پرسش :
اين نعمت هاي بهشتي که در سوره انسان به خاطر سه روز غذا نخوردن علي و فاطمه و حسنين و يکي از همسران پيامبر بشارت داده شده است و آيه 22 سوره ذاريات اشاره به مختص بودن اين نعمت ها مي کند، در آيات ديگر در مورد اهل بهشت هم گفته شده است، پس چيز جديدي نیست؟
پاسخ :
بر اساس روايات متواتر و معتبر، شأن نزول و سبب نزول سوره «هَلْ أَتَي» و يا برخي از آيات آن (از آيه 5 ـ 22) ايثار استثنائي و خاص امام علي ـ عليه السلام ـ و فاطمه و حسن و حسين و فضه ـ عليهم السلام ـ مي باشد و روايات زيادي بر اين مطلب دلالت مي نمايد.
در روايتي آمده است که امام حسن و امام حسين ـ عليهم السلام ـ مريض شدند و پيامبر و جمعي از اصحاب به عيادت آنان رفتند و به علي ـ عليه السلام ـ پيشنهاد نمودند که براي شفاي حسن و حسين ـ عليهم السلام ـ نذري به عهده بگيرد. به دنبال اين پيشنهاد پيامبر اکرم ص امام علي و فاطمه و نيز خود امام حسن و امام حسين ـ عليهم السلام ـ نذر کردند که در صورت شفا يافتن روزه بگيرند.
چيزي نگذشت که آن دو بزرگوار شفا يافتند در حالي که خانه علي از مواد غذايي خالي بود. آن حضرت سه من جو قرض کرد و فاطمه آن را آرد کرد و براي افطاري پنج عدد قرص جو تهيه کرد که ناگاه هنگام افطار سائلي بر در خانه کوبيد و بر اهل خانه سلام کرد و گفت مستمندي از مستمندان مسلمانان هستم غذايي به من بدهيد و در حق اهل بيت دعا کرد.آن بزرگواران در شب اوّل مسکين و در شب دوم يتيم و در شب سوم اسيري را بر خود مقدم داشتند و با آب افطار کردند.
صبح روز چهارم امام علي دست فرزندانش را گرفته و به خانه پيامبر اکرم تشريف بردند. هنگامي که پيامبر اکرم حالت آنان را مشاهده کرد که از گرسنگي مي لرزيدند فرمود: اين حالي که شما داريد برايم بسيار گران است سپس با آنان راهي خانه فاطمه شدند و آن حضرت را در محراب عبادت، مشغول نماز ديدند و در اين هنگام بود که جبرئيل نازل شد و سلام خدا را به پيامبر رساند و گفت خدا با چنين خانداني به تو تهنيت مي گويد و سپس سوره هل اتي را بر حضرت خواند.
علامه اميني(ره) از 34 نفر از علماي معروف اهل سنت که اين حديث را در کتاب هاي شان آورده اند، با مشخصات جلد و صفحه آن کتاب ها، نام مي برد.
بنابراين گذشته از اتفاق علماي شيعه مبني بر اين که سوره «هَلْ أَتَي» و يا برخي از آيات آن در مورد ايثار امام علي و فاطمه و فضه و حسن و حسين نازل شده؛ از روايات مشهور و متواتر اهل سنت نيز همين مطلب استفاده مي شود.[1]
پس آن چه قطعي است اين است که مورد و سبب نزول اين سوره، ايثار اهل بيت ـ عليهم السلام ـ است امّا پاداشي که در آيات شريفه براي عمل آنان بيان شده اختصاص به آنان ندارد و آيات مربوطه و نيز آيه 22 ذاريات بر چنين اختصاصي دلالت ندارد بلکه همان طوري که علامه طباطبايي فرموده است: آيه «إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِن کأْسٍ کانَ مِزَاجُهَا کافُورًا» از آنجا که در مقابل آيه چهارم همين سوره که حال کفار را در قيامت بيان مي کند، قرار گرفته است فهميده مي شود که حال ابرار را از حيث تنعم و برخورداري از نعمت هاي بهشتي در آخرت بيان مي کند.[2] يعني اين پاداش ها از آن ابرار است و بديهي است که ابرار منحصر در اهل بيت ـ عليهم السلام ـ نيست هر چند مصداق اکمل و اتم آن مي باشند و آنان در شرايطي که به شدت نياز به غذا داشتند ايثار کردند و اسير و يتيم و مسکين را بر خود مقدم داشتند و با اين عمل رضايت خداوند را جلب نمودند.
نزول سوره «هل اتي» و يا آياتي از آن به مناسبت ايثار اهل بيت يکي از بزرگترين افتخارات و فضايل آنان است و افتخار بودن اين امر و ستايش و مدح اهل بيت به وسيله خداوند، هيچ منافاتي ندارد که پاداشي که در قبال ايثار آنان بيان شده شامل حال افراد ديگري از نيکان در آخرت بشود. چنان که در آياتي از قرآن، پاداشي را که در آيات 5 ـ 22 سوره هل اتي بيان نموده، براي افراد ديگري از بهشتيان بيان نموده است.[3]
در تفسير قمي از امام صادق ـ عليه السلام ـ آورده است که حضرت بعد از بيان شأن نزول آيات از سوره «هل اتي» و اين که در مورد ايثار امام علي و فاطمه وفضه و حسن و حسين ـ عليهم السلام ـ نازل شده است فرموده است:
«و اين آيات در مورد هر مؤمني که در راه خدا چنين کاري کند، جاري است».[4]
پس آن چه در سوره «هل اتي» در مورد اهل بيت ـ عليهم السلام ـ بيان شده دو مطلب است که بايد از هم ديگر تفکيک شود: يکي اين که ايثار آنان داراي اجري است که در آخرت نصيب آنان مي گردد و بديهي است که اثبات و بيان پاداش براي عملي از اعمال کسي مستلزم نفي آن پاداش از ديگران نيست؛ ديگران هم ممکن است داراي اعمال خيري با همين پاداش باشند، نهايت اين که اهل بيت ـ عليهم السلام ـ مصداق اکمل و اتم ابرار بوده و ايثار شان به دليل اين که صد در صد بخاطر رضايت خدا صورت گرفته و از کيفيت ويژه اي از نظر اخلاص برخوردار بوده، آنان سزاوارترين ايثار کنندگان به اجر و پاداشي اند که در اين سوره بيان شده است.
دوّم اين که در سوره مورد بحث سخن فقط و فقط بر محور پاداش نمي چرخد تا گفته شود همين اجر و يا نظير آن براي ديگر بهشتيان هم بيان شده بلکه نحوه بيان قرآن در اين آيات، بيان داستان مردمي است از مؤمنين که خدا پاره اي از کارهاي شان يعني وفاي به نذر و اطعام دادن شان به مسکين و يتيم و اسير را بيان کرده و در ضمن آن، آنان را به سبک ويژه ستوده است. و از همين جا معلوم مي شود که سبب نزول آيات، همين داستان بوده که در خارج تحقق يافته و اين مسأله غير از وعده بهشت و نعمت هاي گوناگون آن است و چنين توصيف و تمجيدی در مورد عمل هيچ کس ديگري غير از اهل بيت ـ عليهم السلام ـ صورت نگرفته است و آن عملي که امام علي و فاطمه و فضه و فرزندان حضرت زهرا بر آن مدح شدند، همانا ايثار مخلصانه آنها بوده و در اين ايثار شان آن چه را ايثار کرده از نظر و مقياس مادي قرص هاي نان جوين بوده نه قرص هايي که از طلا تهيه شده باشد و آن چه به عمل آنان اهميت داده اخلاص و نيت صادقانه آنان بوده است و چنين عمل مخلصانه اي که مورد تأييد قرار گيرد و به مناسبت آن خداوند صاحب عمل را ستايش نمايد، کار هر کس نيست.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ طباطبايي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، ترجمه محمدباقر موسوي همدانی، ج20، ص200 به بعد.
2ـ محمد صادقي، الفرقان في تفسير القرآن، ج29، ص305.
پی نوشتها:
[1]. مکارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالکتب الاسلاميه، 1374ش، ج25، ص344.
[2]. طباطبايي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، ترجمه محمدباقر موسوي همداني، جامعه مدرسين، بي تا، ج20، ص200.
[3]. مطففين / 22 و 25 و 35؛ يس / 56؛ کهف / 31.
[4]. تفسير الميزان، همان، ج20، ص214.
منبع: اندیشه قم
بر اساس روايات متواتر و معتبر، شأن نزول و سبب نزول سوره «هَلْ أَتَي» و يا برخي از آيات آن (از آيه 5 ـ 22) ايثار استثنائي و خاص امام علي ـ عليه السلام ـ و فاطمه و حسن و حسين و فضه ـ عليهم السلام ـ مي باشد و روايات زيادي بر اين مطلب دلالت مي نمايد.
در روايتي آمده است که امام حسن و امام حسين ـ عليهم السلام ـ مريض شدند و پيامبر و جمعي از اصحاب به عيادت آنان رفتند و به علي ـ عليه السلام ـ پيشنهاد نمودند که براي شفاي حسن و حسين ـ عليهم السلام ـ نذري به عهده بگيرد. به دنبال اين پيشنهاد پيامبر اکرم ص امام علي و فاطمه و نيز خود امام حسن و امام حسين ـ عليهم السلام ـ نذر کردند که در صورت شفا يافتن روزه بگيرند.
چيزي نگذشت که آن دو بزرگوار شفا يافتند در حالي که خانه علي از مواد غذايي خالي بود. آن حضرت سه من جو قرض کرد و فاطمه آن را آرد کرد و براي افطاري پنج عدد قرص جو تهيه کرد که ناگاه هنگام افطار سائلي بر در خانه کوبيد و بر اهل خانه سلام کرد و گفت مستمندي از مستمندان مسلمانان هستم غذايي به من بدهيد و در حق اهل بيت دعا کرد.آن بزرگواران در شب اوّل مسکين و در شب دوم يتيم و در شب سوم اسيري را بر خود مقدم داشتند و با آب افطار کردند.
صبح روز چهارم امام علي دست فرزندانش را گرفته و به خانه پيامبر اکرم تشريف بردند. هنگامي که پيامبر اکرم حالت آنان را مشاهده کرد که از گرسنگي مي لرزيدند فرمود: اين حالي که شما داريد برايم بسيار گران است سپس با آنان راهي خانه فاطمه شدند و آن حضرت را در محراب عبادت، مشغول نماز ديدند و در اين هنگام بود که جبرئيل نازل شد و سلام خدا را به پيامبر رساند و گفت خدا با چنين خانداني به تو تهنيت مي گويد و سپس سوره هل اتي را بر حضرت خواند.
علامه اميني(ره) از 34 نفر از علماي معروف اهل سنت که اين حديث را در کتاب هاي شان آورده اند، با مشخصات جلد و صفحه آن کتاب ها، نام مي برد.
بنابراين گذشته از اتفاق علماي شيعه مبني بر اين که سوره «هَلْ أَتَي» و يا برخي از آيات آن در مورد ايثار امام علي و فاطمه و فضه و حسن و حسين نازل شده؛ از روايات مشهور و متواتر اهل سنت نيز همين مطلب استفاده مي شود.[1]
پس آن چه قطعي است اين است که مورد و سبب نزول اين سوره، ايثار اهل بيت ـ عليهم السلام ـ است امّا پاداشي که در آيات شريفه براي عمل آنان بيان شده اختصاص به آنان ندارد و آيات مربوطه و نيز آيه 22 ذاريات بر چنين اختصاصي دلالت ندارد بلکه همان طوري که علامه طباطبايي فرموده است: آيه «إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِن کأْسٍ کانَ مِزَاجُهَا کافُورًا» از آنجا که در مقابل آيه چهارم همين سوره که حال کفار را در قيامت بيان مي کند، قرار گرفته است فهميده مي شود که حال ابرار را از حيث تنعم و برخورداري از نعمت هاي بهشتي در آخرت بيان مي کند.[2] يعني اين پاداش ها از آن ابرار است و بديهي است که ابرار منحصر در اهل بيت ـ عليهم السلام ـ نيست هر چند مصداق اکمل و اتم آن مي باشند و آنان در شرايطي که به شدت نياز به غذا داشتند ايثار کردند و اسير و يتيم و مسکين را بر خود مقدم داشتند و با اين عمل رضايت خداوند را جلب نمودند.
نزول سوره «هل اتي» و يا آياتي از آن به مناسبت ايثار اهل بيت يکي از بزرگترين افتخارات و فضايل آنان است و افتخار بودن اين امر و ستايش و مدح اهل بيت به وسيله خداوند، هيچ منافاتي ندارد که پاداشي که در قبال ايثار آنان بيان شده شامل حال افراد ديگري از نيکان در آخرت بشود. چنان که در آياتي از قرآن، پاداشي را که در آيات 5 ـ 22 سوره هل اتي بيان نموده، براي افراد ديگري از بهشتيان بيان نموده است.[3]
در تفسير قمي از امام صادق ـ عليه السلام ـ آورده است که حضرت بعد از بيان شأن نزول آيات از سوره «هل اتي» و اين که در مورد ايثار امام علي و فاطمه وفضه و حسن و حسين ـ عليهم السلام ـ نازل شده است فرموده است:
«و اين آيات در مورد هر مؤمني که در راه خدا چنين کاري کند، جاري است».[4]
پس آن چه در سوره «هل اتي» در مورد اهل بيت ـ عليهم السلام ـ بيان شده دو مطلب است که بايد از هم ديگر تفکيک شود: يکي اين که ايثار آنان داراي اجري است که در آخرت نصيب آنان مي گردد و بديهي است که اثبات و بيان پاداش براي عملي از اعمال کسي مستلزم نفي آن پاداش از ديگران نيست؛ ديگران هم ممکن است داراي اعمال خيري با همين پاداش باشند، نهايت اين که اهل بيت ـ عليهم السلام ـ مصداق اکمل و اتم ابرار بوده و ايثار شان به دليل اين که صد در صد بخاطر رضايت خدا صورت گرفته و از کيفيت ويژه اي از نظر اخلاص برخوردار بوده، آنان سزاوارترين ايثار کنندگان به اجر و پاداشي اند که در اين سوره بيان شده است.
دوّم اين که در سوره مورد بحث سخن فقط و فقط بر محور پاداش نمي چرخد تا گفته شود همين اجر و يا نظير آن براي ديگر بهشتيان هم بيان شده بلکه نحوه بيان قرآن در اين آيات، بيان داستان مردمي است از مؤمنين که خدا پاره اي از کارهاي شان يعني وفاي به نذر و اطعام دادن شان به مسکين و يتيم و اسير را بيان کرده و در ضمن آن، آنان را به سبک ويژه ستوده است. و از همين جا معلوم مي شود که سبب نزول آيات، همين داستان بوده که در خارج تحقق يافته و اين مسأله غير از وعده بهشت و نعمت هاي گوناگون آن است و چنين توصيف و تمجيدی در مورد عمل هيچ کس ديگري غير از اهل بيت ـ عليهم السلام ـ صورت نگرفته است و آن عملي که امام علي و فاطمه و فضه و فرزندان حضرت زهرا بر آن مدح شدند، همانا ايثار مخلصانه آنها بوده و در اين ايثار شان آن چه را ايثار کرده از نظر و مقياس مادي قرص هاي نان جوين بوده نه قرص هايي که از طلا تهيه شده باشد و آن چه به عمل آنان اهميت داده اخلاص و نيت صادقانه آنان بوده است و چنين عمل مخلصانه اي که مورد تأييد قرار گيرد و به مناسبت آن خداوند صاحب عمل را ستايش نمايد، کار هر کس نيست.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ طباطبايي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، ترجمه محمدباقر موسوي همدانی، ج20، ص200 به بعد.
2ـ محمد صادقي، الفرقان في تفسير القرآن، ج29، ص305.
پی نوشتها:
[1]. مکارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالکتب الاسلاميه، 1374ش، ج25، ص344.
[2]. طباطبايي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، ترجمه محمدباقر موسوي همداني، جامعه مدرسين، بي تا، ج20، ص200.
[3]. مطففين / 22 و 25 و 35؛ يس / 56؛ کهف / 31.
[4]. تفسير الميزان، همان، ج20، ص214.
منبع: اندیشه قم
