پرسش :

حركت خورشيد در آيات 38 - 40، سوره‏ى يس چگونه قابل توجيه است؟

پاسخ :
آيات مذكور چنين است: و الشمس تجرى لمستقر لها ذلك تقدير العزيز العليم - و القمر قدرناه منازل حتى عاد كالعرجون القديم - لا الشمس ينبغى لها أن تدرك القمر و لا الليل سابق النهار كل فى فلك يسبحون) ( يس 38 - 40 / 36: و خورشيد به سوى قرارگاه ويژه‏ى خود روان است؛ تقدير آن عزيز دانا اين است) - و براى ماه نيز منزل‏هايى معين كرده‏ايم، تا چون ساقه‏ى شاخه‏ى خميده‏ى خرما [هلالى شكل) شود - نه خورشيد را سزد كه به ماه رسد، و نه شب بر روز پيشى جويد و هر يك در سپهرى شناورند)
درباره‏ى اين كه حركت خورشيد و جريان داشتن آن به چه معناست، علامه طباطبايى )ره( چند وجه را ذكر مى‏كند؛ اما پيش از ورود در بحث ايشان، خوب است به اين نكته اشاره كنيم كه حركت داشتن خورشيد، نيز در علم جديد اثبات شده است؛ يعنى دانشمندان نجوم در عين اين كه گفته‏اند: زمين به دور خورشيد مى‏گردد، اما به هيچ وجه قائل نيستند كه خورشيد ثابت است؛ بلكه مطرح كرده‏اند كه كل منظومه‏ى شمسى به مركزيت خورشيد، در حال گردش در كهكشان مى‏باشد؛ لذا خورشيد نيز يك حركت انتقالى دارد و بلكه كل كهكشان نيز در گردشند؛ يعنى همه‏ى ستارگان نيز در حركتند؛ ولى اگر ما ستارگان را تنها با زمين و سيارات منظومه‏ى شمسى مقايسه كنيم، مى‏توانيم بگوييم كه ستارگان ثابتند و سيارات در حركت؛ اما اگر با نظرى وسيع‏تر بنگريم، درمى‏يابيم كه در فضاى بيكران، ثابت و متحرك بودن، دو امر نسبى هستند؛ يعنى وقتى دو يا چند چيز متحرك در فضاى بيكران داشته باشيم، مى‏توان هر يك را ثابت تصور كرد و حركت بقيه را نسبت به آن سنجيد و بالعكس؛ لذا با نظر دقيق علمى، اين بخش از هيأت بطلميوسى نيز رد نشده است؛ بلكه چون فرضيه‏ى منظومه‏ى شمسى براى محاسبات حركت سيارات ساده‏تر بود، دانشمندان آن را بر فرضيه‏ى هيأت بطلميوسى ترجيح دادند ( براى تفصيل اين مطلب كه واقعا حتى هيئت بطلميوسى نيز رد نشده است؛ ر)ك: آرتور برت، مبادى ما بعد الطبيعى علوم نوين، ترجمه‏ى عبدالكريم سروش)
اكنون به سراغ وجوهى برويم كه علامه طباطبايى )ره( درباره‏ى حركت و جريان خورشيد مطرح كرده‏اند) ايشان مى‏فرمايد:
«)1-[اگر از نظر حس حساب كنيم، حس آدمى براى آفتاب اثبات حركت مى‏كند؛ حركتى دورانى پيرامون زمين؛ اما از نظر بحث‏هاى علمى، قضيه برعكس است؛ يعنى اثبات مى‏شود، اين زمين است كه به دور خورشيد مى‏گردد و نيز اثبات مى‏شود كه خورشيد همراه با سيارات پيرامونش، حركتى انتقالى به سوى ستاره‏ى نستر ثابت دارند) به هر حال، حاصل معناى آيه‏ى شريفه 38 اين مى‏شود كه: »خورشيد پيوسته در جريان است؛ مادامى كه نظام دنيوى بر حال خود باقى است، تا روزى كه قرار بگيرد و از حركت بيفتد و در نتيجه نظام دنيا پايان مى‏پذيرد)« و معناى آيه‏ى بعدى اين است كه: »مقدر كرديم كه ماه داراى منزل‏هايى باشد تا دوباره برگردد)))«؛ يا: »براى ماه منزل‏هايى مقدر كرديم تا دوباره برگردد و هلالى شود؛ هلالى كه شبيه عرجون [مساوى شاخه‏ى خرماى قوسى شكل) كهنسال است«؛ يعنى اين آيه به اختلاف منظرهاى ماه براى اهل زمين اشاره مى‏كند كه ماه در طول سى روز به شكل‏هاى مختلفى ديده مى‏شود و در واقع، در اين آيه از آيت قمر، تنها احوالى را كه نسبت به مردم زمين به خود مى‏گيرد، بيان كرده است و نه احوال خود قمر را؛ و همچنين نه احوال آن را نسبت به خورشيد))2-[از اين جا مى‏توان گفت كه شايد مراد از جريان داشتن و حركت خورشيد در آيه‏ى قبل، احوالى باشد كه خورشيد نسبت به ما دارد و آنچه حس ما از ظاهر اين كره احساس مى‏كند؛ كه عبارت است از حركت روزانه و فصلى و ساليانه‏اش) و شايد مراد از جمله‏ى لمستقر لها، اشاره باشد به حالى كه خورشيد فى نفسه دارد؛ يعنى اين كه نسبت به سياراتى كه پيرامونش در حركتند، ثابت است) پس گويا فرموده است: يكى از آيات خدا براى مردم اين است كه خورشيد در عين اين كه ثابت قلمداد مى‏شود، اما در حركت است و خداى عزيز و عليم به اين وسيله، وجود و بقاى موجودات زمينى را تدبير مى‏كند؛ و الله اعلم)
ضمن مقصود از آيه‏ى بعدى كه مى‏گويد: »نه خورشيد را سزاوار است كه به ماه رسد، و نه شب به روز«، اين است كه تدبير الهى چنين نيست كه روزى جارى شود و روز ديگر نشود؛ يعنى خورشيد و ماه همواره در آن مسيرى كه برايشان مقرر شده است، حركت مى‏كنند و ممكن نيست وضعشان مختل شود؛ همين طور است شب و روز؛ به ويژه اين كه فقط فرموده است: »خورشيد به ماه نمى‏رسد و شب از روز جلو نمى‏زند)« و ديگر نگفته است كه: »ماه هم به خورشيد نمى‏رسد و روز هم از شب جلو نمى‏زند«؛ زيرا مقام آيه، مقام بيان اين است كه تدبير الهى دستخوش اختلاف و فساد نمى‏شود؛ نه اين كه خود رسيدن خورشيد به ماه و يا عكس آن، موضوعيت داشته باشد)« ( ترجمه تفسير الميزان، ج 17، صص 131 - 134)