پاسخ اجمالی:
شیطان با وسائل و راه هاى گوناگونى به اغواى بنى آدم بر مى خیزد. قرآن در آیه 64 سوره اسراء، به چهار بخش مهم و اصولى از این راه ها و وسائل اشاره کرده و به انسان ها مى گوید: از چهار طرف مراقب خویش باشند؛ 1- برنامه هاى تبلیغاتى. 2- استفاده از نیروى نظامى. 3- برنامه هاى اقتصادى و ظاهراً انسانى. 4- برنامه هاى مخرّب روانى.

پاسخ تفصیلی:
شیطان با وسائل و راه هاى گوناگونى به اغواى بنى آدم بر مى خیزد. قرآن در آیه 64 سوره «اسراء» به چهار بخش مهم و اصولى از این وسائل اشاره کرده و به انسان ها مى گوید: از چهار طرف مراقب خویش باشند:

الف: برنامه هاى تبلیغاتى
جمله «وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ» که بعضى از مفسران آن را تنها به معنى نغمه هاى هوس انگیز موسیقى و خوانندگى تفسیر کرده اند، معنى وسیعى دارد که هر گونه تبلیغات گمراه کننده را که در آن از وسائل صوتى و سمعى استفاده مى شود، شامل مى گردد. به این ترتیب نخستین برنامه شیطان استفاده از این وسائل است. این مسأله مخصوصاً در دنیاى امروز که دنیاى فرستنده هاى رادیوئى و دنیاى تبلیغات گسترده سمعى و بصرى است از هر زمانى روشن تر و آشکارتر است؛ چرا که شیاطین و احزاب آنها در شرق و غرب جهان بر این وسیله مؤثر تکیه دارند و بخش عظیمى از سرمایه هاى خود را در این راه مصرف مى کنند تا بندگان خدا را استعمار کنند و از راه حق که راه آزادى، استقلال، ایمان و تقوا است منحرف سازند و به صورت بردگانى بى اراده و ناتوان درآورند.

ب: استفاده از نیروى نظامى 
جمله «وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ» نیز بر برنامه نظامی شیطان در جهت اغوای انسان ها دلالت دارد. این منحصر به عصر و زمان ما نیست که شیاطین براى یافتن منطقه هاى نفوذ به قدرت نظامى متوسّل مى شوند، همیشه بازوى نظامى یکى از بازوهاى مهم و خطرناک همه جبّاران و ستمگران جهان بوده است. آنها ناگهان در یک لحظه به نیروهاى مسلح خود فریاد مى زنند و به مناطقى که ممکن است با مقاومت سرسختانه، آزادى و استقلال خویش را بازیابند، گسیل مى دارند و حتى در عصر خود مى بینیم برنامه گسیل سریع که درست همان مفهوم «اجلاب» را دارد تنظیم کرده اند. به این ترتیب که پاره اى از قدرت هاى جهان خوار غرب نیروى ویژه اى آماده ساخته اند که بتوانند آن را در کوتاه ترین مدت در هر منطقه اى از جهان که منافع نامشروع شیطانیشان به خطر بیفتد اعزام کنند و هر جنبش حق طلبانه اى را در نطفه خفه نمایند. و قبل از وصول این لشکر سریع زمینه را با جاسوسان ماهر خود که در واقع لشکر پیاده اند آماده مى سازند. غافل از این که خداوند به بندگان راستینش در همین آیات وعده داده است که: شیطان و لشکر او هرگز بر آنها سلطه نخواهند یافت!

ج: برنامه هاى اقتصادى و ظاهراً انسانى 
یکى دیگر از وسائل مؤثر نفوذ شیطان از طریق شرکت در اموال و نفوس است که عبارت «وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ» بر آن دلالت دارد. باز در اینجا مى بینیم بعضى از مفسران «شرکت در اموال» را منحصراً به معنى «ربا»، و شرکت در «اولاد» را فقط به معنى فرزندان نامشروع دانسته اند.(1) در حالى که این دو کلمه معنى بسیار وسیع ترى دارد که همه اموال حرام، فرزندان نامشروع و غیر آن را شامل مى شود. مثلاً در عصر و زمان خود مى بینیم که شیاطین جهان خوار، مرتباً پیشنهاد سرمایه گذارى و تأسیس شرکت ها، ایجاد انواع کارخانه ها و مراکز تولیدى در کشورهاى ضعیف مى کنند و زیر پوشش این شرکت ها انواع فعالیت هاى خطرناک و مضرّ را انجام مى دهند، جاسوس هاى خود را به نام کارشناس فنى یا مشاور اقتصادى، مهندس و تکنیسین به این کشورها اعزام مى دارند و با لطائف الحیل آخرین رمق آنها را مى مکند و از رشد، نمو و استقلال اقتصادى آنها جلوگیرى مى کنند و نیز از طریق تأسیس مدارس، دانشگاه ها، کتابخانه ها، بیمارستان ها، و جهانگردى در فرزندان آنها شرکت مى جویند و جمعى از آنها را به سوى خود متمایل مى سازند. حتى گاهى با کمک هاى سخاوتمندانه از طریق بورس تحصیلى که در اختیار جوانان مى گذارند آنها را به طور کامل به فرهنگ و برنامه خود جلب مى کنند و در افکار آنها شریک مى شوند. ایجاد مراکز فساد تحت پوشش ساختن هتل هاى بین المللى، کلوپ هاى تفریحات سالم، سینماها، فیلم هاى گمراه کننده و مانند آن یکى از رایج ترین برنامه هاى مخرب این شیاطین است که نه تنها فحشاء را از این طریق ترویج مى کنند و عامل فزونى فرزندان نامشروع مى شوند، بلکه نسلى منحرف، سست و بى اراده، بى خیال و هوس باز از این طریق پرورش مى دهند. هر اندازه ما در برنامه هاى آنها باریک تر و دقیق تر شویم به عمق خطرات این وسوسه هاى شیطانى آشناتر خواهیم شد.

د: برنامه هاى مخرّب روانى 
استفاده از وعده هاى مغرور کننده و انواع فریب ها و نیرنگ ها یکى دیگر از برنامه هاى شیطان ها است که عبارت «وَ عِدْهُمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلّا غُرُوراً» بر آن دلالت دارد. . آنها روانشناسان و روانکاوان ماهرى را براى اغفال و فریب مردم ساده دل و حتى هوشیار تربیت کرده اند، گاهى به نام این که دروازه تمدن بزرگ در چند قدمى آنها است، و یا این که در آینده نزدیکى در ردیف اولین کشورهاى متمدن و پیشرو قرار خواهند گرفت، و یا این که نسل آنها نسل نمونه و بى نظیرى است که مى تواند در پرتو برنامه هاى آنان به اوج عظمت برسد و امثال این خیالات و پندارها، آنها را سرگرم مى سازند که همه در جمله «وَعِدْهُمْ» خلاصه مى شود! و گاهى به عکس، از طریق تحقیر، تضعیف روحیه و این که آنها هرگز توانائى مبارزه با قدرت هاى عظیم جهانى را ندارند و میان تمدنشان با تمدن کشورهاى پیشرفته صدها سال فاصله است، آنان را از هر گونه تلاش و کوششى باز مى دارند. این قصه سر دراز دارد و طرق نفوذ شیطان و لشکریان او یک راه و دو راه نیست. اینجا است که «عباد اللّه» و بندگان راستین خدا با دلگرمى که از وعده قطعى او در این آیات به دست مى آورند به جنگ با این شیاطین برمى خیزند و کمترین وحشتى به خود راه نمى دهند و مى دانند سر و صداى شیاطین هر قدر زیاد باشد بى محتوا و تو خالى است، با قدرت ایمان و توکّل بر خدا بر همه آنها مى توان پیروز شد و نقشه هاشان را نقش بر آب کرد، چنان که قرآن در سوره اسراء، آیه 65 مى گوید: «وَ کَفى بِرَبِّکَ وَکِیلاً»؛ (خداوند بهترین حافظ و نگاهبان و یار و یاور آنها است).(2)

پی نوشت:
(1). روایات متعددى نیز در ذیل این آیات وارد شده که: شرکت شیطان را در فرزندان به عنوان فرزندان نامشروع، یا فرزندانى که از مال حرام نطفه آنها منعقد مى‏شود و یا به هنگام انعقاد نطفه، پدر و مادر به یاد خدا نیستند، تفسیر کرده‏اند ولى همان گونه که بارها گفته‏ایم این گونه تفسیرها بیان قسمتى از مصداق‏هاى روشن است و دلیل بر انحصار نیست (به تفسیر «نور الثقلین»، ج 3، ص 184 مراجعه کنید).
(2). در زمینه این که: خدا چرا شیطان را آفرید در تفسیر نمونه، ذیل تفسیر سوره «بقره» آیه 39 بحث شده است. همچنین، در مورد وسوسه ‏هاى شیطان در لباس‏ هاى مختلف و معنى شیطان در قرآن، در تفسیر نمونه، ج ششم ص 115 و ج اول ص 136 بحث شده است.

منبع: تفسیر نمونه، آیت الله العظمی مکارم شیرازی، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1385، چاپ بیست و ششم، ج 12، ص 206.

پرسش‌های مرتبط:

قرآن کریم چه چیزى را به عنوان عامل اصلى تفرقه معرفى مى کند؟

چگونه خداوند نسبت به مخالفت با شیطان پیمان گرفته است؟

از منظر قرآن کسب معرفت و شناخت چه آفات و موانعی دارد؟

چگونه خداوند دشمنى را بر انسان مسلط کرده که حتى حضورش را هم احساس نمى کند؟

شیطان چگونه باطل را برای انسان تزیین می کند؟