رقابت با محصولات متمايز

براي درک بازارهاي رقابت انحصاري ابتدا به بررسي تصميماتي مي پردازيم که يک بنگاه با آن رو به روست. سپس به بررسي اين مسئله مي پردازيم که با ورود بنگاه هايي جديد به بازار چه اتفاقي رخ مي دهد. در مرحله ی بعد تعادل در بازار رقابت انحصاري را با تعادل در بازار رقابت کامل مقايسه مي کنيم. سرانجام اين نکته را بررسي مي کنيم که آيا نتايج حاصل از بازار رقابت انحصاري در مجموع از نظر جامعه مطلوب است يا خير؟

بنگاه رقابت انحصاري در کوتاه مدت

هر بنگاه در بازار رقابت انحصاري از جنبه هاي مختلف شبيه انحصارگر است. اما از آن جا که محصول اين بنگاه با محصول ساير بنگاه ها تفاوت دارد، منحني تقاضاي بنگاه داراي شيب نزولي است ( برعکس منحني تقاضاي بنگاه در بازار رقابت کامل در قيمت بازار افقي است ). بنابراين بنگاه رقابت انحصاري از قانون انحصارگر براي حداکثر کردن سود خود استفاده مي کند: سطحي از توليد را انتخاب مي کند که درآمد نهايي (MR) با هزينه ی نهايي (MC) برابر است و از منحني تقاضا براي تعيين قيمت سازگار با مقدار توليد استفاده مي کنند.
نمودار 1 منحني هاي هزينه ی نهايي، تقاضا و درآمد نهايي دو بنگاه نمونه که در بازارهاي رقابت انحصاري متفاوت قرار دارند نشان مي دهد. در هر دو قسمت اين نمودار سطحي از توليد که سود را حداکثر مي کند از تلاقي منحني هاي درآمدنهايي (MR) و هزينه ی نهايي (MC) به دست مي آيد.
دو قسمت نمودار نتايج تفاوت سود بنگاه ها را نشان مي دهد. در قسمت (الف) قيمت بيش از هزينه ی متوسط کل (ATC) است و بنگاه سود به دست مي آورد. در قسمت (ب) قيمت کم تر از هزينه ی متوسط کل (ATC) است و بنگاه قادر به کسب سود نيست. در اين صورت بهترين راه براي بنگاه حداقل کردن زيان است.
نمودار 1 بنگاه هاي بازار رقابت انحصاري در کوتاه مدت. بنگاه هاي بازار رقابت انحصاري شبيه انحصار سود خود را در سطحي از توليد که درآمد نهايي (MR) و هزينه نهايي (MC) برابرند، حداکثر مي کنند. بنگاه نمونه در قسمت (الف) سود به دست مي آورد زيرا قيمت بالاتر از هزينه ی متوسط کل (ATC) است. بنگاه نمونه در قسمت (ب) زيان مي برد در اين سطح از توليد قيمت کم تر از هزينه ی متوسط کل (ATC) است.
با اين نتايج کاملاً آشنا هستيد. بنگاه بازار رقابت انحصاري سطحي از توليد را انتخاب مي کند که انحصارگر انتخاب مي کند. در کوتاه مدت اين دو نوع بازار کاملاً شبيه هم هستند.

تعادل بازار رقابت انحصاري در بلندمدت

تحليل ارائه شده در نمودار 1 در مورد دوره ی بلندمدت صحت ندارد. وقتي در قسمت (الف) نمودار 1 بنگاه ها سود به دست مي آورند، اين سود انگيزه ی ورود بنگاه هاي جديد به بازار خواهد بود. با ورود بنگاه هاي جديد به بازار تعداد محصولاتي که خريداران مي توانند انتخاب کنند افزايش مي يابد و در نتيجه تقاضاي هر بنگاه در بازار کاهش خواهد يافت. به عبارت ديگر، سود باعث تشويق ورود بنگاه ها به بازار مي شود و منحني هاي تقاضاي بنگاه ها به سمت چپ يا پايين منتقل مي شود. با انتقال منحني تقاضا به سمت پايين سود بنگاه ها کاهش مي يابد.
برعکس، وقتي بنگاه ها ضرر مي کنند (قسمت ب نمودار 1)، انگيزه براي خروج از صنعت (بازار) فراهم مي شود. با خروج بنگاه ها از بازار، مصرف کنندگان با محصولات کم تري براي انتخاب رو به رو مي شوند. کاهش تعداد بنگاه ها باعث افزايش تقاضاي محصولات بنگاه هاي موجود در بازار مي شود. به عبارت ديگر، زيان باعث تشويق بنگاه ها به خروج از بازار و خروج بنگاه ها از بازار باعث انتقال منحني تقاضاي بنگاه هاي باقيمانده به سمت راست مي شود. با افزايش تقاضاي بنگاه ها باقيمانده در بازار سود افزايش مي يابد (يا زيان کاهش مي يابد).
جريان ورود و خروج بنگاه ها تا جايي ادامه خواهد داشت که سود اقتصادي بنگاه هاي باقيمانده در بازار دقيقاً به صفر برسد. در نمودار 2 تعادل بلندمدت رقابت انحصاري را ملاحظه مي کنيد. وقتي بازار به اين وضعيت مي رسد بنگاه هاي جديد براي ورود به بازار هيچ انگيزه اي ندارند و بنگاه هاي موجود نيز براي خروج انگيزه اي نخواهند داشت.
توجه کنيد که منحني تقاضا در نمودار 2 بر منحني هزينه ی متوسط کل (ATC) مماس شده است. ورود بنگاه ها به بازار و خروج آن ها از بازار آن قدر ادامه مي يابد تا سود به صفر برسد؛ بنابراين دو منحني بايد بر هم مماس باشند. زيرا سود هر واحد فروش، از تفاوت بين قيمت (که از منحني تقاضا به دست مي آيد) و هزينه ی متوسط کل به دست مي آيد، حداکثر سود زماني صفر است که اين دو منحني بر هم مماس شوند (يکديگر را قطع نکنند.)
نتيجه آن که دو ويژگي تعادل بلندمدت در بازار رقابت انحصاري به شرح زير است:
• همانند بازار انحصار قيمت بيش از هزينه ی نهايي است. علت اين است که حداکثرکردن سود مستلزم برابري هزينه ی نهايي و درآمد نهايي است و منحني تقاضا با شيب نزولي باعث مي شود که درآمد نهايي کم تر از قيمت باشد.
نمودار 2 بنگاه رقابت انحصاري در بلندمدت. در بازار رقابت انحصاري، با وجود سود انحصاري بنگاه هاي جديد به بازار وارد مي شوند و منحني هاي تقاضاي بنگاه هايي که از قبل در بازار حضور داشته اند به سمت چپ انتقال مي يابد. به طور مشابه اگر بنگاه ها در بازار رقابت انحصاري ضرر کنند از بازار خارج مي شوند و منحني تقاضاي بنگاه هاي باقيمانده در بازار به سمت راست انتقال مي يابد: به دليل همين جابه جايي ها در منحني هاي تقاضا نهايتاً يک بنگاه در بازار رقابت انحصاري به تعادل بلندمدت مي رسد (همان طور که در نمودار نشان داده ايم). در تعادل بلند مدت قيمت و هزينه ی متوسط کل برابر شده و سود بنگاه به صفر مي رسد.
• همانند بازار رقابتي قيمت و هزينه ی متوسط کل برابر است. علت اين است که ورود و خروج آزادانه باعث صفر شدن سود اقتصادي مي شود.
ويژگي دوم تفاوت بين بازار رقابت انحصاري و انحصار را نشان مي دهد. در بازار انحصار فقط يک فروشنده ی منحصر به فرد وجود دارد که کالايي بدون جانشين توليد مي کند. جانشين انحصارگر سود حتي در بلندمدت اقتصادي مثبت به دست مي آورد. برعکس از آن جا که ورود به بازار رقابت انحصاري آزاد است، سود اقتصادي يک بنگاه در اين نوع بازار در بلندمدت به صفر مي رسد.

بازار رقابت انحصاري در مقابل رقابت کامل

در نمودار 3 تعادل بازار رقابت انحصاري و تعادل بازار رقابت کامل در بلندمدت مقايسه شده اند. دو تفاوت مهم بين بازار رقابت انحصاري و رقابت کامل در بلندمدت وجود دارد» مازاد ظرفيت (1) و قيمت گذاري بالاتر (2).
نمودار 3 رقابت انحصاري در مقايسه با رقابت کامل. قسمت (الف) نمودار تعادل بلندمدت در بازار رقابت انحصاري را نشان مي دهد و قسمت (ب) تعادل بلندمدت در بازار رقابت کامل است. دو تفاوت بين دو بازار مهم است. 1) بنگاه ها در بازار رقابت کامل در مقياس کارآمد توليد مي کنند به نحوي که هزينه ی متوسط کل (ATC) حداقل مي شود. برعکس، بنگاه ها در بازار رقابت انحصاري در سطحي کم تر از مقياس کارآمد توليد مي کنند. 2) در بازار رقابت کامل قيمت و هزينه ی نهايي برابر مي شوند (P=MC) ولي در بازار رقابت انحصاري قيمت بيش از هزينه ی نهايي است
(P>MC).

مازاد ظرفیت

همان طور که ملاحظه کرديد، ورود و خروج بنگاه ها در بازار رقابت انحصاري تا جايي ادامه مي يابد که منحني هاي تقاضا و هزينه ی متوسط کل (ATC) بر هم مماس شوند. در قسمت (الف) نمودار 3 مقدار توليد در اين نقطه (نقطه ی تماس در منحني تقاضا و ATC) کم تر از مقداري است که هزينه ی متوسط کل حداقل مي شود. بنابراين در بازار رقابت انحصاري بنگاه ها بر روي شاخه ی نزولي منحني هاي هزينه ی متوسط کل توليد مي کنند. به اين ترتيب رقابت انحصاري تمايز اساسي با رقابت کامل دارد. در قسمت (ب) نمودار 3 آزادي ورود به بازار رقابت کامل باعث مي شود تا بنگاه ها در نقطه ی حداقل منحني هزينه متوسط کل توليد کنند.
سطحي از توليد که هزينه ی متوسط کل (ATC) را حداقل مي کند، مقياس کارآمد (توليد کارآ) بنگاه ناميده مي شود. در بلندمدت بنگاه هاي بازار رقابت کامل در مقياس کارآمد فعاليت مي کنند ولي بنگاه هاي بازار رقابت انحصاري در سطحي کم تر از مقياس کارآمد فعاليت مي کنند. در اين حالت مي گوييم بنگاه ها در بازار رقابت انحصاري مازاد ظرفيت دارند. به عبارت ديگر، يک بنگاه در بازار رقابت انحصاري، برخلاف بنگاه رقابتي بايد توليد خود را افزايش دهد تا هزينه ی متوسط کل توليد کاهش يابد.

قيمت گذاري بالاتر از هزينه ی نهايي

دومين تفاوت بين بازار رقابت کامل و رقابت انحصاري به ارتباط ميان قيمت و هزينه ی نهايي مربوط مي شود. در يک بنگاه رقابتي (قسمت ب نمودار 3) قيمت (P) با هزينه ی نهايي (MC) برابر است. در حالي که براي يک بنگاه در بازار رقابت انحصاري (قسمت الف نمودار 3)، قيمت بيش از هزينه ی نهايي است (P>MC) زيرا بنگاه هميشه داراي بخشي از قدرت بازار است.
اين قيمت گذاري بالاتر از هزينه ی نهايي چگونه با ورود و خروج بنگاه ها و صفر شدن سود سازگار است؟ شرط سود صفر فقط اين اطمينان را به ما مي دهد که قيمت (P) با هزينه ی متوسط کل
(ATC) برابر است. شرط سود صفر تضمين برابري قيمت و هزينه ی نهايي (MC) نيست. در تعادل بلندمدت بنگاه هاي بازار رقابت انحصاري بر روي شاخه ی نزولي منحني هاي هزينه ی متوسط کل (ATC) فعاليت مي کنند، به طوري که هزينه ی کم تر از هزينه ی متوسط کل است (MC<ATC). بنابراين وقتي قيمت و هزينه ی متوسط کل با هم برابرند، قيمت بايد بيش از هزينه ی نهايي باشد.
در ارتباط ميان قيمت و هزينه ی نهايي يک تفاوت کليدي و مهم بين رقابت کامل و رقابت انحصاري مشاهده مي کنيم. فرض کنيد از يک بنگاه سؤال کنيد: «شما دوست داريد که يک مشتري وارد فروشگاه شود و کالايي را به قيمت جاري از شما خريداري کند؟» يک بنگاه در بازار رقابت کامل پاسخ مي دهد که اهميتي ندارد! زيرا قيمت دقيقاً برابر هزينه نهايي است و سود ناشي از فروش يک واحد اضافي کالا (در بلند مدت) صفر است. برعکس، يک بنگاه در بازار رقابت انحصاري هميشه مشتاق مشتريان بيش تر است. زيرا قيمت بيش از هزينه ی نهايي است و فروش هر واحد اضافي به قيمت جاري به معناي سود بيش تر است. بر اساس يک لطيفه، بازارهاي رقابت انحصاري بازارهايي هستند که براي خريداران خود کارت تبريک عيد مي فرستند.

رقابت انحصاري و رفاه جامعه

آيا نتايج حاصل از بازار رقابت انحصاري در مجموع از نظر جامعه مطلوب است؟ آيا سياستگذاران مي توانند نتايج ناشي از بازار رقابت انحصاري را بهبود بخشند؟ در مقابل اين پرسش ها، پاسخ هاي روشني وجود ندارد.
يک منبع ناکارايي در بازار رقابت انحصاري، قيمت گذاري بالاتر از هزينه ی نهايي است. زيرا با قيمت گذاري بالاتر، برخي از مصرف کنندگان که کالا را بيش از هزينه ی نهايي توليد ارزش گذاري کرده اند به خريد کالا اقدام مي کنند و سايرين که کالا را کم تر از هزينه ی آن ارزش گذاري کرده اند، از خريد خودداري خواهند کرد. بنابراين بازار رقابت انحصاري يک زيان اقتصادي ناشي از قيمت گذاري انحصاري را به همراه دارد.
هر چند اين نتيجه در مقايسه با نتيجه ی بهينه ی برابري قيمت و هزينه ی نهايي (P=MC) به وضوح نامطلوب است، اما هيچ روش آساني براي حل اين مشکل در اختيار سياستگذاران نيست. براي قيمت گذاري بر اساس هزينه ی نهايي، سياستگذاران به اقدامات اصلاحي نياز دارند تا تمام بنگاه ها کالاهاي متمايز توليد کنند. زيرا چنين محصولاتي به قدري در اقتصاد وجود دارند که هزينه هاي اداري چنين اصلاحاتي را پوشش مي دهند.
علاوه بر اين، تنظيم و اصلاح رفتار بنگاه ها در بازار رقابت انحصاري شامل تمام مشکلات ناشي از اصلاح انحصارهاي طبيعي مي شود. به ويژه آن که بنگاه هاي بازار رقابت انحصاري که داراي سود صفر هستند، مجبور مي شوند با کاهش قيمت خود تا سطح هزينه ی نهايي زيان کنند. براي باقي ماندن اين بنگاه ها در بازار، دولت بايد به آن ها کمک کند. به جاي آن که از آن ها ماليات بگيرد بايد به آن ها يارانه پرداخت کند و سياستگذاران نيز ممکن است به اين نتيجه برسند که بهتر است بنگاه هاي بازار رقابت انحصاري با وجود ناکارايي قيمت گذاري انحصاري، در بازار فعاليت کنند.
يک مسئله ی ديگر که ناکارايي اجتماعي بازار رقابت انحصاري را نشان مي دهد اين است که تعداد بنگاه هاي اين بازار ممکن است مطلوب نباشد. به اين معنا که تعداد بنگاه هايي که وارد بازار مي شوند يا بسيار زياد يا بسيار کم باشد. يک روش تحليل اين مشکل بررسي آثار جانبي ورود بنگاه ها به بازار است. هرگاه يک بنگاه با يک کالاي جديد ورود به بازار رقابت انحصاري را مورد ملاحظه قرار مي دهد، فقط به سود دريافتي احتمالي فکر مي کند. با وجود اين، ورود به بازار دو اثر جانبي دارد:

• اثر جانبي تنوع محصول (3)

از آن جا که با معرفي محصولات جديد، مصرف کنندگان اضافه رفاه به دست مي آورند، ورود يک بنگاه جديد يک اضافه رفاه مثبت براي مصرف کنندگان به همراه دارد.

• اثر جانبي ربودن سود (4)

با ورود بنگاه هاي جديد، مشتريان بنگاه هاي موجود در بازار کم مي شوند بنابراين ورود هر بنگاه جديد يک اثر جانبي منفي بر بنگاه هاي موجود در بازار دارد.
بنابراين در بازار رقابت انحصاري دو اثر جانبي مثبت و منفي مربوط به ورود بنگاه هاي جديد وجود دارد. با توجه به اين که کدام اثر جانبي بزرگ تر باشد، يک بازار رقابت انحصاري مي تواند تعداد بسيار زياد يا تعداد اندکي محصول ارائه کند.
هر دو نوع اثر جانبي با شرايط رقابت انحصاري ارتباط بسيار نزديکي دارد. اثر جانبي تنوع محصول از آن جا به وجود مي آيد که يک بنگاه جديد يک محصول متفاوت با محصول بنگاه هاي موجود در بازار توليد مي کند. اثر جانبي ربودن سود نيز وجود دارد، زيرا بنگاه ها قيمت خود را (در بازار رقابت انحصاري) بالاتر از هزينه ی نهايي قرار مي دهند؛ بنابراين هميشه مي توانند با فروش واحدهاي بيش تر سود به دست آورند. برعکس، در بازار رقابت کامل بنگاه ها کالاهاي مشابه توليد مي کنند و قيمت کالا با هزينه ی نهايي برابر است. بنابراين هيچ يک از اين آثار جانبي در رقابت کامل وجود ندارد.
در پايان مي توان نتيجه گرفت که بازارهاي رقابت انحصاري فاقد تمام ويژگي هاي رفاهي مطلوب بازارهاي رقابت کامل هستند. به عبارت ديگر، دست نامرئي به هيچ وجه تضمين نمي کند که در بازار رقابت انحصاري اضافه رفاه کل به حداکثر مي رسد. با وجود اين، از آن جا که ناکارايي ها بسيار نامشهود و به سختي قابل اندازه گيري و اصلاح اند، در سياست هاي عمومي براي بهبود نتايج و آثار اين بازار هيچ روش شناخته شده ای وجود ندارد.

آزمون

سه ويژگي کليدي بازار رقابت انحصاري را ارائه کنيد. با رسم نمودار تعادل بلندمدت بازار رقابت انحصاري و بازار رقابت کامل را نشان دهيد. بين اين دو تعادل چه تفاوتي وجود دارد؟

کادر 1: آيا مازاد ظرفيت يک مشکل اجتماعي است؟

همان طور که ملاحظه کرديد، بنگاه هاي بازار رقابت انحصاري در سطحي کم تر از سطح متناسب با حداقل هزينه ی متوسط (ATC) توليد مي کنند. برعکس، بنگاه هاي بازار رقابت کامل در سطحي مطابق با حداقل هزينه ی متوسط کل توليد مي کنند. اين مقايسه بين بازار رقابت کامل و رقابت انحصاري باعث شد تا اقتصاددانان اعلام کنند که مازاد ظرفيت دو بازار رقابت انحصاري يک منشأ ناکارايي است.
امروزه اقتصاددانان درک مي کنند که مازاد ظرفيت بنگاه هاي بازار رقابت انحصاري، عاملي مستقيم در ارزيابي رفاه اقتصادي به حساب نمي آيد. هيچ دليلي وجود ندارد که جامعه بخواهد همه ی بنگاه ها در اين بازار در سطح متناسب با حداقل هزينه ی متوسط کل فعاليت کنند. نگارش يک داستان کوتاه ممکن است با توجه به زمان صرف شده از سوي نويسنده ی 50,000 دلار هزينه ی ثابت (هزينه ی وقت نويسنده) و 5 دلار هزينه ی متغير (هزينه ی چاپ کتاب) داشته باشد. در اين حالت هزينه ی متوسط کل کتاب با افزايش تعداد نسخه کاهش مي يابد، زيرا هزينه هاي متوسط ثابت (AFC) کاهش خواهد يافت. هزينه ی متوسط کل نيز با چاپ تعداد نامحدودي کتاب حداقل مي شود. ولي اين تعداد کتاب براي حداقل کردن ATC از نظر جامعه نامعلوم است.
به طور خلاصه بنگاه هاي بازار رقابت انحصار با مازاد ظرفيت رو به رو هستند، اما اين واقعيت در مورد نامطلوب بودن نتايج و آثار بازار رقابت انحصاري اطلاعاتي چنداني در اختيار ما نمي گذارد.

پي نوشت ها :

1. excess capacity
2. markup
3. produvt-variety externality
4. business stealing externality

منبع مقاله :
منکيو، گريگوري، (1391) ، کليات علم اقتصاد، ترجمه: حميدرضا ارباب، تهران: نشرني، چاپ اول.