سرچشمه هاي هنر اسلامي

بررسي تطبيقي تأثيرات هنر ساساني و هنر بيزانس بر هنر اسلامي قرون اوليه ي هجري
هنگامي که اعراب مسلمان به سال 14 هجري قمري (635 م.) بر دمشق تسلط يافتند و يک سال بعد انطاکيه را گرفتند و در سال 17 هجري قمري بيت المقدس را گشودند، سه سال بعد همه ي شام را به تصرف مسلمانان درآمد و پيش از آن که سال 21 هجري قمري به پايان رسد، ايران و مصر را فتح کردند، در آن هنگام، اعراب به جز شعر، حقيقتاً هنري نداشتند:
« هنر اسلامي در آغاز به معماري و سفال کاري و تزيينات اختصاص داشت، پيکر سازي و نقاشي به دليل تلاقي اش با بت پرستي و بت سازي، پيش از آن تحريم شده بود، هم چنين موسيقي و لباس ابريشمي و طلا- البته اين دو براي مردان- ممنوع شده بود. » (1)
به علاوه، خود اعراب تاکمي پيش از ظهور اسلام، شبان هاي بدوي يا تاجر دوره گرد بودند و ذوق هنري عالي و پيشرفته اي نداشتند. به همين سبب، اشکال و رسوم هنري روم شرقي، ايران، مصر، شام، بين النهرين و حتي هند را اقتباس مي کردند، اما به اقتضاي سليقه ي خود تغييراتي در آن مي دادند، و از اين کشورها نيز هنرمندان و صنعتگران را به خدمت مي گرفتند.
نقش هاي قبة الصخره در بيت المقدس و مسجد وليد دوم در دمشق اساساً رومي بود. اعراب در مناطق خاوري تر، از شيوه هاي کاشي کاري آشور و بابل قديم و نيز از شيوه هاي معماري کليسايهاي ارمني و نسطوري موجود، استفاده مي کردند.
« مسلمانان پس از آن که در قلمرو ايران ساساني بسياري از آثار ادبي و هنري را نابود کردند، تازه از اهميت ستون ها، طاق هاي ضربي مدور، نقش هاي گل و بوته و اشکال هندسي که شيوه ي معروف تزيين عربي از آن پديد آمد، خبردار شدند. (2)
اما شيوه ي تزيين عربي، تقليد صرف نبود، بلکه ترکيبي ماهرانه از اشکال مختلف بود که اقتباس از ملل ديگر از اهميت آن نمي کاست. هنر اسلامي که از قصر الحمراي اسپانيا تا تاج محل هند رواج يافت، از حدود زمان و مکان فراتر رفت، اختلاف نژادها و اقوام را ناديده گرفت و شيوه هاي برجسته و گوناگوني ابداع کرد. اين هنر با ظرافت کامل احساسات انساني را تعبير کرد و تا آن وقت شيوه اي بهتر از آن به وجود نيامده بود.
هنر معماري اسلامي، مثل بيش تر معماري هاي آن عصر، تقريباً هنر ديني صرف بود. از اين رو، براي مسلمانان پرهيزکار، همين بس بود که مسجد زيبا باشد. مال و منال و کوشش آن به بناي آن صرف مي شد. آن ها همه ي هنر و صنعت خود را در مسجد به کار مي بردند و آن را، بدون ذکر نامي از خود، به درگاه خداوند پيشکش مي کردند تا براي پاداش اخروي آن ها در نظر گرفته شود. همه ي مردم مي توانستند از زيبايي و شکوه مسجد يکسان بهره برند، زيرا در آن جا بندگان همه در يک صف و در يک رديف به استغاثه و استدعا به درگاه پروردگار روي مي آوردند.
به احتمال قوي، شيوه ي تزييني اسلامي- عربي، که چندان عربي هم نيست و اصالتاً مخلوطي از ايراني، رومي و سوري است و بسيار هم باشکوه و خيره کننده مي نمايد، از آن جاست که ساميان، تصوير انسان و حيوان را ممنوع کرده بودند و هنرمندان مسلمان به تلافي اين تحريم، طرح هايي فراوان از تصويرهاي غير انساني و غير حيواني به وجود آوردند يا از ديگر اقتباس کردند. اين هنرمندان در درجه ي اول در اشکال هندسي چون خط، زاويه، مربع، مکعب، کثير الاضلاع، مخروط، مارپيچ، دايره، ستاره و کره، براي استعدادهاي هنري خود روزنه اي جستند و از ترکيب اين اشکال هندسي صدها نوع و پيچيده به وجود آوردند.
معماري اسلامي از هنر تزييني و حتي خطاطي و خوش نويسي که به صورت کتيبه هايي در سطوح خارجي گنبدها يا سردرها و رواق هاي مساجد، بر کاشي کاري ها و معرق کاري با گچ بري هاي خيره کننده به کار مي گرفت، همچون يک نغمه ي موسيقي خوش آهنگ سود جست و توانست هنر خود را از عربستان، فلسطين، شام، بين النهرين و ايران به ماوراء النهر، هند، تونس، سيسيل، مراکش و اسپانيا بسط دهد.

پي‌نوشت‌ها:

1- تاريخ تمدن ( بخش اول- عصر ايمان ) ، ص 346.
2- همان جا.

منبع مقاله :
ضابطي جهرمي، احمد؛ (1389)، پژوهش هايي در شناخت هنر ايران، تهران: نشر ني، چاپ اول.