ويژگي هاي خط نسخ ميرزا احمد ني ريزي

نسبت به ساير خوش نويسان ايراني و غير ايراني

در بررسي و کارشناسي خطوط و آثار خوش نويسان و استادان متقدم مخصوصاً هنرمنداني که صدها سال از تاريخ زندگي آن ها مي گذرد، نبايد کار را خيلي ساده انگاشت، چرا که تنها تکيه گاه ما در زمان حاضر، بررسي آثاري از آن بزرگان است که تا به حال سالم مانده و در دسترس ما قرار دارد و لذا مشخص است که ارزش کار زماني بالاتر خواهد بود که آثار متعدد و متنوعي از هر يک از خوش نويسان مورد بحث را مورد مطالعه قرار دهيم.
خط نسخ البته که ابداع خوش نويس بزرگ ايراني ابن مقله بيضاوي در قرن سوم است و ترويج آن در سده هاي بعد توسط ياقوت مستعصمي و در قلمرو حکومتي خلفاي عباسي در بين النهرين بوده است، اما در ايران نيز خط رايج و متداول بوده است. پس از استيلاي مغول و بعد از آن در زمان تيموري و با ترويج و ايجاد و رشد خط نستعليق به تدريج و قرن هاي 10 و 11 هجري خط ثلث و نسخ ايراني تأثيري از خط نستعليق گرفته است و اين تأثيرپذيري به علت پيچش ها و زيبايي هاي جادويي خط نستعليق بوده است.
تأثيرگذارترين خوش نويس در عرصه ي خط نستعليق بدون شک ميرزا احمد ني ريزي است. تأثير خط ني ريزي به حدي است که با تکيه بر فراواني آثاري با عيار بالا که از وي باقي مانده، بي ترديد مي توان گفت که بر خطوط قاطبه ي خوش نويسان قبل از خود و نيز بسياري از خوش نويسان موفق خط

نسخ تا اين دوره، سايه افکنده است.

ني ريزي، با قدرت، يکنواخت، سهل القرائه و با صفا نوشته است. کرسي نامرئي خود را بين دو خط به فاصله ي تقريبي 11 نقطه تا 12 نقطه در نظر گرفته و با يک محاسبه ي ذهني و آني دقيق چيدمان و ترکيبي را به وجود آورده که اگر صفحه اي از قرآن هاي وي را خوش نويسان امروز بخواهند بنويسند بايد چندين بار به ترکيب و تغيير و چينش کلمات تن بدهند تا به نتيجه برسند. يک دست بودن فضاي خلوت و جلوت در آخر سطرها و پرهيز از سوار کردن کلمات آخر سطرها و نداشتن فضاهاي باز يا کشيده هاي ناگزير که به اجبار در انتهاي سطرها مورد استفاده قرار مي گيرند توانايي وي را در مهندسي چيدمان کلمات به رخ مي کشد و اين محاسبه ي ذهني در هنگام نگارش سريع وي و با توجه به خلاقيت آن و حسابگري در هنگام نگارش کلمات اواسط سطرها صورت مي گرفته است.
تنها، موقعي که به جزء سي ام قرآن هايي که به خط ميرزا احمد ني ريزي نگارش يافته مراجعه و آن را مورد بررسي قرار مي دهيم، مي توان دريافت که به علت وجود آيات شريف جزء 30 که عمدتاً کوتاه و مرتب هستند، بايد جاي شماره ي آيات مبارک را خالي مي گذاشته، خوش نويس دچار گرفتاري شده و گاهي هم فشردگي هاي مختصر يا استفاده از کشيدگي هاي بيش از حد معمول و ناخواسته را در اين جزء قرآن کريم پديد آورده است.
در مرقعات موجود در کتابخانه ي مجلس يا موزه ي حضرت رضا (عليهالسّلام) و ... و حتي در کتاب هاي خوش نويسي که از آثار قدما به چاپ رسيده است بارها مشاهده کرده ايم که خوش نويسان بسيار قَدَر و توانمند پس از ني ريزي مانند وصال شيرازي، علي عسکر ارسنجاني، زين العابدين اصفهاني، فرزندان وصال و ... عيناً صفحه اي از خط ميرزا احمد را تقليد کرده و اين اظهار عجز و شاگردي در برابر آن يگانه عرصه ي خط نسخ و کتابت قرآن مجيد را به نمايش گذاشته اند.
غير از خوش نويساني که بعد از ني ريزي ظهور کرده و فعاليت داشته اند، از خوش نويسان قبل از ني ريزي هم که وي مستقيم و غيرمستقيم از خط و آثار آن ها استفاده کرده است مي توان از ابن مقله، اين بواب، ياقوت مستعصمي، علاءالدين تبريزي و ابراهيم قمي نام برد که همگي داراي قطعات نفيس و فاخري مي باشند که در رقعه هاي عالي و صفحات ممتاز و خوش کيفيت ترکيب بندي شده اند ولي قدرت قلم و يکنواختي معمولاً براي کتابت يک صفحه با تمرکز بسيار بالا صورت مي گيرند ولي در کتابت مجموعه هاي ادعيه و رسالات چندين صفحه اي و کتاب هاي سنگين مثل قرآن کريم تمرکز به مجموعه کار تقسيم مي شود و به تناسب، رقعه نويسي و صفحه نويسي افت مي کند اما همين شاخص
ني ريزي او را متفاوت مي کند. کتابت هاي او بسيار سنگين است، کل قرآن کريم را بارها و بارها به رشته ي تحرير کشيده است و طي مدت نيم قرن تعداد بي شماري مجموعه هاي مختلف کتابت کرده که ترکيب خيلي از صفحات آن در عين سادگي، بي آلايش، باصفا و البته دست نيافتني است.
انتخاب محل اعراب گذاري در خط ني ريزي به گونه اي است که در ضمن آن که بيشتر در خدمت چشم خواننده و قاري است و چشم را بي اختيار به سمت کلمه ي بعدي هدايت کرده و خواندن را آسان تر مي نمايد. از حيث فضاسازي و ترکيب خلوت و جلوت به حد عالي گرافيکي رسيده است.
نکته ي مهم ديگر درباره ي استاد ميرزا احمد ني ريزي شأن و معنويتي است که در کارهاي او وجود دارد. نورانيت از آثار او متجلي است و موج مي زند و مشخص مي کند که وي از صفاي درون مايه اي فراوان داشته و داراي ايمان و اخلاص والايي بوده است.
زندگي درخشان ني ريزي که اهل خيرات و کمک به مستمندان و بسيار بخشنده بوده و ارادت مخصوصي به اهل بيت (عليهالسّلام) داشته نيز در تذکره هاي مختلف نقل گرديده و مخصوصاً در سنين کهولت چند سالي در کنار مرقد مطهر حضرت امير (عليهالسّلام) و امام حسين (عليهالسّلام) به کتابت ادعيه و زيارت مشغول بوده و عاشقانه اظهار ارادت مي کرده است و در تمام زندگي در اوج عزت و احترام بزرگان مملکت بوده دوران زندگاني او همزمان بوده با انتهاي دوران صفوي و ظهور محمود افغان او با افتخار و سربلندي توفيق حدد 50 سال کتابت پيدا کرده است.
منبع مقاله :
صفي پور، علي اکبر، طبيعي، منصور، (1390)؛ مجموعه مقالات کنگره استاد ميرزا احمد ني ريزي، شيراز: بنياد فارس شناسي، چاپ اول.