالار) با واسطه گری سیدضیاء، طرف مذاکره قرار گرفت، اما زمانی که سپهسالار متوجه شد انگلیسی ها خواستار سپردن وزارت داخله به سیدضیاء هستند، پیشنهاد را ضمن توهین به سیدضیاء رد کرد.(45) مؤلف«دولت و جامعه در ایران» این مطلب را ناشی از خلط مبحثی می داند که معمولاً میان نام سپهدار و سپهسالار اتفاق می افتد و در حقیقت پیشنهاد کودتا به محمدولی خان تنکابنی (سپهسالار)شده بود اما وقتی که سیدضیاء خبر حضورش در کابینه ی سپهسالار را به او می دهد، سپهسالار از انجام کودتا و تشکیل کابینه صرف نظر می کند. کاندیدای بعدی انگلیسی ها- و در حقیقت لرد کرزن- شخص نصرت الدوله فیروز، وزیر امور خارجه ایران بود؛ اما نصرت الدوله به خاطر عقد قرارداد 1919م و دریافت رشوه، دیگر امکان بازگشت به صحنه ی سیاست را نداشت و سفارت انگلیس در تهران هم او را کاندیدای مناسبی نمی دانست. ضمناً نویسنده ی مذکور اظهار نموده، به هیچ مدرکی در بایگانی های بریتانیا برنخورده است که نشان دهد فیروز را در لندن برای تشکیل دولت انتخاب کرده باشند.(46)
مقامات انگلیسی به دنبال انتخاب فردی بودند که بدون دغدغه و نگرانی از مقام سیاسی و اجتماعی خود، بتواند قرارداد 1919م را ولو با شکلی دیگر پیاده کند. علیرغم وجود افراد مهم و سابقه دار لشکری برای انجام کودتا، رضاخان میرپنج در نظر گرفته شد و این مطلب در مورد سیدضیاء، بدون داشتن مقام رسمی و جایگاه مهم طبقاتی نیز صادق است. بالفور عضو سفارت انگلستان در تهران که در ایام کودتا حاضر بود می نویسد انتخاب سیدضیاء جهت رهبری توطئه«مانند موارد مشابه دیگر، ناشی از تصادف بود تا طرح و برنامه»(47). البته نظرات دیگری هم در مورد این جریان اظهار شده است؛ طبق یک نظر بر اساس اسناد و مدارک، دو طرح جداگانه ی کودتا در تهران و قزوین توسط دو صاحب منصب انگلیسی یعنی ژنرال آیرونساید و نورمن وزیرمختار بریتانیا در تهران، بدون اطلاع یکدیگر و مقامات مافوق خود در لندن مورد بررسی قرار گرفته بود.(48)اجرای کودتا توسط آیرونساید، با حرکت نیروهای قزاق به تهران آغاز شد که نورمن را غافلگیر کرد، اما او توانست سیدضیاء را به استقبال نیروهای اعزامی بفرستد و او را بر آنها تحمیل کند. در نظر دیگری که به نظر منطقی تر می آید، آیرونساید پس از انتخاب و گفتگو با رضاخان جهت انجام کودتا، نورمن را در جریان گذاشته و با استدلال او مبنی بر تعیین یک رهبر سیاسی، علاوه بر رهبر نظامی موافقت نمود و انتخاب آن را برعهده ی نورمن گذاشت(49)، او هم سیدضیاء را برای رهبری سیاسی کودتا برگزید.
انگلیسی ها پس از آنکه شعبات بانک شاهنشاهی را در ولایات تعطیل کردند، از احمدشاه خواستند پایتخت را به اصفهان منتقل کند.«برای بردن شاه به اصفهان، محتاج قوا بودند و بنا شد که پانصد نفر از قزاق های قزوین، به تهران بیایند.»(50) سیدضیاء و اسمایس فرصت را مغتنم شمرده و سردار همایون را وادار کردند دستور انتقال قزاق ها را به تهران صادر کند. سیدضیاء و رضاخان برای اولین بار در شاه آباد یکدیگر را دیدند که به اتفاق کاظم خان سیّاح، سرتیپ احمدخان و ماژور مسعودخان کیهان، به قرآن سوگند یاد کردند تا همواره در خدمت شاه و میهن باشند و از یکدیگر در همه ی احوال حمایت کنند.(51) احمدشاه پس از آنکه متوجه شد سیدضیاء نیز دست اندرکار آوردن قزاق ها می باشد، پشیمان شده و می خواهد که نیروها به مواضع خود برگردند. بنابراین هیأت مشترکی از جانب شاه، کابینه و سفارت انگلیس در مهرآباد به مذاکره با رضاخان پرداختند. رضاخان ضمن انتقاد از کابینه های نالایق، حرکت قزاق ها را برای پیشگیری از حمله ی بلشویک ها و تشکیل حکومت نیرومند و مقتدر لازم می شمارد.(52) سرانجام قزاق ها در سوم اسفند 1299 وارد پایتخت شدند، در حالی که به ژنرال وست هال، رئیس سوئدی نظمیه و عضو کمیته ی زرگنده توصیه شده بود که«اگر نبردی درگرفت، دخالت نکند.»(53) طبق خاطرات سیدضیاء، در هنگام ورود نیروهای قزاق «یکدفعه با هم ده توپ در شهر شلیک شد که به اندازه ای صدای مهیبی کرد که همه ی مردم از خواب بیدار شدند و بعضی زنهای حامله بچه انداختند.»(54)تنها مقاومت در یکی از کلانتری ها صورت گرفت که منتهی به هفت کشته شد.
پس از ورود نیروی قزاق به پایتخت، تمام وزارت خانه ها و ادارات به تصرف کودتاچیان درآمده و زندانیان سیاسی از زندان شهربانی آزاد شدند. برخی امضای حکم ریاست وزرایی سیدضیاء توسط احمدشاه را در روز چهارم اسفند ذکر کرده اند(55)، اما سیدضیاء در نطق دفاعیه ی خود در مجلس چهاردهم امضای حکم را مربوط به روز ششم می داند.(56) امضای ریاست وزرایی او زمانی اتفاق افتاد که مجلس در تعطیلی به سر می برد و خرده گیری هایی که پیش از این سیدضیاء در روزنامه های خود به این نوع از کابینه ها می گرفت، به خود او نیز بازگشت. سیدضیاء در اولین ملاقات با احمدشاه درخواست لقب«دیکتاتور» کرد اما «شاه حیران و ناراحت از عواقب این عنوان روحی و معانی ضمنی معاصر آن که در واقع افاده قدرت مافوق قانون اساسی بود، تقاضای او را نپذیرفت»(57). این درخواست سیدضیاء دور از انتظار هم نبود و به احتمال وی می دانسته که انگلیسی ها بدنبال روی کار آوردن یک قدرت نظامی برای پیشبرد اهدافشان هستند. احمدشاه برای نزدیکی بیشتر به سیدضیاء، القاب دیگری مانند«اتابک اعظم» و «ظل السلطان» برای او انتخاب کرده بود که سیدضیاء از پذیرفتن آنها خودداری کرد و «نخستین نخست وزیر بی لقب ایران شد.»(58) سیدضیاء لباس روحانی خود را هم کنار گذاشت و در توضیح آن نوشت:« نخواستم در این مورد بدعتی ایجاد و هر عمامه بسری را بخیال ریاست وزراء اندازم.»(59) روز پس از کودتا، سیدضیاء بدون آنکه هنوز اختیارات قانونی و رسمی پیدا کرده باشد، از حساب دولت در بانک شاهنشاهی مبالغی برداشت و بین کودتاچیان نظامی تقسیم کرد.(60) او برای تهران و شهرهای اطراف، فرماندار نظامی تعیین نمود و از 12 اسفند در تهران حکومت نظامی اعلام شد. سیدضیاء روزنامه ی رعد را تعطیل کرد، به نظر او«وقتی آدمی بقدرت رسید باید روزنامه ی خودش را تعطیل کند و به روزنامه های مخالف اجازه ی انتشار بدهد؛ برای اینکه اسلحه ی حریف را از دستش نباید گرفت»(61). سیدضیاء برخلاف این ادعا که مربوط به اوایل دهه ی چهل بود، جراید مهم پایتخت مانند«گلشن»، «حلّاج»و«ستاره ی ایران» را توقیف کرد(62) و تعدادی از روزنامه نگاران مانند محمد فرخی یزدی مدیر«طوفان»، علی اکبر دهخدا مدیر«صوراسرافیل»، ملک الشعرای بهار مدیر«نوبهار» و «تازه بهار» و عده ای دیگر را روانه ی زندان نمود.(63) دیگر اتفاق مهم دستگیری تعداد زیادی از رجال سیاسی کشور بود، «در یک هفته، قریب هشتاد نفر ناجور و از هر دسته و هر طبقه و صنف، به محبس افتادند و غالب آنها را در عمارت قزاقخانه مشرف به میدان مشق قدیم حبس کرده[بودند].»(64)صورت اسامی افراد، قبل از کودتا در سفارت انگلیس تهیه شده بود و«این همان لیست سیاه معروفی است که بعداً کابینه ی سید هم نام خود را از آن گرفت و به کابینه ی سیاه معروف شد.»(65) انگلوفیل های مشهوری چون فرمانفرما و فرزندش نصرت الدوله و صارم الدوله نیز در بین محبوسین حضور داشتند، البته اشخاصی چون سردارمظفر، محمدولی خان تنکابنی و دیگر رؤسای عشایر که نگهبانان مسلح در اختیار داشتند از گزند دستگیری دولت در امان ماندند.(66)
تعدادی قزاق هم در بیرون سفارت انگلستان گمارده شده بود تا در ظاهر نگذارند کسی آنجا بست بنشیند و در واقع برای اینکه نورمن و دیگر اعضای سفارت، در محذور اخلاقی قرار نگیرند. با افزایش تعداد محبوسین، برخی از ایشان را از تهران تبعید کردند، از جمله ملک الشعرای بهار که به دزآشوب شمیران فرستاده شد، او که ابتدا طرف مشورت سیدضیاء بود، به خاطر اینکه اداره ی روزنامه ی ایران را قبول نکرد، مورد غضب وی قرار گرفت و دستگیر شد. بهار قصیده ای طولانی در زندان به نام«هیجان رومی» سرود و در ضمن آن به اِشکال گرفتن از احمدشاه پرداخت:
...هشدار که در پسین بد روزی*** ملت کشد از خدایگان کیفر
در بر رُخ آرزوت نگشاید*** آن گنج که گِرد کردی از هر در
نه زور رضات می کند یاری*** نه نور ضیات می شود رهبر
یرند و زرت به سخره بستانند*** آنان که توشان همی کنی تسخر
وانگه به طلاتت اندر اندازند*** آنجا که عقاب افکند شهپر(67)
وقتی که سیدضیاء اولین بیانیه اش را صادر نمود، بدون اینکه تمجید و تملقی از شاه و یا ذکری از اداره امور مملکت تحت هدایت اعلیحضرت کند، اعیان و اشراف را مسئول وضعیت ناهنجار کشور معرفی کرده و عمر حکومت این طبقه را پایان یافته اعلام نمود. سپس جملات را با کلمه ی «لازم است» شروع و به بیان برنامه های خود می پردازد. اداره ی مملکت با عواید داخلی، بنای یک عدالتخانه ی حقیقی، تأسیس مدارس برای تعلیم و تربیت تمام طبقات، خاتمه دادن به بدبختی کارگران و دهقانان، لغو کاپیتولاسیون و تجدیدنظر در امتیازاتی که پیش از این به اجانب واگذار شده، از جمله برنامه های سیدضیاء بود. او ضمن اعلام لغو قرارداد 1919م خواهان تخلیه ی نیروهای بیگانه از کشور شد.(75) دولت آبادی بیانیه را به یک مقاله ی سیاسی و اجتماعی برای درج در روزنامه تشبیه کرده(76) و برای بهار نیز جالب بود که در آن«فقط یک نوبت اشاره به قانون و رژیم کشور شده بود.»(77)
سفارت انگلیس به محل رفت و آمد هر روز اتومبیل سیدضیاء تبدیل شده بود.(78) او ضمن مشورت با اعضای سفارت در مورد برنامه های خود، از نورمن خواست «سربازان انگلیسی که در قزوین هستند، عجالتاً نباید خاک ایران را ترک کنند تا آن نیروهای محلی که وی درصدد تشکیل آن است، بوجود آید.»(79)رئیس الوزراء سرانجام کابینه ی خود را در دهم اسفند به حضور احمدشاه معرفی کرد. برخی از وزارت خانه ها مانند داخله، خارجه و جنگ به اعضای کمیته ی زرگنده سپرده شده بودند. او کسانی را کاندیدای وزارت کرده بود «که هیچ کدام از حیث شهامت در عرض او نبودند و در کارهای اجتماعی زبردستی و تجربه و شهامت لازم را که خود او دارا بود نداشتند»(80). سیدضیاء در ایام تبعیدش در اروپا، به «بی عرضه»بودن وزرایش اعتراف کرده و علت آن را بی اعتمادی به اشخاص لایق ذکر نمود.(81)
هر چند سیدضیاء توانست با انتصاب فرمانداران نظامی در شهرهای نزدیک به پایتخت، مانع از مخالفت والیان آن شهرها بشود، اما برخی دیگر از والیان به راحتی حاضر به قبول رئیس الوزرایی او نبودند. مصدق السلطنه از انتشار حکم ریاست وزرایی سیدضیاء در ولایت فارس امتناع نمود و طی تلگرامی به احمدشاه، انتشار آن را باعث اغتشاش و انقلاب اعلام کرد.(82) مصدق که در معرض تهدید قرار گرفته بود، به ناچار استعفا داده و به بختیاری ها پناهنده شد تا از دست دولت در امان باشد. والی خراسان، قوام السلطنه نیز حاضر به اطاعت از دولت نبود و مصمم به مقابله با کودتاچیان شد. وی با اخذ مبالغی از بزرگان مشهد می خواست قوایی عظیم تر در برابر دولت و ژاندارمری فراهم کند.(83) سیدضیاء با اعزام سیدمهدی فرخ(معتصم السلطنه)، توانست نظر کلنل محمدتقی خان پسیان را در توقیف قوام السلطنه جلب نماید. جرأت و تهور سیدضیاء باعث شد تا کلنل« مفتون» سیدضیاء شود.(84) سرانجام کلنل توانست طی یک نقشه و بدون درگیری، قوام السلطنه را دستگیر و خود حکم کفالت استانداری خراسان را از سوی نخست وزیر دریافت کند.(85) این اقدام کلنل را برخی ناشی از «نظر مثبت روشنفکران تجددخواه و ناسیونالیست»می دانند.(86) والی کرمانشاه، اکبر میرزا صارم الدوله نیز قصد مقاومت و مبارزه با دولت سیدضیاء را داشت که پس از درگیری و مقتول و مجروح شدن عده ای، دستگیر و روانه ی زندان تهران شد.(87)
سیدضیاء طی مدت 90 روز حکومت، بیش از کسانی که چند سال حکومت کرده بودند، اطلاعیه، اعلامیه، تصویب نامه، آیین نامه و دستورالعمل صادر نمود. برخی از آنها برای کسب رضایت توده ی مردم، تعدادی جهت جلب رضایت روحانیون و مذهبی ها و کارهایی نیز به خاطر روشنفکران انجام شد. لغو قرارداد 1919م از جمله اقداماتی است که برای رضایت تمام طبقات صورت گرفت؛ هیأت وزراء در جلسه ی 13 اسفند 1299، به اتفاق آراء معاهده را ملغی اعلام نمود و در 18 اسفند نیز طی نامه ای به سفارت انگلستان اطلاع داده شد.(88) سیدضیاء پس از لغو قرارداد به انگلیسی ها اطلاع داد بی درنگ عده ای از مستشاران انگلیسی در دوایر نظامی و مالی ایران استخدام خواهند شد، به طوری که «در ظاهر هیچ گونه دلیلی وجود نداشته باشد که این عده به موجب توافق قبلی[ بخوانید قرارداد 1919م] به استخدام دولت ایران درآمده اند». برای اغفال دیگر دولت ها هم به نورمن پیشنهاد نمود تعدادی مستشار از دولت های فرانسه، آمریکا و حتی شوروی استخدام شوند.(89) البته لرد کرزن تهدید نمود در صورت لغو قرارداد، دولت ایران ضمن بازگرداندن قسط اول وام [بخوانید رشوه] به امضاءکنندگان قرارداد، قرارداد مربوط به افزایش نرخ گمرکات جنوب کشور نیز لغو خواهد شد. لغو قرارداد، اثر مطلوبی را که سیدضیاء انتظارش را می کشید، بر جای نگذاشت، زیرا قرارداد پیش از این به نقطه ی پایان رسیده بود. همان گونه که کنسول انگلیس در شیراز به دکتر مصدق گفته بود «در زبان انگلیسی، ما ضرب المثلی داریم که می گوید گربه ی مرده را کسی چوب نمی زند. قرارداد مرده بود و احتیاج به لغو کردن نداشت.»(90) به هر حال، سیدضیاء همان طور که وعده داده بود، با سپردن فرماندهی کل دیویزیون و فرماندهی قزاق در شمال به افسران انگلیسی و دعوت از آرمیتاژ اسمیت مستشار مالیه به تهران، عملاً قرارداد را به اجرا درآورد؛ برای بالفور عضو سفارت بریتانیا در تهران عجیب بود که با وجود اجرای کامل قرارداد چرا وزارت خارجه ی کشور متبوعش به آن تن در نداده است.(91)
عقد قرارداد 1921م با دولت شوروی، در کابینه ی سیدضیاء رقم خورد که دنباله ی قرارداد بازرگانی موقتی بود که بین انگلیس و شوروی در سال 1921م/ 1299 به امضاء رسیده بود. در مورد پیشینه ی این قرارداد بایستی گفت مشاورالممالک در زمان دولت مشیرالدوله-مورخه ی ذیقعده ی 1338ق/ تیر- مرداد 1299- به مسکو مسافرت کرد و پیمان نامه ای در 26 ماده با مقامات شوروی به امضاء رساند. دولت اول سپهدار اعظم، موافقت خود را با آن پیمان نامه اعلام نمود، اما انگلیسی ها با توسل به حیله ی سیاسی توانستند او را وادار به استعفا کنند.(92) قراردادی که موجب استعفای کابینه ی مزبور شده بود، در کابینه ی سیدضیاء به تاریخ 26 فوریه ی 1921م/ 7 اسفند 1299 رسماً مورد تأیید قرار گرفت. هدف شوروی از عقد قرارداد«در پیش گرفتن سیاست جلب و تحبیب و ایجاد مناسبات دوستانه با ایران بود تا بدین ترتیب سلطه و نفوذ دولت انگلیس را خنثی نماید.»(93) طبق قرارداد، تمام امتیازات دولت تزاری لغو شد و تمام اموال شوروی از قبیل راه های شوسه، راه آهن، بانک استقراضی و... به ایران واگذار شد. مهمترین امتیاز- از نظر دولت شوروی- که دولت ایران متعهد به اجرای آن شد، این بود که اجازه ندهد کشورهای دیگر از خاک ایران به عنوان پایگاهی برای مبارزه علیه شوروی استفاده کنند و در صورتی که ایران قادر به جلوگیری نباشد، از ورود نیروهای قشون روسیه به خاک ایران ممانعت نخواهد کرد.(94) امضای قرارداد به قول سیدضیاء ایران را دارای«حق حیات»نمود، و ایران«مدت بیست سال آزادی عمل پیدا کرد»(95)؛ البته دولت سیدضیاء به خاطر تبعیت بی چون و چرا از سیاست های انگلیس نتوانست از فرصت به دست آمده استفاده کند، و حتی چوب لای چرخ توسعه ی روابط با شوروی گذاشت؛ از جمله آن که پس از انتشار خبر ورود وزیرمختار جدید شوروی در آینده ای نزدیک، اقدام به اخراج بسیاری از اتباع روسیه نمود تا او را در مقابل عمل انجام شده قرار دهد(96) و نیز همان طور که به نورمن اطلاع داده بود، با افزایش نیروهای محافظت از سفارتخانه های خارجی، در واقع فعالیت های وزیرمختار شوروی را تحت نظر قرار می داد.(97) عقد قرارداد و تخلیه ی نیروهای شوروی از شمال ایران، زمینه ی شکست جنبش های اجتماعی بعد از جنگ جهانی اول در ایران، از جمله جنبش جنگلی ها را فراهم ساخت(98)، اما سیدضیاء در جهت مخالف حرکت می کرد و اقداماتی برای سر و سامان دادن به تشکیلات جنگلی ها و مجهز کردن آنها در مقابله ی با بلشویک ها انجام داد(99) و از میرزا کوچک خان خواست تا مدت شش ماه عملیات خصمانه متوقف شود. نکته ی عجیب تر آن که 60 نفر مسلح به رهبری حاج احمد کسمایی را هم مأمور ترور میرزا کوچک خان نمود.(100)
پس از شروع کار کابینه، سیدضیاء شبانه روز به فعالیت مشغول شد تا به قول خودش«به هموطنان و رجال خودمان بفهمانم که یک رئیس الوزراء چگونه باید انجام وظیفه نماید و برای آنها سرمشق باشم»(101)؛ به همین خاطر بالفور دولت سیدضیاء را یک دولت« یک نفره» می دانست.(102)در این کابینه همه به استثنای رضاقلی خان هدایت افرادی بودند که سابقه وزارت نداشتند و اغلب آن ها کارمند و دیوانی محسوب می شدند تا سیاستمدار که تهمت فساد هم به دامن آن ها نمی چسبید.(103) او ضمن انحلال وزارت عدلیه و دیوان تمیز، تشکیلات جدیدی برای عدلیه ایجاد کرد و چهار نفر مستشار از فرانسه، طبق تصویب هیأت وزراء در 13 اسفند 1299، استخدام نمود.(104)همچنین استخدام یک مستشار و ده متخصص از آمریکا برای امور اقتصادی و زراعتی را هم به تصویب رساند. البته به خاطر عمر کوتاه کابینه ی سیدضیاء نمی توانیم انتظار دیدن نتایج اقداماتش را داشته باشیم و صرفاً این دسته از مطالب را بایستی جزو افکار سیدضیاء بشماریم که زمان اجرای آن نیز نامعلوم بود. برخی از اقدامات سیدضیاء در همان مدت کوتاه ریاست الوزرایی اش به نتیجه رسید، از جمله تنظیم قانون ثبت اسناد و تأسیس اداره ی مربوط به آن است که در اردیبهشت 1300 به تصویب هیأت دولت رسید و احمدشاه نیز آن را مورد تأیید قرار داد که تا افتتاح مجلس شورای ملی بر طبق آن عمل شود(105). دیگر عمل قابل تحسین کابینه ی سیدضیاء، تأسیس وزارتخانه ی«صحیه و خیریه» است که با انحلال وزارت عدلیه، ساختمان مربوط به آن در اختیار وزارتخانه ی جدید قرارگرفت. این وزارتخانه به مرور زمان، تشکیلات خود را منسجم ساخت؛ بنابراین سیدضیاء را بایستی بانی وزارت صحیه و خیریه بدانیم. برخی از دستورهای رئیس الوزرا برای رضایت خاطر اقشار مذهبی صادر شده بود، به طور مثال او دستور داد موقع ظهر در کوچه و بازار اذان بگویند و روزهای جمعه بازارهای تهران تعطیل گردد. در میهمانی های رسمی از مشروبات الکلی استفاده نشود و مغازه های فروش مشروب و عرق تعطیل شد. هیأت دولت با صدور تصویب نامه ای در 29 فروردین 1300، استعمال تریاک را برای نظامیان و کارمندان ممنوع ساخت، به اعتقاد سیدضیاء« استعمال تریاک بخصوص در طبقات نظامی، روح شهامت و عِرق حمیت را زبون و فانی و دوام این عادت پلید، آتیه ی مملکت را تهدید می کند.»(106) مرتکبین از خدمت منفصل می شدند و برای ترک آن فرصتی یک ماهه تعیین شد. اقدامات سیدضیاء برای جلب رضایت مردم نیز قابل توجه بود. به موجب تصمیم سیدضیاء، اداره ی بلدیه با سازمان تازه ای در دوم فروردین 1300 تشکیل شد.(107) سیدضیاء اداره ی بلدیه را به «کاسپار اپیکیان»سپرد که در روزنامه ی رعد به نویسندگی مشغول بود. دولت آمریکا حاضر به دادن وام به تشکیلات اداره ی بلدیه و گسترش آن در تمام ایران شد(108) و دو تن از مستشاران آن دولت نیز در شهرداری مشغول به کار شدند. تعدادی از خیابان ها سیم کشی و روشن شد و تسطیح خیابان چراغ برق نیز شروع شد.(109) مغازه ها وادار به حذف اسامی خارجی از تابلوهای خود و استفاده از اسامی فارسی شدند. سیدضیاء می خواست بلدیه را بر مبنای اصول جدیدی به تقلید از شورای بخش لندن بنا کند، اگرچه از اسامی و ماهیت آن عاری بود.(110) «تقسیم زمین های لم یزرع و دولتی» میان کشاورزان از جمله برنامه های سیدضیاء بود که ملیکف معتقد است بخاطر تأسی از ورود افکار انقلاب روسیه به ایران بوده(111)و هیچ برنامه ی مشخصی هم برای اجرای آن در نظر گرفته نشده بود؛ همینطور وعده ی سیدضیاء مبنی بر لغو کاپیتولاسیون و ایجاد دادگاه های ویژه برای رسیدگی به جرایم و محاکمه ی اتباع خارجی که صرفاً جهت امیدوار ساختن مردم و ممانعت از مخالفت عمومی بوده است.
دولت سیدضیاء از حیث بودجه در مضیقه ی تمام قرار داشت، هرچند سفارت انگلیس قدم هایی برای حل آن برداشته بود، اما کافی نبود. سیدضیاء «مستر بالفور» را به عنوان مستشار وزارت دارایی استخدام نمود که یکی از وظایفش، تقلیل و کنار گذاشتن کارمندانی بود«که از وجودشان کاری ساخته نیست و با این همه ماه به ماه از خزانه ی دولت حقوق می گیرند»(112). صرف چای و قهوه در تمام ادارات کشوری و لشکری متوقف شد، تا «به هیچ وجه تحمیلی بر بودجه ی دولت نشود»(113).همچنین سیدضیاء حقوق شاهزادگان را به بودجه ی دربار احاله داد و رنجیدگی خاطر شاه و درباریان را فراهم ساخت.(114) سرانجام با وضع مالیات های جدید، سیدضیاء توانست تا حدی به پریشانی مالی ایران خاتمه دهد.(115) با تمام این احوال، اصلاحات سیدضیاء نتوانست رضایت عموم مردم را فراهم سازد. در تهران شبنامه هایی علیه دولت در بین مردم توزیع می شد، رفتار برخی حکّام، نارضایتی در شهرستان ها را افزایش داد و جراید شهرستان ها اقدامات دولت را مورد انتقاد قرار می دادند. بایستی شکست سیدضیاء در اجرای وعده هایش که باعث رویگردانی طبقات فرودست شده بود را یکی دیگر از دلایل سقوط او بدانیم. بالفور معتقد بود سیدضیاء«اگر گروهی مشاور بصیر در اختیار می داشت چه بسا می توانست بروز بسیاری از خطاهایش را جلوگیری کند»(116)؛
کودتا به جز سیدضیاء چهره ی دیگری هم داشت؛ و آن رضاخان، افسر قزاق، و عامل نظامی کودتا بود که برخلاف سیدضیاء، چهره ای ناشناخته و گمنام بود. «از همان روزهای نخست کاملاً معلوم و مبرهن بود که شخص مقتدر و نیرومند کودتا، همان میرپنج رضا بوده است»(117)، به همین خاطر وزیران مختار حاضر در تهران جهت حل مشکلات خود به رضاخان مراجعه می کردند تا هر چه سریع تر به نتیجه برسند. اولین اختلاف میان آن ها زمانی اتفاق افتاد که سیدضیاء یکی از اعضای کمیته ی زرگنده به نام سالار منصور قزوینی را به حکومت زنجان انتخاب کرد. او مأمور بود جهانشاه خان از متنفذین زنجان را دستگیر و روانه ی تهران کند، اما نامبرده پس از اطلاع از این جریان، روانه ی تهران شد و در منزل رضاخان ساکن گشت. زمانی که سیدضیاء در هیأت دولت از رضاخان می خواهد در کارهای سیاسی دخالت نکند، با پاسخ درشت او مواجه می شود.(118) رضاخان در قدم بعدی موفق شد کلنل کاظم خان سیاح را از فرمانداری حکومت نظامی، که از جانب سیدضیاء منصوب شده بود، برکنار سازد. سیدضیاء با امید به اینکه فرماندهی دیویزیون قزاق را از رضاخان بگیرد، در 5 اردیبهشت 1300 او را به وزارت جنگ منصوب ساخت. سیدضیاء خیلی زود پی به اشتباهش برد، زیرا وزیر جنگ ریاست دیویزیون قزاق را نیز خود برعهده گرفت(119)و دیگر در جلسات هیأت دولت نیز حاضر نشد. در اردیبهشت ماه، رضاخان با درخواست سیدضیاء مبنی بر ادامه ی حضور افسران انگلیسی در فرماندهی ارتش ایران مخالفت کرد «و علناً گفت که دیگر با استخدام افسران انگلیسی موافقت نخواهد کرد و چند تایی را هم که از پیش در قزاقخانه بودند بیرون می کند»(120)بدین ترتیب سیدضیاء نه تنها حامیان انگلیسی خود را از دست داد بلکه رضاخان توانست ژاندارمری را هم از مجموعه ی وزارت داخله خارج نماید و بر آن مسلط گردد و هیچ تکیه گاه مطمئنی برای سیدضیاء باقی نگذاشت.
بی توجهی سیدضیاء نسبت به توصیه های احمدشاه و رفتار دور از نزاکتش نسبت به وی، شاه را رنجاند و باعث نزدیکی بیشتر او به رضاخان شد. شاه در اول فروردین 1300 یک قبضه شمشیر مرصّع که از مهمترین عطایای نظامی و سلطنتی محسوب می شد، به رضاخان اعطا نمود.(121) رضاخان نیز با انجام برخی درخواست های احمدشاه، توانست او را از خود راضی سازد. بدین ترتیب، سیدضیاء در موقعیت خطیری قرار گرفت و حتی برای حل مشکل، به فکر ترور رضاخان افتاد(122)که مخالفت احمدشاه مانع از انجام آن شد.(123) سیدضیاء برای مقابله با احمدشاه به محمدحسن میرزای ولیعهد نزدیک شد. او با افزایش حقوق ولیعهد به تجلیل و تکریم از او پرداخت و«تصمیم گرفت با کمک ولیعهد، احمدشاه را برکنار کند و محمدحسن میرزا ولیعهد را به جای او به تخت بنشاند». افشای این مطلب توسط رضاخان، احمدشاه را نگران ساخت و پس از مدتی ولیعهد را به اروپا فرستاد.(124)
سفارت انگلیس از اواخر اردیبهشت ماه متوجه سقوط قریب الوقوع کابینه ی سیدضیاء شده بود. نگرانی مقامات انگلیسی به گمان اینکه سفارت روسیه در خفا به تشویق رضاخان و طرفدارانش علیه کابینه می پردازد افزایش یافت(125)؛ بنابراین نورمن برای جلب حمایت شاه از سیدضیاء به دیدار او رفت، اما نتیجه ای نگرفت. مخالفت های لرد کرزن- وزیر خارجه ی بریتانیا- را بایستی یکی از دلایل اصلی سقوط زودهنگام کابینه ی سیدضیاء بدانیم. کرزن که در جریان کودتا قرار نگرفته بود، هیچ تمایلی برای کمک به دولت سیدضیاء نداشت، «در اثبات نظر تحقیرآمیز او در مورد سیدضیاء همین بس که در تلگراف هایش به نورمن حتی یک بار از ضیاء نام نبرد و در صورت لزوم تنها با عنوان رئیس الوزرا به او اشاره می کرد»(126). الغای قرارداد 1919م- ولو با اجرای آن در یک شکل جدید- و عقد معاهده ی 1921م ایران و شوروی- حتی با وجود موافقت های قبلی روسیه و انگلیس- توسط کابینه ی سیدضیاء برای لرد کرزن کافی بود تا سیدضیاء از چشمش بیفتد. سیدضیاء هم بر این مطلب تأکید کرده و در زمان دفاع از اعتبارنامه اش اظهار نمود:«خدا می داند چه اندازه همین رنجش «لرد کرزن» تأثیری داشت در بودن و نبودن من در ایران این را من نمی دانم خدا می داند.»(127) این رفتار دستگاه دیپلماسی انگلیس نسبت به سیدضیاء، باعث جسارت بیشتر رضاخان می شد. البته کوتاه شدن عمر کابینه ی سیدضیاء خالی از فایده هم نبود، زیرا سیدضیاء در حقیقت قرارداد 1919م را به اجرا درآورده بود و رضاخان- وزیر جنگ- نیز در این مدت کوتاه لیاقت خود را در مورد تشکیل یک ارتش منسجم، که سیاست اصلی انگلیس در ایران بود نشان داد. علاوه بر آن با رفتن سیدضیاء، تمام نارضایتی های چند ماهه ی اخیر به گردن سیدضیاء گذاشته و فضای مناسبی برای ادامه ی کار رضاخان فراهم می آمد.
روایت های گوناگونی در مورد استعفای سیدضیاء گفته شده است. طبق یک روایت، احمدشاه به سیدضیاء تکلیف کرد که استعفا بدهد، اما او زیر بار نرفت؛ بنابراین«احمدشاه قانون دان این بار قانون را به فراموشی سپرد. به موجب یک دستخط در چهارم خرداد 1300 او را از ریاست وزراء عزل کرد.»(128) طبق روایت دیگر، رضاخان به او دستور استعفا و ترک کشور را داده است و سیدضیاء نیز ناچار به ترک ایران شد.(129) جمع این روایت ها در کتاب بهار قابل مشاهده است؛ او می نویسد پس از آزاد کردن رجال محبوس در روز سه شنبه سوم خرداد 1300،«انقلابی نیمه طبیعی و نیمه عمومی بر ضد سیدضیاء بوجود آمد که تحریکات شاه و وزیر جنگ و محبوسین و قسمتی از مردم موجد آن بود»(130) و سیدضیاء که از جانب انگلیسی ها حمایتی نمی دید، ناچار به استعفا شد. علیرغم فضای نامساعدی که علیه سیدضیاء شکل گرفته بود او توانست کشور را به راحتی ترک کند. سیدضیاء در جائی علت این امر را همراهی رضاخان دانسته که او به سلامت از ایران خارج شده است(131)؛ اما در خاطراتش که مدتی پس از خروج از ایران بیان نموده وساطت «اسمارتِ»انگلیسی نزد احمدشاه را باعث این اتفاق ذکر کرده است.
تا مدتی پس از خروج سیدضیاء از تهران گفتگو و شایعات بسیاری در مورد مراجعت وی وجود داشت، که تا حدودی هم واقعیت داشت. شیخ خزعل با محمدحسن میرزا، ولیعهد ایران- که به خاطر سوءظن احمدشاه ناچار به ترک ایران شده بود- در محمره به گفتگو نشست و از او خواست به سیدضیاء که در بصره منتظر کشتی جهت خروج از ایران بود، بپیوندد تا با یکدیگر و قوای عشایر عرب و الوار تحت فرماندهی شیخ خزعل، وارد عمل شوند. سیدضیاء معتقد بود ولیعهد «مرد این کار نیست» و تلاش شیخ خزعل نیز منتهی به نتیجه نشد.(132) طبق برخی اسناد سیدضیاء به مذاکره با مقامات بریتانیائی حاضر در عراق پرداخت و تمایل ولیعهد مبنی بر تشکیل یک حکومت جدید در جنوب ایران را اعلام کرد که با مخالفت کرزن و حکومت هند مواجه شد.(133)
پس از سقوط کابینه ی سیدضیاء، جمعی از اعیان، رجال و نمایندگان مجلس شورای ملی بیانیه ی مفصلی تحت عنوان« بیان حقیقت» در 31 خرداد 1300 منتشر ساختند و ضمن تمجید از رضاخان، به خرده گیری از اقدامات کابینه پرداختند. فیروز، مدرس، تدیّن و آشتیانی از جمله امضاء کنندگان بیانیه، و خواهان محاکمه و مجازات سیدضیاء و همدستان او بودند. آن ها همچنین از رضاخان سلب مسئولیت نموده و تمام گناهان را به دوش سیدضیاء گذارده و از رضاخان بخاطر ساقط کردن«حکومت سیدضیاء خائن و وطن فروش» تقدیر بعمل آوردند که نشانه ی نفوذ و شاید ترس ایشان از رضاخان بوده باشد.(134) رضاخان در سالگرد کودتا بیانیه ای صادر نمود و در مورد سیدضیاء گفت«اشتباه نکنید، بعضی از اشخاص کوچکتر از آن بوده و هستند که یک اراده ی منظم نظامی را با اراده و عقیده ی خویش مربوط ساخته» و موفق به انجام کودتا شوند. با صدور این بیانیه، خواسته های مبتنی بر محاکمه ی سیدضیاء هم فروکش نمود.(135)رضاخان در دوران سلطنت خود هر سال روز سوم اسفند را به مثابه عید و یک روز«نهضت ملی و نظامی ایران» برگزار می کرد اما به قول مستوفی«هیچ یک از این تظاهرات لفظی و معنوی نتوانست این حقیقت را از خاطره ها محو کند که عامل کودتا انگلیسی ها بوده اند»(136)؛ بهار نیز در این مورد می گوید رضاخان از روزنامه نگاران می خواست«تنها او را سازمانده کودتای سوم حوت برشمارند و اخطار کرده بود: هر روزنامه ای که جز این بنویسد از برای میهن و افتخارات میهن توقیف خواهد شد»(137). عده ی کمی هم به تمجید از سیدضیاء و کابینه ی او پرداختند. عارف قزوینی در تابستان 1301 قصیده ای نگاشت که در تصنیف چهارم آن آورده:
ای دست حق پشت و پناهت بازآ*** چشم آرزومند نگاهت باز آ
وی توده ی ملت سپاهت باز آ*** قربان کابینه ی سیاهت باز آ
ایران سراسر پایمال از اشراف*** آسایش و جاه و جلال از اشراف
دلالی نفت شمال از اشراف*** ای بی شرف گیری گواهت باز آ
کابینه ات از آن سیه شد نامش*** هر روسیاهی را تو بودی دامش
بر هم زدی دست بد ایامش*** منحل شد از چند اشتباهت باز آ
بذری فشاندی، تخمی نشاندی، رفتی نماندی*** باز آ که تا گل روید از خرم گیاهت باز آ(138)
البته بهار هم در مقام پاسخگویی به عارف تصنیفی نگاشت که قسمتی از آن بدین ترتیب است:
ای اجنهی پشت و پناهت باز آ*** بدخواه ایران خیرخواهت باز آ
عارف به قربان نگاهت باز آ*** لعنت به کابینه ی سیاهت باز آ
حرص خیانت کاران مجنون کرد*** دست طبیعت نقشه ات وارون کرد
بعد از سه ماه از مملکت بیرون کرد*** اُردنگ سردار سپاهت، باز آ
از توشه و از حال تو ناساز، باز آ به صد ناز*** تا سیلی ملت دهد مزد نگاهت، باز آ(139)
اپیکیان ارمنی رئیس بلدیه، ماژور مسعودخان وزیر مشاور، کلنل کاظم خان سیاح با عده ای محافظ، سیدضیاء را همراهی کردند. او به خاطر بیماری- احتمالاً مصلحتی- مدت دو تا چهار ماه در بصره و بغداد توقف نمود. سپس عازم هندوستان شد. در کراچی، فرماندار ایالت گجرات از طرف نایب السلطنه ی هندوستان به او«ابلاغ کرد که در این موقع که در این کشور اضطراباتی هست توقف ایشان در هندوستان اقتضا ندارد و بهتر است آن سرزمین را ترک کند.»(140) مخالفت کرزن با حضور سیدضیاء در هند بی تأثیر نبود، زیرا سیدضیاء قصد داشت با ولیعهد در بمبئی به تلاش برای بازگشت به ایران بپردازند که کرزن از حکومت هند خواست به هیچ یک اجازه ندهند تا هند را پایگاه مانورهای سیاسی خود قرار دهند.(141) سرانجام سیدضیاء بناچار بمبئی را ترک گفته و به سمت اروپا حرکت کرد. بدین ترتیب دور اول زندگی سیاسی پرماجرای سیدضیاء الدین در ایران به پایان رسید.
پی نوشت ها :
1.حکیم الهی فریدنی، اسرار سیاسی کودتا...، ص 16.
2.جهت اطلاع از صورتجلسه محاکمه ن.ک به: عباس هاشم زاده محمدیه: «اسنادی نو یافته از زندگانی سیدضیاء الدین طباطبائی یزدی»، گنجینه اسناد، س2، دفتر سوم و چهارم، پائیز و زمستان 1371، ش7و8، صص 132تا 134.
3.مهرین، فرزند انقلاب ایران یا ترجمه حال آقای سیدضیاء الدین طباطبایی[روز]نامه نگار شهیر و رئیس الوزرای اسبق ایران، صص 9-10.
4.صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج3، ص 62.
5.برق، ش 11و 12، ص1.
6.آذری شهرضایی، سیدضیاءالدین طباطبایی و فلسطین، ص2.
7.اتحادیه، احزاب سیاسی در مجلس سوم، ص1.
8.شجیعی، نخبگان سیاسی ایران، ج3، صص 107 و 108.
9.رعد، س7، ش246، ص1.
10.آذری شهرضایی، هیات فوق العاده قفقازیه، صص 26 و 27.
11.روزنامه خاطرات سیدمحمد کمره ای، ج1، ص 561.
12.ملیکف، استقرار دیکتاتوری رضاخان در ایران، ص 15.
13.زرگر، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در دوره رضاشاه، ص 47.
14.غنی، ایران بر آمدن رضاخان بر افتادن قاجار و نقش انگلیسیها، ص 79.
15.رعد، س10، ش142، صص 1و2.
16.روزنامه ی خاطرات سیدمحمد کمره ای، ج2، ص 1077.
17.ابطال الباطل، ص33.
18.صفائی، زمینه های اجتماعی کودتای 1299، ص 203.
19.همایون کاتوزیان، دولت و جامعه در ایران، صص 180 و181.
20.اسناد کابینه کودتای سوم اسفند، ص6.
21.آوری، تاریخ معاصر ایران، ج1، ص 424.
22.دولت آبادی، حیات یحیی، ج4، ص 114.
23.همانجا، ص 168.
24.مکی، تاریخ بیست ساله ی ایران، ج1، ص 195.
25.همایون کاتوزیان، دولت و جامعه در ایران، ص 270.
26.دولت آبادی، حیات یحیی، ج4، ص 151.
27.بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی، ج1، ص 51.
28.مکی، تاریخ بیست ساله ی ایران، ج1، ص 87.
29.صباحی، سیاست انگلیس و پادشاهی رضاشاه، پیشگفتار.
30.همانجا، صص 181-182.
31.شجیعی، نخبگان سیاسی ایران، ج3، ص 124.
32.دولت آبادی، حیات یحیی، ج4، ص 164.
33.مکی، تاریخ بیست ساله ی ایران، ج1، صص 110-111.
34.آوری، تاریخ معاصر ایران، ج1، ص 423.
35.اسناد محرمانه ی وزارت خارجه ی بریتانیا درباره ی قرارداد 1919 ایران و انگلیس، ج3، صص 77 تا 79.
36.صفائی، زمینه های اجتماعی کودتای 1299، صص 245-246.
37.همانجا، صص 248-249.
38.فوران، مقاومت شکننده، ص 302.
39.سیدضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، ص هجده.
40.ذوقی، تاریخ روابط سیاسی ایران و قدرت های بزرگ، ص 464.
41.بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج1، ص 66.
42.مهدی نیا، زندگی سیاسی سیدضیاء الدین طباطبایی، صص 291-292.
43.بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج1، ص 61.
44.غنی، برآمدن رضاخان برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها، ص 180. البته مؤلف از یاد برده که سیدضیاء نیز تا لحظه ی ورود قزاق ها به تهران ملبس به لباس روحانیون بوده است.
45.مستوفی، شرح زندگانی من، ج3، صص 204-205
46.همایون کاتوزیان، دولت و جامعه در ایران، ص 299.
47.خاطرات بالفور، ص 206.
48.ذوقی، تاریخ روابط سیاسی ایران و قدرت های بزرگ، ص 464.
49.ر.ک: نیازمند، رضاشاه از تولد تا سلطنت.
50.سیدمحمدعلی جمال زاده:«تقریرات سیدضیاء و «کتاب سیاه او»، آینده، ش3، ص 210.
51.بهزادی، شبه خاطرات، ص 373.
52.اسناد محرمانه ی وزارت خارجه ی بریتانیا درباره ی قرارداد 1919 ایران و انگلیس، ج3، صص 231-232.
53.همایون کاتوزیان، دولت و جامعه در ایران، ص 325.
54.سیدمحمدعلی جمال زاده:« تقریرات سیدضیاء و «کتاب سیاه او»، آینده، س7، ش4، تیر 1360، ص 292.
55.از جمله ن.ک به: بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج1، ص 89.
56.حسین کی استوان، سیاست موازنه ی منفی در مجلس چهاردهم، ج1، ص 45.
57.غنی، برآمدن رضاخان برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها، ص 222.
58.آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ص 106.
59.رعد امروز، س1، ش1، 5 مهر 1322، ص 1.
60.همایون کاتوزیان، دولت و جامعه در ایران، ص 328.
61.«مرد دوم»، ص20.
62.صدرهاشمی، تاریخ جرائد و مجلات ایران، ج1، ص 27.
63.بهزادی، شبه خاطرات، ص 380.
64.بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج1، ص 89.
65.بهزادی، شبه خاطرات، ص 379.
66.غنی، برآمدن رضاخان برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها، ص 226.
67.دیوان بهار(ملک الشعرا محمدتقی بهار)، ج1، صص 345 تا 348.
68.صباحی، سیاست انگلیس و پادشاهی رضاخان، صص 183-184.
69.اداره ی اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، سند 32-62-1339G. این سند به نقل از روزنامه های انگلیسی در تاریخ 19 آوریل 1921م/ 30 فروردین 1300 می باشد.
70.صباحی، سیاست انگلیس و پادشاهی رضاشاه، ص 190.
71.«مرد دوم»، ص 24.
72.اسناد محرمانه ی وزارت خارجه ی بریتانیا درباره قرارداد 1919 ایران و انگلیس، ج3، ص 237.
73.مکی، تاریخ بیست ساله ی ایران، ج1، ص 237.
74.لوسوئور، زمینه چینی های انگلیس برای کودتای 1299، ص 138.
75.جهت تفصیل بیانیه ن.ک به: تبریزی شیرازی، زندگانی سیاسی- اجتماعی سیدضیاء الدین طباطبایی و...، صص 143 تا 147.
76.دولت آبادی، حیات یحیی، ج4، ص 239.
77.بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج1، ص 90.
78.لوسوئور، زمینه چینی های انگلیس برای کودتای 1299، ص 142.
79.جواد شیخ الاسلامی:«نقدی بر تقریرات سیدضیاء»آینده، س7، ش 11-12، بهمن و اسفند 1360، ص 798.
80.بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج1، ص 94.
81.جمشیدی، حسن مقدم و جعفرخان از فرنگ آمده، ص 219.
82.نامه های دکتر مصدق، ج1، ص 42.
83.متولی حقیقی، از تبریز تا مشهد، پژوهشی پیرامون زندگی و قیام کلنل محمدتقی خان پسیان، صص 36-37.
84.دولت آبادی، حیات یحیی، ج4، ص 270.
85.متولی حقیقی، از تبریز تا مشهد، ص 46.
86.همایون کاتوزیان، دولت و جامعه در ایران، ص 344.
87.عاقلی، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج2، ص 962.
88.اسناد کابینه کودتای سوم اسفند، ص 6.
89.اسناد محرمانه ی وزارت خارجه ی بریتانیا درباره ی قرارداد 1919 ایران و انگلیس، ج3، ص 235.
90.اسناد محرمانه ی وزارت خارجه بریتانیا درباره ی قرارداد 1919 ایران و انگلیس، ج1، ص 306.
91.خاطرات بالفور، ص 128.
92.بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج1، صص 55-56.
93.کتایون پرتوی:«سیاست خارجی منطقه ای کرملین در ایران(1917-78)»، ص 65.
94.جهت ملاحظه ی مفاد قرارداد ن.ک به:مستوفی، شرح زندگانی من، ج3، صص 189-190.
95.زبده، مقالات آقاسیدضیاء الدین طباطبایی،[ مجموعه مقالات]، ص10. کتاب دارای 28 مقاله است که 3 مورد آن نوشته سیدضیاء و مابقی نوشته ی هواداران وی می باشد.
96.لوسوئور، زمینه چینی های انگلیس برای کودتای 1299، ص 145.
97.اسناد محرمانه ی وزارت خارجه بریتانیا درباره ی قرارداد 1919 ایران و انگلیس، ج3، ص 234.
98.فوران، مقاومت شکننده، ص 304. رضاخان بعدها از این قرارداد جهت شکست میرزاکوچک خان سود جست.
99.اسناد محرمانه ی وزارت خارجه بریتانیا درباره قرارداد 1919 ایران و انگلیس، ج3، ص 240.
100.تبریزی شیرازی، زندگانی سیاسی، اجتماعی سیدضیاء الدین طباطبایی و...، ص 176.
101.سیدمحمدعلی جمال زاده:« تقریرات سیدضیاء و «کتاب سیاه او»، آینده، س6، ش9-12، آذر و اسفند 1359، ص 743.
102.خاطرات بالفور، ص205.
103.غنی، برآمدن رضاخان برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها، ص 224.
104.اسناد کابینه ی کودتای سوم اسفند 1299، ص 231.
105.مکی، تاریخ بیست ساله ی ایران، ج1، صص 370 و 372.
106.همان، صص 350-351.
107.محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، ج2، ص 135.
108.مهرین، فرزند انقلاب ایران، ص 60.
109.محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، ج2، ص 136.
110.آوری، تاریخ معاصر ایران، ج1، صص490-491.
111.ملیکف، استقرار دیکتاتوری رضاخان در ایران، ص 35.
112.اسناد محرمانه وزارت خارجه بریتانیا درباره ی قرارداد 1919ایران و انگلیس، ج3، ص 239.
113.اسناد کابینه ی کودتای سوم اسفند 1299، ص 236.
114.بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج1، ص 102.
115.مکی، تاریخ بیست ساله ایران، ج1، ص 311.
116.خاطرات بالفور، ص 205.
117.سعیدی، اللهیار صالح، ج1، ص 46.
118.سعیدی، اللهیار صالح، ج1، ص 46.
119.مکی، تاریخ بیست ساله ایران، ج1، صص 331 تا 333. درگیری لفظی دیگری نیز در مراسم سیزده نوروز 1300 تکرار شد، ن.ک: دولت آبادی، حیات یحیی، ج4، ص 262.
120.صباحی، سیاست انگلیس و پادشاهی رضاشاه، ص 225.
121.غنی، برآمدن رضاخان برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها، ص 239.
122.مکی، تاریخ بیست ساله ی ایران، ج1، صص 301-302.
123.بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج1، ص 102.
124.بهزادی، شبه خاطرات، صص 385-386.
125.صباحی، سیاست انگلیس و پادشاهی رضاشاه، ص 226.
126.همایون کاتوزیان، دولت و جامعه در ایران، ص 333.
127.کی استوان، سیاست موازنه ی منفی، ج1، ص 47.
128.بهزادی، شبه خاطرات، ص 387.
129.صباحی، سیاست انگلیس و پادشاهی رضاشاه، ص 226. محمدرضا پهلوی نیز بر این نکته تأکید کرده است. ن.ک: پهلوی، پاسخ به تاریخ، ص 43.
130.بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج1، ص 100.
131.جمشیدی، حسن مقدم و جعفرخان از فرنگ آمده، ص 218.
132.بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی، ج2، صص 149-150.
133.غنی، برآمدن رضاخان برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها، ص 249.
134. جهت مطالعه ی بیانیه ن.ک مدرس و مجلس، صص 95 تا 64.
135.بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج1، صص 185 تا 188.
136.ر.ک: مستوفی، شرح زندگانی من، ج3.
137.ملیکف، استقرار دیکتاتوری رضاخان در ایران، ص 43.
138.دیوان عارف قزوینی(مجموعه آثار)، صص 355 تا 357.
139.دیوان بهار، ج2، صص 584-586.
140.مهرین، فرزند انقلاب ایران، صص 65-66.
141.غنی، برآمدن رضاخان برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها، ص 249.
-آبراهامیان، یرواند. ایران بین دو انقلاب از مشروطه تا انقلاب اسلامی. مترجمان: کاظم فیروزمند، حسن شمس آوری، محسن مدیر شانه چی. چاپ چهارم، تهران، نشر مرکز، 1380.
-آذری شهرضائی، رضا. سیدضیاء الدین طباطبائی و فلسطین. تهران، شیرازه، 1381.
- آوری، پیتر. تاریخ معاصر ایران. ترجمه ی محمد رفیعی مهرآبادی. چاپ دوم. تهران، عطائی، 1369، ج 1 و 2.
-اتحادیه، منصوره. احزاب سیاسی در مجلس سوم، تهران، نشر تاریخ ایران، 1371.
-بهار، ملک الشعرا. تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران. تهران، امیرکبیر، 1371، ج1.(چاپ چهارم) و ج2(چاپ دوم).
-پهلوی، محمدرضا. پاسخ به تاریخ. چاپ نهم، تهران، البرز، 1387.
-تبریزی شیرازی، محمدرضا. زندگانی سیاسی، اجتماعی سیدضیاء الدین طباطبائی و کودتای سوم اسفند 1299شمسی. تهران، شرکت سهامی انتشار، 1383.
-جمشیدی، اسماعیل. حسن مقدم و جعفرخان از فرنگ آمده. تهران، زرین، 1373.
-حکیم الهی فریدنی، هدایت الله. اسرار سیاسی کودتا و زندگانی آقای سیدضیاء الدین طباطبائی، تهران، شرکت سهامی چاپ، 1322.
-ذوقی، ایرج. تاریخ روابط سیاسی ایران و قدرت های بزرگ، تهران، پاژنگ، 1368.
-زبده، حسین. مقالات آقاسیدضیاء الدین طباطبائی[مجموعه مقالات]. تهران، شرکت سهامی چاپ، 1322.
-زرگر، علی اصغر، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در دوره رضاشاه، ترجمه ی کاوه بیات، تهران، پروین- معین، 1372.
-شجیعی، زهرا. نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، تهران، سخن، ج3، 1372.
-صباحی، هوشنگ، سیاست انگلیس و پادشاهی رضاشاه. ترجمه ی پروانه ستاری. تهران، گفتار، 1379.
-صدرهاشمی، محمد. تاریخ جراید و مجلات ایران، چاپ دوم، اصفهان، کمال، ج4-3، 1363.
-صفائی، ابراهیم. زمینه های اجتماعی کودتای 1299، بی جا، بی نا، 1353.
-عاقلی، باقر. شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، گفتار و علم، ج2، 1380.
-غنی، سیروس، ایران برآمدن رضاخان بر افتادن قاجار و نقش انگلیسیها. ترجمه ی حسن کامشاد. تهران، نیلوفر، 1377.
-فوران، جان. مقاومت شکننده تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال های پس از انقلاب اسلامی. ترجمه ی احمد تدین. تهران، رسا، 1377.
-کی استوان، حسین. سیاست موازنه ی منفی در مجلس چهاردهم، تهران، روزنامه ی مظفر، 1327(ج1) و 1329(ج2).
-لوسوئور، امیل. زمینه چینی های انگلیس برای کودتای 1299. ترجمه ی ولی الله شادان. تهران، اساطیر، 1373.
-متولی حقیقی، یوسف. از تبریز تا مشهد پژوهشی پیرامون زندگی و قیام کلنل محمدتقی خان پسیان. مشهد، بانک قلم، 1380.
-محبوبی اردکانی، حسین. تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران. چاپ دوم. تهران، دانشگاه تهران، ج2، 1376.
-مکی، حسین. تاریخ بیست ساله ی ایران. چاپ پنجم، تهران، علمی، ج1، 1374.
-ملیکف، ا.س. استقرار دیکتاتوری رضاخان در ایران. ترجمه ی سیروس ایزدی. تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، 1358.
-مهدی نیا، جعفر. زندگی سیاسی سیدضیاء الدین طباطبائی، تهران، امید فردا، 1380.
-مهرین، مهرداد. فرزند انقلاب ایران یا ترجمه ی حال آقای سیدضیاء الدین طباطبایی [روز] نامه نگار شهیر و رئیس الوزرای اسبق ایران. تهران، نشر حزب وطن، بی تا.
-نیازمند، رضا. رضاشاه از تولد تا سلطنت. تهران، جامعه ی ایرانیان، 1381.
-همایون کاتوزیان، محمدعلی. دولت و جامعه در ایران، انقراض قاجار و استقرار پهلوی. ترجمه ی حسن افشار. چاپ چهارم، تهران، نشر مرکز، 1386.
-دیوان بهار(ملک الشعراء محمدتقی بهار). به اهتمام چهرزاد بهار، تهران، توس، 1380.
-دیوان عارف قزوینی(مجموعه آثار). تدوین محمدعلی سپانلو و مهدی اخوت. تهران، نگاه، 1381.
-بهزادی، علی، شبه خاطرات، تهران، زرّین، ج1، 1375.
-دولت آبادی، یحیی. حیات یحیی. چاپ ششم، تهران، عطار و فردوس، ج2 و 4، 1371.
-سعیدی، خسرو. اللهیار صالح. تهران، طلایه، ج1، 1367.
-مستوفی، عبدالله. شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه. چاپ سوم. تهران، زوّار، ج2 و3، 1371.
-هدایت، مهدیقلی(مخبرالسلطنه). خاطرات و خطرات. چاپ ششم. تهران، زوّار، 1385.
-خاطرات بالفور. ترجمه ی اسدالله علوی، تهران، زند، 1380.
-خاطرات و تألمات دکتر محمد مصدق. چاپ چهارم، تهران، علمی، 1365.
-نامه های دکتر مصدق. گردآورنده: محمد ترکمان. چاپ دوم، تهران، هزاران، ج1، 1375.
-روزنامه ی خاطرات سیدمحمد کمره ای. به کوشش محمدجواد مرادی نیا. تهران، شیرازه، ج2، 1382.
-اسناد کابینه کودتای سوم اسفند 1299. گردآورندگان: حسن مرسلوند، تهران، نشر تاریخ ایران، 1374.
-اسناد محرمانه ی وزارت خارجه ی بریتانیا درباره ی قرارداد 1919 ایران و انگلیس. ترجمه ی جواد شیخ الاسلامی. تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشاری، ج1 و3، 1373.
-سیدضیاء الدین طباطبائی به روایت اسناد ساواک. تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1381.
-هیأت فوق العاده ی قفقازیه. به کوشش رضا آذری شهرضائی. تهران، وزارت امور خارجه، 1379.
-پرتوی، کتایون.«سیاست خارجی منطقه ای کرملین در ایران(18-1917)». فصلنامه ی تاریخ روابط خارجی، سال سوم، ش12، پائیز 1381.
-جمالزاده، سیدمحمدعلی. «تقریرات سیدضیاء و«کتاب سیاه او»، آینده، سال ششم، ش9-12، آذر و اسفند 1359، سال هفتم، ش3، خرداد 1360. سال هفتم، ش4، تیر 1360.
-شیخ الاسلامی، جواد.«نقدی بر تقریرات سیدضیاء». آینده، سال هفتم، ش11-12 و بهمن و اسفند 1360.
-هاشم زاده محمدیه، عباس:«اسنادی نویافته از زندگانی سیدضیاء الدین طباطبائی یزدی». گنجینه ی اسناد، سال دوم، دفتر سوم و چهارم، پائیز و زمستان 1371.
-«مرد دوم». تهران مصور، ش1122، 14 اسفند 1343.
منبع مقاله :
مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی؛ (1391)، ایران و استعمار انگلیس: مجموعه سخنرانی ها و مقالات(جلد دوم)، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، دبیرخانه دایمی همایش ها
