نويسنده: دکتر ارسيا تقوا
ويرژيل شاعر رومي 50 سال قبل از ميلاد مسيح:
شايعه، پيام آوري شر و تيز پاترين بلاهاست.
در دل ها وحشت افکنده و در حين انتشار قدرت مي گيرد.
عمر شايعه به قدمت تاريخ بشر است. تاريخ نتوانسته جامعه اي را نشان دهد که در برابر شايعه مصون باشد. به عبارتي ديگر از شايعه گريزي نيست! هر چند به نظر مي رسد بسته به موقعيت ها و شرايط خاص هر جامعه شکلي از انواع شايعه فراگيرتر باشد. اين که در داستان هاي قديمي زياد مي خوانيم که شاهان با لباس مبدل به ميان مردمان مي رفتند شايد به اين نيت بوده که از احوال و اقوال و شايعه هاي مرسوم ميان رعاياي خود باخبر شوند. و به اين ترتيب و با آگاهي از شايعه هاي موجود مي توانستند ميزان محبوبيت خود، خطرهاي لرزاننده ي پايه هاي حکومتي يا سطح روحيه ي جمعي را مورد سنجش قرار دهند.
در يونان باستان توسيديد ضمن ذکر شيوع بيماري طاعون به نقل شايعه هايي پرداخته که در آن ايام از بزرگ نمايي و اغراق در آمار مرگ و مير ناشي از بيماري بر سر زبان ها بوده. و يا شايعه ي انحراف اذهان جوانان توسط سقراط که چنان جدي گرفته شد که مردم به خانه ي اين فيلسوف کم نظير ريختند و او را مثله کردند.
شايعه ي سوء نيت يوسف نسبت به همسر عزيز مصر، شايعه ي برنگشتن موسي از طور سينا که توسط سامري در ميان قوم
بني اسرائيل انتشار يافت و شايعه ي باکره نبودن مريم مقدس از معروف ترين شايعه هاي ازمنه ي قديم مي باشد. شايعه ي سوء نيت سياوش نسبت به سودابه - همسر پدرش کي کاووس- از قديمي ترين شايعه هايي نقل شده در شاهنامه است.
در صدر اسلام نيز با شايعه هاي فراگير متعددي رو به رو مي شويم. شايعه ي کشته شدن محمد رسول الله در غزوه ي احد که سبب خالي گذاشتن موضعي شد که پيامبر بر سر حفظ و نگهداري آن سفارش ها کرده بود. واقعه ي افک در مورد يکي از زنان پيامبر - که مي توانست به غايله اي بدل گردد، از ديگر شايعه هاي اوايل استقرار حاکميت اسلام در آن دوران است.
جالب است بدانيد مسلماناني که در آغاز رسالت پيامبر در مدينه به شايعه ي شاعر بودن ( سوره ياسين: آيه 69 ) او که توسط عموهايش انتشار يافت وقعي ننهادند؛ پس از استقرار نسبي حکومت اسلامي در مدينه راحت تر شايعه هاي پيرامون پيامبر را مي پذيرفتند!! گويي اوضاع قدرت گرفته ي مدينه براي شايعه پردازي مناسب تر از شرايط ترس و گريز مکه در اوان پيدايش اسلام بود.
در سال 1857 شايعه اي در هندوستان رواج يافت که استيلاي انگليسي ها به شبه قاره ي هند را به مخاطره ي جدي انداخت. انگليسي ها که در جنگ ها از سربازان هندي استفاده مي نمودند اسلحه و مهمات آنها را نيز تهيه مي کردند. تفنگ ها در آن زمان از نوع سر پر بودند و باروت آن ها در کاغذي پيچيده شده بود که بايد آن را باز
مي کردند. کاغذ دور باروت ها آغشته به نوعي روغن بود. در بين مسلمانان شايعه شد که اين روغن خوک است. و انگليسي ها به عمد اين کار را انجام مي دهند تا به زور روغن نجس خوک را به مسلمانان بدهند. در بين هندوها نيز شايع شد که روغن کاغذها از گاو، حيوان مقدس آن ها گرفته شده است.
تا پيش از قرن نوزدهم شايعه ها بيشتر حول موضوعاتي چون جنگ، قحطي، بيماري، بلاياي طبيعي و مسائل ناموسي بودند. از قرن نوزدهم شايعه با سياست، مناسبات اجتماعي، اقتصادي و امور روزمره ي مردم نيز پيوند خورد. منابع خبري رسمي به عنوان ذي صلاح ترين تأمين کننده ي اخبار سعي کردند جاي خود را باز کنند و در اين ميان منابع موازي غيررسمي به وجود آمدند.
ترور رئيس جمهور ايالات متحده، جان اف کندي در 1963 شايعه هاي زيادي را به وجود آورد. منابع رسمي تلاش زيادي براي توضيح آن ارائه کردند اما مردم به گفته هاي منابع رسمي و دولتي اعتنا نکردند. اخبار غيررسمي واقعه را مهم تر از آن مي دانستند که رئيس جمهور را فردي به نام اسوالد به تنهايي و بنا به اراده ي شخصي به قتل رسانده باشد.
طي سده ي گذشته شايعه ها متنوع تر و گسترده تر شده اند. از شايعه ي معروف و تکراري يافته شدن جسد موش در نوشابه ها تا اعتقاد به وجود حيوانات عظيم الجثه در فاضلاب هاي شهري.
در ايران نيز اخبار زيادي از شايعه پراکني در ايام مشروطه مي توان
يافت. در آن ايام که جنبش مشروطه خواهي شور و ولوله اي در مردم ايجاد کرده و آزادي هايي نيز به وجود آمده بود هر خبر تازه اي به سرعت گسترش مي يافت. با توجه به اين که در آن دوران مطبوعات گسترش زيادي نداشتند، شايعه ها در قهوه خانه ها و محل هاي گردهمايي نقش و کارکرد رسانه اي ايفا مي کردند. گرچه در آن زمان بسياري بي سواد بودند اما شب نامه ها آن قدر هيجان برانگيز بودند که مردم براي سر در آوردن از محتويات آن ها حاضر مي شدند آن قدر بگردند تا کسي را بيابند که برايشان شب نامه را بخواند. از جمله شايعه هاي مرسوم آن دوران خبر شکست مشروطه خواهان در تبريز، گيلان و يا اصفهان بود.
اولين بررسي ها درباره ي شايعه در اواسط قرن بيستم صورت گرفت. نقش مخرب شايعه ها در ميان نيروهاي نظامي که در جنگ جهاني دوم حضور داشتند اولين زمينه هاي بررسي شايعه ها را پديد آورد. آلپورت و پستمن در شرايطي که روحيه ي مردم تحت تأثير شايعه هاي مختلف تحليل رفته بود کار ارزشمندي انجام دادند. ايشان به بررسي شايعه در محيط هاي قابل کنترل و آزمايشگاهي پرداختند.
پس از آن مطالعات ديگري توسط هاچر، شيبوتاني، کرنر، ميلگرام و فاين صورت گرفت.
منبع مقاله :
آتش پور، سيد حميد؛ (1388)، اعتياد به کار( روان شناسي معتادين به کار )، تهران: نشر قطره، چاپ اول
