نویسنده: کیان شصت فولادی
در این مقاله با نگاهی گذرا به چیستی پدیده، مطبوعات و ارکان تشکیل دهنده آن، به تصویری علمی از این پدیده دست خواهیم یافت تا با استفاده از آن بتوانیم به درک صحیح نسبت میان مطبوعات و اخلاق و به عبارت بهتر، « اخلاق مطبوعات» برسیم.
1. ماهیت دو گانه مطبوعات
هر کسی که به تجربه می داند که روزنامه، مجله یا هفته نامه و بولتن خبری چیست، ولی این برداشت غیر علمی، برای درک مفهوم « مطبوعات» کافی نیست. این تصور کلی ذهنی که بشر از هر نوشته ای دارد و آن اینکه در زمان های معین و با یک عنوان همیشگی و ثابت انتشار می یابد، قلمرو مطبوعات را مشخص نمی سازد.باید دانست نوعی دوگانگی در سرشت مطبوعات وجود دارد؛ با اینکه محصولی صنعتی است، آفریده ای فکری نیز هست. بنابراین، لازم است شرح و بیان حقیقی این مجموعه با بررسی عمیق این دوگانگی و رسیدن به معنای دقیق آن انجام گیرد.
مطبوعات به عنوان محصول صنعتی
با توجه به اهمیت سرمایه گذاری های منقول و غیر منقول و مصرف مواد اولیه در این زمینه و تعداد شاغلان و حقوق بگیران این حرفه، مطبوعات را می توان یکی از رشته های صنعتی به شمار آورد که شاخصه های یک پدیده صنعتی از جمله پیروی از سود و سرمایه را دارد. با این حال شرایط بهره برداری و روش های مدیریت در این رشته، آن را به گونه ای آشکار، از دیگر رشته های صنعتی متفاوت می سازد. روزنامه یا مجله با اینکه در شمارگان بالا منتشر می شوند و خواننگان بسیار نیز دارند، کالایی کم دوام وزوال پذیرند.سرعت در فروش از دیگر ویژگی های قابل این پدیده است؛ چون در غیر این صورت، روزنامه های به فروش نرفته در پایان روز به کاغذهای باطله تبدیل خواهند شد. به همین دلیل گفته می شود مطبوعات، کالایی صنعتی است که نیاز به انبار ندارد. با وجود این، بر جسته ترین ویژگی مطبوعات، یکسان نبودن قیمت فروش آنها با ارزش تمام شده شان است. برای نمونه، برخی مجله های هفتگی، تعدادی از صفحه های خود را به منظور درج آگهی، به متقاضیان این امر می فروشند و بقیه صفحه های مجله را به دیگر مطالب اختصاص می دهند. بدین ترتیب، در بیشتر موارد، روزنامه به بهایی کمتر از آنچه صرف مواد اولیه آن شده است، به فروش می رسد که این با اصول عمومی صنعتی هم خوانی ندارد. از سوی دیگر، روزنامه، کالایی است که بدون آنکه بهره مادی از آن برده شود، مستهلک می شود و ارزش خود را از دست می دهد. از این رو، آن را کالا نه، بلکه خدمت باید دانست. (1)
2. کار کرد مطبوعات عبارتند از:
الف) خبر رسانی
اولین وظیفه روزنامه، فراهم آوردن اخبار، توضیح دادن، تفسیر کردن و قرار دادن آنها در اختیار مردم است. با اینکه دامنه خبرهای مطبوعات، نامحدود به نظر می رسد، ولی بسیار محدود است؛ زیرا کنجکاوی عامه مردم که خوانندگان اصلی مطبوعات هستند، به تمام جنبه ها و زوایای زندگی معطوف نیست. افزون بر آن، هنوز در ذهن بسیاری از خونندگان روزنامه ( مهم ترین و پر تیراژترین نوع مطبوعات)، روزنامه نگاری تنها پرداختن به مسائل سطحی، حوادث و ماجراهای هیجان انگیز است.ب) توسعه اطلاعات و معلومات و آموزش
در زندگی امروزی که شرایط موجود، روابط فرد و اجتماع را روز به روز پیچیده تر می سازد، این خدمت جلوه بیشتر یافته است. از آنجا که سرعت گسترش علوم بسیار بیشتر از گذشته است، چه بسا پیش از آنکه پژوهشگران و نویسندگان بخواهند مجموعه ای را تألیف کنند، سرعت علوم، نظریه ها و یافته های آنها را در نوردد و مسائل و پدیده های جدیدی ایجاد کند که تنها از طریق نشریه ها و مطبوعات روزانه یا هفتگی و ماهانه می توان به آنها دست یافت بنابراین ، در این زمینه، انتظار چندانی از مطبوعات عمومی نباید داشت و اصولا این کار کرد بر عهده نشریه تخصصی است که رشته خاصی را به عنوان زمینه تخصصی کار خویش بر می گزیند.ج) تفریح و سرگرمی
بر اساس جدیدترین آمار در کشور فرانسه، نود درصدخوانندگان مطبوعات، مطالعه روزنامه و دیگر نشریه های عمومی را فرصتی برای سرگرمی و استراحت می پندارند.(2) از همین روست که بیشتر این مطبوعات، صفحه ها و ستونهای ثابت بسیاری را برای انتشار جدول، داستان های دنباله دار، گزارش های هیجان انگیز و چاپ عکس های جالب اختصاص می دهند و تمام تلاش خود را به کار می بندند تا هر چه بیشتر خوانندگان را سرگرم سازند. برای مثال، اگر به تصویرهای چاپ شده در نشریه ها دقت کنیم، متوجه می شویم که بسیاری از آنها ارزش خبری ندارند، بلکه صرفاً تصویری زیبا و عامه پسندند.د) روان درمانی
مطالعه مرتب روزنامه یا مجله به خواننده کمک می کند که بسیاری ازخواسته هایش را تصفیه کند و خود را از برخی عقده های ناشی ازمحرومیتها برهاند. (3) به همین علت، نظریه پردازان بخش رسانه، با انتشار مطالب منافی عفت عمومی و ناسازگار با هنجارهای جامعه مخالفت می ورزند؛ چون این عمل را در تضاد کامل باهدف مهم مطبوعات در ایجاد آرامش روانی برای افراد جامعه می پندارند.3. ارکان مطبوعات (4)
الف) سیاست ها و ابزار
صاحبان یا سرمایه گذاران مطبوعات به طور آگاهانه، اهداف، رسالتها و جهت گیری هایی را برای خود تعریف می کنند.ب) هیئت تحریریه
در این بخش، نویسندگان، طراحان، عکاسان، نمونه خوان ها و ویراستاران فعالیت دارند. اینان بازوان اجرایی یک نشریه را تشکیل می دهند و تهیه محتوای موردنظر صاحبان و سرمایه گازاران به عهده این گروه است. آنها معمولاً یا به شکل حرفه ای به استخدام مؤسسه های مطبوعاتی در می آیند یا در قالب قرار دادهای کوتاه مدت، در برابر مطالب تهیه شده، حق التحریر دریافت می کنند.ج) تجهیزات فنی و چاپ
بخش مادی این پدیده عبارت است از: کاغذ، دستگاه چاپ، رایانه و ابزار طراحی، امروزه با پیشرفت تکنولوژی در این زمینه، چاپ های سربی یا اُفسِت، جای خود را به دستگاه های چاپِ رایانه ای با قابلیت چاپ عالی و شمارگان بسیار بالا داده اند.پی نوشت :
1- محمد صلح جو، صنعت رسانه، بیداری، 1379، بی جا، چ1، ص 29.
2. پیر آلبر، مطبوعات، ترجمه: فضل الله جلوه، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1368، چ1، ص 35.
3- روبرت ماکیه، مقاله « مطبوعات تفریحی» ترجمه: کاظم نقیبی، روزنامه آسیا، سال اول، ش 171، ص 10.
4- اسماعیل ندوشن، مقاله « تأثیر روانی مطبوعات»، روزنامه آسیا، سال اول، ش 190، ص 10.
5- جان بلاک، ساختار شناسی رسانه، ترجمه: عباس افضلی، هادی، بی جا، 1378، چ1، ص 49.
شصت فولادی، کیان، (1385)، اخلاق مطبوعات، قم: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول
