روز وقف
سنت وقف از مصاديق بارز احسان و خيرخواهي است که انسان در نتيجه تعاليم انبياي الهي آن را از گذشته هاي بسيار دور تاريخ به وجود آورده و در صحنه حيات انساني به صورت پديده اي اجتماعي براي همه نسل ها به وديعت نهاده است .
وقف از حسنات موکد ديني و در زمره اعمال صالح باقيه است و از نظر اخلاقي ، بارزترين تجلي روحيه تعاون اجتماعي است .
وقف تأسيسي اجتماعي است که از وارستگي و آزادگي و علو طبع واقف خود حکايت مي کند و به عمل خير واقف ، مهر ابديت و جاودانگي مي زند .
وقف عملي است باقي و صالح ، و انفاقي است عاري از منت ، و احساني است خالي از اذيت و به دور از تحقير ديگران ، و صدقه اي است دائمي ، مستمر بدون ريا و وامي است بدون اضطراب از بازپرداخت آن و تعديل ثروتي است با رضا و رغبت ، بدون اکراه و اجبار و در طلب رضايت خداوند متعال .
وقف از کنز اموال و تکاثر و بروز اختلاف فاحش طبقاتي به نحو موثر جلوگيري مي کند .
خدمات وقف در جهان اسلام به ويژه در توسعه علم و دانش و ايجاد و احياي مراکز علمي و آموزشي به قدري واضح و روشن است که بسياري از مورخان و محققان به نقش موقوفات در توسعه علم و دانش اشاره نموده اند . به عنوان نمونه ، نظر دانشمند و مورخ معروف ابن خلدون ذکر مي شود : « نمي دانم خداوند چه عنايتي به شرق داشته ، ولي گمان مي کنم رواج بازار دانش و پيوستگي رشد تعليم در تمام زمينه هاي دانش و ديگر صنايع ضروري در سرزمين شرق ، به سبب فراواني عمران و آباداني و ترقي حضارت ( تمدن و شهرنشيني ) و کمک کردن به طالبان دانش از راه وظايف و مقرري هايي است که از اوقاف براي آنان معين مي شود و در نتيجه با توسعه يافتن اوقاف ، موجبات رفاه طالبان علم فراهم مي آيد . »
[ مقدمه ابن خلدون 732 ـ 808 هـ . ق ]
وقف به عنوان يک منبع مستمر مالي مراکز علمي بوده است و همواره پشتيباني ، مردمي داشته و اوامر و حکام زمان نقش زيادي در ايجاد آنها نداشته اند و اگر تاريخ موقوفات و صدقات جاريه تا کنون به صورت دقيق بررسي گردد ، معلوم خواهد شد که وقف چه تأثيرات فرهنگي و بهداشتي و تأميني در جامعه اسلامي داشته است و چه عالمان و دانشمندان بزرگي از رهگذر استفاده از منابع موقوفه به مقام هاي بلند علمي نايل آمده اند و همين دانشمندان چه خدماتي در پيشرفت فرهنگ و تمدن بشري انجام داده اند .
اصولاً موقوفات با عنايت به استمرار درآمد و بهره آنها ، از بهترين و بيشترين منابع مالي براي تعليم و تعلم در جامعه اسلامي بوده است و استمرار و پايداري تعليم در اسلام طي قرون طولاني و همچنين نظم و ترتيب فعاليت هاي علمي در مراکز آموزشي به اين منبع مالي بستگي تام و تمام داشته است .
از رهگذر موقوفات ثمرات فرهنگي و بهداشتي و حتي معيشتي بسيار زيادي در جوامع اسلامي نصيب جامعه گرديده است . مسلماً يکي از عوامل مهم رشد و شکوفايي تمدن اسلامي و نظام يافتن امر پژوهش و طلب دانش و حمايت از دانشمندان مراکز علمي : درالعلم ، دارالخزانه و بيت الحکمه بوده است که به وسيله موسسات بزرگ موقوفه اي که توسط واقفان خيرانديش به وجود آمده اند ، ايجاد شده تا نياز پژوهشگران مسلمان را برآورده ساخته که بتوانند فارغ از انديشه تأمين معاش به تحقيق و پژوهش و نگارش و ترجمه کتاب هاي قرون و اعصار پيش از خود پرداخته ، با سفر به دورترين نقاط عالم در طلب علم به ديدار علما و فرزانگان ديگر اقطار عالم نيز نايل آيند .
مدارس ، کتابخانه ها ، دارالشفاها و حتي رصدخانه هاي بسياري را در دنياي اسلام مي توان برشمرد که کليه هزينه هاي ساختمان و اداره آنها از منابع موقوفه تأمين شود و در حقيقت وقف پشتوانه پايان ناپذيري بوده است که در هر شرايطي توانسته بدون نياز به کمک حکام و دولت ها اين گونه مراکز علمي را پابرجا نگاه داشته و امر تعليم و تعلم را آسان نمايد .
البته خدمات وقف و آثار و برکات آن ، فقط در حوزه علم و دانش خلاصه نمي شود . نقش وقف در توسعه عدالت اجتماعي و نشر و ترويج شعائر اسلامي و حتي گسترش مدنيت غير قابل انکار است . به شهادت تاريخ ، آنچه شالوده بسياري از تمدن هاي بشري و به ويژه تمدن هاي فرهنگي گرديده ، مجموعه اقدامات ، اصولي است که از نظر معاني و مفاهيم ، تداعي کننده وقف مي باشد : ايثار ، گذشت ، انفاق و همدلي همه از اصولي هستند که در برهه اي از تاريخ ، موجبات پيروزي برخي از حکومت ها و دولت ها را در مقابل برخي از امپراطوري ها و حکومت هاي ديگر فراهم نموده اند ؛ همانند شکست حکومت ايران و روم در مقابل دولت و حکومت نوپاي اسلام که با بهره گيري از اين اصول و مفاهيم توانست در مدت کوتاهي بر دنياي زور و زر آن زمان پيروز شود .
« نقل مي کنند روزي که سپاه اسلام به دروازه هاي مکه نزديک شد ، عده اي نزد ابوسفيان آمدند و گزارش دادند : تمام درب ها و دروازه ها را به روي محمد (ص) و سپاهش بسته ايم . ابوسفيان پاسخ داد : محمد (ص) از درها وارد نمي شود ، بلکه از دل ها وارد مي شود . »
اين اصول و ارزش ها ، از قرن دوم هجري موجب يکه تازي و طلايه داري مسلمين در علوم و فرهنگ جهاني شده ؛ به اين جهت بر همه عالمان ديني ، هنرمندان ، نويسندگان ، محققان و پژوهشگران است که با تعهد و دلسوزي آگاهانه در ترويج و گسترش اين مفاهيم و ارزش ها تلاش و کوشش نموده ، و مکتب اسلام و قوانين حيات بخش آن را از که از چهارده قرن گذشته با ارائه الگوها و ارزش هاي مبتني بر فلسفه حيات بخش خود توانست به برتري خود تحقق بخشد به نسل جديد معرفي نمايند ؛ اسلامي که نه از طريق زور و حکومت داري و استبداد ، بلکه با ايجاد بهترين و پوياترين سيستم عدالت اجتماعي به وسيله خود مسلمانان و عدم تکيه بر بيت المال و خزانه دولت ، توانست بزرگ ترين مراکز علمي ، آموزشي ، بهداشتي ، درماني و اجتماعي را از طريق وقف و انفاق ايجاد نموده و سايه سياه و شوم برتري و استيلاي حکومت هاي غير اسلامي را بر مسلمانان در ده ها قرن کنار زده و مسلمين را آقا و سرور ساکنان ارض نمايد .
امروزه با توجه به رشد جمعيت ، کميابي منابع و گسترش رقابت در کليه عرصه هاي اجتماعي و بازارهاي جهاني ، استفاده بهينه و کارآمد از منابع موجود وقفي و همچنين ايجاد منابع جديد با ظهور موقوفات جديد از اهميت به سزايي برخوردار است و اين امکان پذير نيست ، مگر وقف را شناخت و به ديگران نيز معرفي نمود . بديهي است اقدامات و تلاش هاي سازنده سازمان اوقاف و امور خيريه در اين مهم ، موثر واقع گرديده است ؛ هر چند هنوز بخش عظيمي از کار باقي مانده و بايد جامعه بيش از پيش به اين نکته واقف گردد که اين سنت شريف ، يعني وقف و ايقاف که از يادگارهاي ماندگار و ارزشمند پيامبر عظيم الشأن اسلام است ، توانسته ضمن رفع بسياري از نيازهاي جامعه ، امکانات لازم را جهت بروز خلاقيت ها و تربيت نوابغ فراهم نمايد و وسيله اي است که انسان پس از مرگ نيز مي تواند در امور خير و عام المنفعه شريک و سهيم باشد .
جامعه بايد بداند وقف اهرم هاي متعددي دارد که مي تواند موجبات رفاه و آسايش و اعتلاي آن را به ارمغان آورد ؛ زيرا وقف مشارکت آور است و مشارکت در امور اجتماعي به معني قبول تعهد و مسئوليت است ؛ لذا مردم هر جامعه ناگزير از پذيرش آن هستند ؛ اين تعهد و مسئوليت مي تواند در شکل کار و فعاليت معين و نامحدودي ظهور نمايد که يا جنبه اخلاقي و اجتماعي دارد و يا فرم اقتصادي و حقوقي به خود گرفته باشد .
آيا گسترش مشارکت هاي اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي که ضامن توسعه هر جامعه است ، جز در سايه وقف وانفاق صورت مي پذيرد ؟
آيا وقف ، مانع از انباشت پول و سرمايه در جوامع نمي گردد و ضمن ايجاد خير و صلاح آن جامعه موجبات استفاده معنوي واقفان حتي پس از مرگ آنان نمي شود ؟ و آيا ... ؟ آري ، اقدامات بي شماري لازم است تا جامعه و متمکنان به اين وادي سوق پيدا نمايند و اين امکان پذير نيست ، مگر با آگاه نمودن آنان و اين نيز محقق نمي شود ؛ مگر رسانه هاي جمعي به وظيفه خود در اين رابطه عمل نمايند . يک اصل مهم در اين زمينه آن است که زمامداران جامعه و به تبع آن حاکمان رسانه اي به درک و تشخيص مخاطبان خود عقيده داشته و احترام بگذارند .
اصطلاحات :
موقوفه : به مالي که وقف مي شود گويند .
واقف : به کسي که مال و دارايي خود را وقف مي کند گويند .
موقوف عليه : به شخص يا مصرفي که مال براي آن وقف شده گفته مي شود .
انواع وقف :
وقف عام : حبس دارائي بر امور عام المنفعه . مانند : مساجد ، مدرسه ، بيمارستان و ...
وقف خاص : حبس مال و دارائي بر افراد خاص . مانند : وقف بر اولاد و احفاد .
انواع وقف به اعتبار نوع موقوفه :
الف : وقف اموال غير منقول مانند خانه ، زمين و باغ .
ب : وقف اموال منقول قابل دوام مانند ظروف طلائي که امکان استفاده از آن به صورت زينت وجود دارد .
وقف به اعتبار نيت واقف به دو بخش تقسيم مي شود :
الف ـ وقف انتفاع : اگر قصد واقف از وقف ، تحصيل درآمد مادي نباشد .
مانند : احداث مسجدي در زمين ملکي خود و يا زمين موات و امثال اينها .
ب ـ وقف منفعت : اگر قصد واقف از وقف ، تحصيل درآمد باشد تا در مصرف معلومي هزينه شود .
مانند : وقف چند مغازه براي حفظ و اداره مسجد يا مدرسه يا هزينه در دارالايتام .
وقف از نظر مديريت :
موقوفاتي که داراي متولي هستند ، غير متصرفي ناميده مي شوند .
موقوفاتي که سازمان اوقاف توليت آنها را عهده دار است ، متصرفي ناميده مي شوند .
صيغه وقف :
لفظي است که اراده انشائي واقف ، داير بر وقف مال خود در قالب آن ابراز و اعلام مي شود .
اعم از بيان صريح لفظ مانند اين که بگويد : « وقف کردم اين مال را براي فلان جهت »
يا مفهوم وقف بطور ضمني بيان گردد ، مثل اينکه بگويد : « حبس دائم کردم مال خود را براي فلان جهت ».
