نويسنده: علي محمد رفيعي محمدي

« آنقدر که انسان غيرتربيت شده مضرّ است به جوامع، هيچ شيطاني و هيچ حيواني و هيچ موجودي آنقدر مضر نيست. و آنقدر که انسان تربيت شده مفيد است براي جوامع، هيچ ملائکه اي و هيچ موجودي آنقدر مفيد نيست ».(1)
در ميان فعاليت ها و رويدادهاي مختلف زندگي، تعليم وتربيت در رأس قرار دارد و اساس هر فعاليت مطلوب و منطقي را تشکيل مي دهد.
اگر انسان از دانش و اطلاعات زيادي برخوردار باشد ولي تربيت او صحيح نباشد؛ همان دانش به انحطاط او منجر خواهد شد. همچنين اگر شخصي داراي ظاهري آراسته و قيافه اي زيبا بوده ولي عاري از تربيت مطلوب باشد؛ زيبايي ظاهر، زمينه انحراف او را فراهم خواهد کرد نيز اگر کسي وارد عرصه سياست، اقتصاد و امور مشابه ديگر شود اما درست تربيت نشده باشد، در هر يک از اين عرصه ها به خود و جامعه، خسارت زيادي وارد خواهد نمود. بنابراين ( هر فعاليتي عاري از تربيت، ثمره اي جز انحطاط ) نخواهد داشت. تربيت درست، سعادت انسان و جامعه را تضمين مي کند و مانع نفوذ عوامل مخرب و منحط در زندگي مي گردد.(2)
امام سجاد (عليه السلام) در رساله حقوق خود مي فرمايند: « فرزندان، حقوقي بر گردن شما دارند که يکي از آنها حق تربيت است ».(3)
از مهم ترين کارکردهاي خانواده، کارکرد تربيتي است. تمام نهادهاي اجتماعي به خصوص خانواده، براي پا بر جا باقي ماندن بايد وجهه تربيتي خود را حفظ نمايند و در غير اين صورت محکوم به نابودي هستند؛ مانند لشکر صدام که تجهيزاتش 20 برابر لشکر ايران بود، اما آن چه باعث انهدام اين لشکر مجهز شد از دست دادن وجهه تربيتي بود؛ چون همه چيز مشروعيت خود را از تربيت مي گيرد. مقام معظم رهبري (دامت برکاته) مي فرمايند:
« اگر يک انقلابي تحت فشارهاي سياسي و اقتصادي قدرت هاي بزرگ قرار بگيرد، هيچ کسي اين انقلاب را سرزنش نخواهد کرد، ولي اگر مردم اين انقلاب نتوانستند فرزندان خود را خوب تربيت کنند، سرزنش خواهند شد. »(4)
اکنون سئوال اساسي اين است چه مکتبي قادر به تربيت انسان کامل است؟
در پاسخ بايد گفت فقط مکتب انسان ساز اسلام- که نشئت گرفته از منبع وحي زلال الهي و عاري از تحريف است- قادر به تربيت انسان کامل خواهد بود.
مشکل دنياي امروز، پيروي از مکاتبي است که ساخته خود انسان است؛ لذا اگر مشاهده مي کنيم که جوامع بشري با چالش تربيتي در همه امور مواجه است، به دليل دوري از تربيت سالم معصومين (عليه السلام) مي باشد.
امام صادق (عليه السلام) مي فرمايند: « چگونه خود را در معرض نسيم قرار مي دهيد و خنک مي گرديد؛ همان گونه خود را در معرض احاديث ما قرار دهيد تا تربيت شويد »
خاک را زنده کند تربيت باد بهار *** سنگ باشد که دلش زنده نگردد به نسيم
در اين کتاب به بررسي چند موضوع مي پردازيم که عبارتند از:
1- اهميت تربيت از ديدگاه معصومين (عليه السلام) و بزرگان دين؛
2- اجر و ثواب تعليم و تربيت؛
3- وظيفه منتظران واقعي امام عصر (عليه السلام) در تربيت نسل حاضر و آينده؛
4- اهداف مقدس تربيت؛
5- اصول حاکم در تربيت

1- اهميت تربيت از ديدگاه معصومين (عليه السلام) و بزرگان دين

امام سجاد (عليه السلام): « اللهم أعنّي علي تربيتهم و تأديبهم و برّهم ».(5)
خدايا! مرا در تربيت کردن و ادب کردن و نيکي کردن به فرزندانم کمک کن.
امام معصوم (عليه السلام)- که اسوه تربيت است و خود انسان کامل مي باشد- در امر تربيت از حضرت حق کمک مي طلبد؛ همان طور که امام صادق (عليه السلام) در روايتي مي فرمايند:(6)
« من هر شب دو رکعت نماز براي سعادت فرزندانم مي خوانم و کيفيت اين نماز اين گونه است که در رکعت اول بعد از حمد، سوره أنا انزلناه و در رکعت دوم سوره اذا جاء مي باشد. »
علي (عليه السلام) مي فرمايند: « لاميراث کالادب »؛(7) « هيچ ارثي بهتر از ادب نيست ». بدين معنا که فرزند بي ادب، ثروت زياد را در جهت گناه صرف خواهد کرد؛ لذا بايد اين سرمايه را در راه ادب و تأديب فرزندان به کار برد تا علاوه بر اين که مورد عنايت حضرت حق تعالي قرار بگيريم، جامعه را نيز از وجود انساني مؤدب و مفيد بهره مند نماييم.
امام صادق (عليه السلام) مي فرمايد:
« اگر خدا دو روز به شما عمر داد، يک روز آن را ادب ياد بگيريد و يک روز ادب را به کار ببريد ».(8)
به حق مي توان ادعا کرد که تلاش هاي انبياي الهي يکپارچه کار تربيتي بوده است؛ خداوند نيز بالاترين تربيت کننده است. اين که هر روز حداقل ده مرتبه از خدا، با ذکر شريف « الحمدالله ربّ العالمين » تشکر مي کنيم بدين معناست که، خدايا! تو را شکر مي کنم که مربّي من هستي.
بشر از اول خلقت حضرت آدم (عليه السلام) تاکنون چوب آدم هاي بي ادب طول تاريخ را خورده است. در عصر حاضر، صدام نمونه يک انسان بي تربيت و امام (عليه السلام) مصداق بارز يک فرد تربيت شده در مکتب اسلام بود.
اکنون به بررسي چند آيه از قرآن در اين موضوع مي پردازيم:
(رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا...)(9)؛ اين آيه به وصف عبادالرحمن مي پردازد. در 11 آيه قبل، يازده صفت از عبادالرحمن را بيان مي کند و مي فرمايد:
عبادالرحمن کساني هستند که مي گويند: خدايا! از همسران و فرزندانمان به ما، آن مرحمت فرما که مايه روشني چشممان باشند.
(رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاَةِ وَمِن ذُرِّيَّتِي).(10)
خدايا! مرا نمازگزار قرار بده و فرزندانم را هم نمازگزار قرار بده.
(رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِن ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّكَ ).(11) خدايا! مرا فرمانبردار خود ساز و نيز فرزندان ما را فرمانبردار خود گردان.
(رَبِّ هَبْ لِي مِن لَّدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاء).(12)
خدايا! مرا به لطف خويش فرزندي پاک سرشت عطا فرما، همانا تو شنواي دعايي.
از خدا جوييم توفيق ادب *** بي ادب محروم ماند از لطف ربّ
بي ادب تنها نه خود را داشت بد *** بلکه آتش بر همه آفاق زد
اين که سيماي جمهوري اسلامي مجبور مي شود برخلاف ميل باطني مردم ايران، پنجره هايي به نام هزار راه نرفته باز کند و مستندات دوران سرکشي، آن سوي توهّم، مواد مخدرّي ها، چراغ خاموش و سريال بچه هاي خياباني، و اخيراً در اخبار سراسري اراذل و اوباش را روي آنتن ببرد؛ همه و همه به اين دليل است که بسياري از خانواده ها از تربيت و تأديب فرزندان خود غفلت ورزيده و در بهترين حالت آن ها را به دست مربيان مدرسه سپرده اند.
سؤال اين است که آيا در بدو تولد بچه دچار اين رفتارهاي ضد اجتماعي و ناهنجاري ها است؛ يا در بستر و مصدر تربيت دچار مشکل مي شود.
هلي سيوس مي گويد: « بچه ها نادان متولد مي شوند ولي نه ابله، اين شما هستيد که آن ها را به بلاهت مي کشانيد. »

2- اجر اخروي و ثواب تعليم و تربيت

براساس روايات، هيچ کاري در عالم وجود به اندازه تربيت، ثواب و اجر اخروي ندارد. اگر همه ي مردم همّت خود را صرف تربيت فرزندان نمايند؛ ما جامعه اي سالم خواهيم داشت که زمينه ساز ظهور حضرت حجت (عليه السلام) خواهد شد.
ثواب تربيت را در بعضي از روايات بسيار عظيم برشمرده اند؛ به گونه اي که ارزش يک انسان با ادب و هدايت يک انسان گمراه با ارزش هاي همه عالم برابري دارد. حضرت علي (عليه السلام) در مأموريتي، قبل از رفتن، خدمت پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) رسيد؛ پيامبر فرمودند:
« لان يهدي الله بک رجلا واحداً خيرُ لکَ من الدنيا و ما فيها »؛(13)
[يا علي!] اگر يک نفر به وسيله تو مسلمان شود و هدايت گردد، بهتر است از دنيا و آنچه در دنياست.
معاويّه بن عمار خدمت امام صادق (عليه السلام) عرض کرد: اجر و ثواب کسي از شيعيان که احاديث شما را نقل مي کند و باعث آرامش دل مردم گردد چه مقدار است؟ امام صادق (عليه السلام) فرمود: مقام اين فرد از هزاران عابد بالاتر است. شايد برتري قلم يک عالم بر خون شهدا نيز که در کلام پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) ديده مي شود به همين جهت باشد.(14)
« مدادالعلماء افضل من دم الشهداء »(15)
فضيلت قلم از خون شهيدان بيشتر است.
تربيت آن قدر اهميت دارد که از خون شهيد بالاتر است؛ چون شهيد در اثر تربيت عالمان ديني به اين مقام مي رسد.
« أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا »(16)
هر که نفسي را حيات بخشد مثل آن است که همه مردم را حيات بخشيده است.

3- وظيفه منتظران امام عصر (عليه السلام) در تربيت نسل حاضر و آينده

در اين کتاب به وظايف والدين در امر تربيت نسل حاضر و نسل آينده خواهيم پرداخت. بي شک در جامعه اي که رويکرد آينده نگري حاکم است و هر حرکتي با معيار هماهنگي با نهضت جهاني حضرت ولي عصر (عليه السلام) سنجيده مي شود؛ تربيتي ارزشي شناخته مي شود که در راستاي تربيت ياران مخلص براي آن حضرت گام بردارد؛ بنابراين ابتدا بايد با تبيين ارزشي انتظار، به اين پرسش پاسخ دهيم که منتظران واقعي امام زمان (عليه السلام) چه کساني هستند؟
آنها کساني هستند که همه همت خود را صرف تربيت فرزندان خود مي نمايند. در روايتي از امام معصوم (عليه السلام) نقل شده است:
« أفضل العباده انتظار الفرج »؛(17)
بالاترين عبادت انتظار فرج است.
آيا به راستي منتظران واقعي امام زمان (عليه السلام) خود و خانواده شان را آماده پذيرش آن بزرگوار کرده اند؟ و نيز آيا انتظار با خاصيت و ارزشمند توجه به تربيت نيست؟
منتظران واقعي کساني هستند که در تربيت نسل جوان خود سرمايه گذاري مي نمايند. آنها به خوبي مي دانند که انسان بي ادب و بي تربيت به درد امام زمان (عليه السلام) نمي خورد. کساني که در رکاب حضرت هستند انسان هاي خود ساخته اند.
اگر همه توان ها و توانمندي هاي جامعه در يک جهت قرار گيرد و آن تربيت سالم در مدارس، دانشگاه ها، بازار، کوچه و خيابان باشد، انسان از زندگي در چنين جامعه اي احساس لذت مي کند. اگر والدين فرزند خود را خوب تربيت نمايند، نه تنها خود فرزند به خاطر کسب ادب راحت است؛ بلکه اطرافيان او نيز احساس آرامش مي کنند. فرد مؤدب مصدر خير است. در جامعه منشأ خير و نيکي است. در واقع والدين با تربيت صحيح فرزندان خود، براي امام زمان (عليه السلام) کادر سازي کرده اند؛ لذا مهم ترين وظيفه منتظران واقعي امام زمان (عليه السلام) توجه کردن به تربيت است.

4- اهداف تربيت

هدف تربيت عبارت است از پرورش انسان هاي متديّن، با تقوي، دين باور، مسئوليت پذير، و مردم گرا و نيز رسيدن به قرب الي الله و تربيت انسان هاي مفيد براي جامعه، نه آدم هاي مهم، اشکال تربيتي بعضي از والدين ما اين است که مي خواهند فرزندانشان انسان هاي مهمي باشند نه انسان هاي مفيد. افرادي مفيد هستند که نفعشان به جامعه مي رسد. افراد مهم گاهي براي جامعه مضر هم بوده اند. هدف تربيت، ساختن انسان هايي است که باعث آبروي امامان معصوم (عليه السلام) باشند و لذا در سوره فرقان آيه 74 مي فرمايد:
(و اجعلنا للمتقين اماماً) خدايا! ما را پيشواي اهل تقوي قرار بده.
به عبارت ديگر، انسان بايد چنان ساخته شود که با دوري از رذايل و آلودگي ها، استعدادهاي عاليه روحي و ملکوتي اش شکوفا شده و چنان به کمالات علوي و فضائل ملکوتي آراسته گردد که استعداد و لياقت قدم نهادن در آستان قرب ربوبي را کسب و با وصال به حق، به سعادت جاويدان رسد. سعادتي که شرح آن در قالب الفاظ نگنجد و به وصف و بيان نيايد. لذا سعدي مي گويد:
رسد آدمي به جايي که بجز خدا نبيند *** بنگر که تا چه حد است مقام آدميت
طيران مرغ ديدي، تو ز پاي بند شهوت *** به در آي تا ببيني طيران آدميت

پي نوشت ها :

1-صحيفه امام، ج 14، ص 152.
2- خانواده و فرزندان، حسن ملکي، ص 185، جلد سوم.
3- تحف العقول، ص 271.
4-راهبردهاي ولايت، ج4، ص 213.
5- صحيفه سجاديه، فرازي از دعاي بيست و پنجم.
6- وسائل الشيعه، ج2،ص 656.
7- اصول کافي، ج1، ص 380.
8-ميزان الحکمه.
9- فرقان، 74.
10- ابراهيم، 40.
11- بقره: 128.
12- آل عمران، 38.
13-منية المريد، شهيد ثاني، ص 10.
14- معالم الدين في الاصول، ص 10.
15- کشف الخفاء، ج2، ص 200.
16- مائده، 32.
17-بحارالانوار، ج52، ص 125.