پرسش :
در مورد ايدز و قرص هاي اكس چگونه بايد بچه ها را آموزش داد و اين آموزش از چه سني باشد و چگونگي آن را بيان كنيد.
پاسخ :
در مورد اين سؤال توجه به چند نکته حائز اهميت است:
1- آموزش مستقيم باشد يا غير مستقيم؟ در آموزش چيزي به ديگران _ خصوصاً كودكان _ توجه به جنبه آموزش؛ يعنی مستقيم يا غير مستقيم بودن آن، در ميزان تأثيرگذاری مؤثر است. غالباً در آموزش مستقيم به برخي كودكان، نوعي جبهه گيري را شاهد خواهيم بود. در حالي كه در آموزش غير مستقيم، بدون اينكه كودك حساس شود يا موضع گيری کند، آنچه را كه بايسته است به او تعليم مي دهيم و اين اثربخش تر است. از اينرو براي آموزش چيزهايی مثل ايدز و قرص اكس، خود والدين بايد با رعايت و دقت به رفتار و گفتارشان به كودك تعليم دهند كه بايستي مراقبت بيشتري از خود نمايد. مثلاً هنگامي كه سخني از اين مقولات مي شود انزجار ظاهري و دروني خود را به صورت هماهنگ _ نه اينكه هر كدام از والدين موضعي خاص داشته باشند _، ابراز كنند تا در بچه از كودكي اين نفرت شكل بگيرد. مثلاً والدين هنگام استفاده از قيچي سلماني، تيغ اصلاح و هرچيز تيز و برنده، رعايت بهداشت فردي را كنند و به يكديگر دليل اين كار را بگويند تا او خود نيز با ديدن اين مسائل غير مستقيم آنچه را كه لازم است ياد بگيرد.[1]
2- زمان يا سن آموزش موضوعات حساس: در مورد زمان و سن آموزش، نمي توان گفت كه از اين سن يا آن سن، بلكه از هر زمان كه كودك قدرت درك و فهم بعضي مسائل را پيدا كرد بايد مسائل را با روش مناسب بيان نمود. البته آموزش غير مستقيم از همان سنين اوليه كودكي باعث ايجاد يادگيري مي شود ولي در سنين بالاتر، مخصوصاً زماني كه با جامعة پيراموني خود ارتباط برقرار مي كند داراي اهميت بيشتري مي شود چرا كه جامعه نيز به كودك آموزش مي دهد و پدر و مادر بايد آموزشهاي غلطي كه جامعه به او مي دهد را اصلاح كنند.
مهمترين چيزي كه در آموزش مهم است اطلاع پدر و مادر از مضرّات و حتي فوائد احتمالي غير قابل اعتنای آن و همچنين آيندة اشخاصي كه دچار اين انحرافات مي شوند است تا بتواند خود را براي سؤالات پي در پي فرزند آماده كنند.
باتوجه به اينكه ايدز حاصل اعتياد و استفاده از سرنگ آلوده و همچنين عدم رعايت بهداشت فردي و انحرافات اخلاقي مي باشد، به صورت گذرا به بعضي علل و عوامل ابتلاء به اينگونه موارد و همچنين مصرف قرص هاي اكستازي اشاره كرده و سپس به بیان بعضی راهكارها می پردازیم:
الف) ارضای صحيح حس كنجكاوي:
انسان موجودي كنجكاو است. او مي خواهد از همه چيز سر در آورد، علت و كم و كيف هر پديده و واقعه اي را بداند. برخي معتقدند كه «هر چيز به يك بار امتحان كردنش مي ارزد» اما ارضاي لجام گسيخته و بي حساب اين گرايش مفيد و سرنوشت ساز، مي تواند خسارتهاي غير قابل جبراني براي انسان به بار آورد.[2] خسارتهائي مانند افتادن در دام قرصهاي اكس و اعتياد و ايدز و ... .
توصيه هاي زير مي تواند براي ارضاء صحيح اين حس و جلوگيري از خسارت راهگشا باشد:
1. حتي المقدور عوامل تحريك كننده حس كنجكاوي نسبت به تجربه انگيز مواد و قرصها را از ميان برداريد.
2. با ترتيب دادن مسافرت يا رفتن به اماكن ناشناخته و جديد و در اختيار قرار دادن كتابهائي كه اسرار و رموز اشياء، موجودات و حوادث پيرامونمان را شرح و توضيح مي دهند، حس كنجكاوي فرزندتان را ارضاء كنيد. نيز مي توانيد آنها را به نمايشگاههاي مربوط به اين مسائل مثل ستاد مبارزه با مواد مخدر و ... ببريد تا خود از تصاوير، اطلاعات و ... درس بگيرند.
3. بايد به آنها بقبولانيم كه هر چيزي را نمي شود تجربه كرد و اصولاً لازم نيست هر چيزي را شخصاً تجربه كنيم. امام علي _ عليه السلام _ مي فرمايد: «عاقل كسي است كه از تجربيات ديگران پند گيرد»[3].
4. گاهي مناسب است سرنوشت اين افراد را از روزنامه ها و ... مطالعه كرد و مثلاً هنگامي كه با هم هستيد و جو صميمي داريد علت آسيب هاي آن را تحليل و بررسي كنيد.
ب) توجه به لذتهای پايدار در برابر لذتهای زودگذر و بد فرجام
علّت گرايش برخي افراد به استفاده از اين قرص ها و مواد لذت طلبي و خوشگذراني و فرار از ناسازگاري هاي اجتماعي و استرس ها و ... است. مي خواهد به گفتة خودش كيف كند، خوش باشد، حال كند و ... . شايد در ابتداي امر هم براي آنان اينگونه باشد اما به مرور زمان اثر منفي خودش را نشان مي دهد، و آن وقت است كه ديگر پشيماني سودي ندارد.
توصيه هايي كه در اين زمينه مي توان به كار گرفت عبارتند از:
1. خود و فرزندان را عادت دهيم كه براي رسيدن به لذت هاي پايدار و اهداف متعالي و آرمانهاي مقدس، از
لذت هاي آني و زودگذر كه آن اهداف و آرمانها را از انسان مي گيرند چشم پوشي كنيم.
2. اين باور را در آنها ايجاد كنيم كه ما به لذتهائي دسترسي داريم كه لذات جسمي و جنسي و كاذب در مقابل آنها هيچ است.
حافظ ترك جهان گفتن طريق خوشدلي است تا مپنداري كه احوال جهان داران خوشست
و يا
اگر لذت ترك لذت بداني دگر لذت نفس لذت نداني
برخي از اين لذتهاي روحي و معنوي عبارتند از: لذت عشق به خدا و راز و نياز با او، لذت انس با قرآن، لذت مطالعه، لذت ابتكار و خلاقيت، لذت خدمت به نيازمندان، لذت ايثار، لذت عفو و گذشت و ... .
3. لذات حلال و تفريحات سالم را بر فرزندانمان حرام نكنيم. امام رضا _ عليه السلام _ مي فرمايند: «سعي كنيد اوقات روزانة خود را به چهار بخش تقسيم كنيد، بخشي از آن را به عبادت و مناجات با خدا بپردازيد، بخشي را به تأمين معاش اختصاص دهيد، بخشي را به ارتباط دوستان و افراد مورد اعتماد و كساني كه شما را به عيوبتان واقف مي سازند و در باطن نسبت به شما صفا و خلوص دارند اختصاص دهيد و بخشي هم به تفريحات و لذتهاي سالم بپردازيد و با نشاط و شادابي اين بخش، نيروي انجام وظائف بخشهاي ديگر را تأمين نمائيد، اگر از بخش آخر غفلت كنيد قادر به انجام بخشهاي ديگر نيستند»[4].
4. محيط خانه را گرم و صميمي كنيد، با فرزندانتان دوست باشيد تا راحت مشكلات و انتظاراتشان را بيان كنند و احساس گرفتگي و افسردگي نكنند درضمن براي فرزندانتان دوست مناسبي انتخاب كنيد و از دور به آنها جهت دهيد.
5. فرزندان خود را در برنامه های لذتبخش و مفرح همراهی کنيد تا از اين طريق بتوانيد خانواده را محل امنی برای لذت جويی سالم و پايدار بسازيد. توجه داشته باشيد که افراط و تفريط در لذت جويي هر دو اثر مخرب دارد. بنابراين تفريط يا سرکوبي لذت هاي مشروع مانند بازي، گشت و گذار با دوستان خوب، اردوهاي تفريحي و غيره، مانند افراط در لذتجويی می تواند مخرب باشد.
ج) ضعف ايمان مذهبي:
ايمان به معناي باور قلبي و التزام عملي است. انسان مؤمن كسي است كه اولاً از اعماق دل به دين معتقد باشد، ثانياً در مقام عمل پايبندي خود را به دستورات ديني و حدود الهي ثابت نمايد. ضعف در اين موضوع انسان را به مسيرهائي منحرف مي كند كه گاهي پايان ناخوشايندي دارد كه از جملة آنها مي تواند مصرف همين قرصها و افتادن در ورطة اعتياد و انحرافات اخلاقي باشد.
چند توصيه در اين زمينه:
1. از طريق آشنائي خود و فرزندانتان با حقائق ديني و آثار و فوائد ايمان و ارتباط با خدا، شيريني ايمان را تجربه كنيم.
2. از طريق تفكر و عبرت، و مطالعه و شركت در مجالس موعظه، و ارتباط با مردان خدا، ايمان به خدا و روز رستاخيز را در فرزند خويش تقويت كنيد.
3. اين واقعيت «كه براي بازگشت به طرف خدا هيچگاه دير نيست و نوميدي در درگاه او جايي ندارد» را به فرزندمان بقبولانيم.
د) ارضای نياز به احترام و ابراز وجود:
گاهي اوقات برخي از جوانان و نوجوانان به دلائلي كه عمدتاً ريشه در محروميت هاي گذشته احساس حقارت، محروميت ها و عدم اعتماد به نفس دارد مبادرت به اعمال و رفتارهائي مي كنند كه ثابت كنند به جرگة بزرگترها در آمده اند و آنها ديگر آن كودك ضعيف و مطيع گذشته نيستند، اعمالي نظير خالكوبي _ كه مي تواند عامل ايدز باشد _، استعمال دخانيات، مصرف قرص هاي اكس، اعتياد و ... از اين جمله امورند.
بهترين توصيه اي كه جهت پيشگيري از وقوع بزهكاري اين افراد و هدايت آنان مي توان ارائه نمود اين است كه وجود اين روحيات را به عنوان يك واقعيت بپذيريم و زمينة مناسب براي ابراز وجود و عرض اندام چنين افرادي فراهم آمديم، اين سيل خروشان را به كانال مشخص و از پيش آماده شده اي هدايت كنيم و بدين وسيله ضمن كنترل، بهترين استفاده ممكن را جهت تربيت فرد و تعالي اجتماع بكار ببريم.
بعضي امور ديگر زمينه ساز اين انحرافات مي شوند كه ما بايد در آموزش خود اين زمينه ها را با ظرافت تمام از بين ببريم. از جملة اين امور:
- معاشرت با دوستان ناباب و به طور كلي محيط اجتماعي فاسد
- مشكلات روحي و رواني فرزندان مثل افسردگي و اضطراب
- مشكلات خانوادگي و دعواهاي بين پدر و مادر و يا به تعبير ديگر: آشفتگي و نابساماني خانواده
- از بين رفتن قبح و زشتي انحرافات اخلاقي و اجتماعي
- فقر و تنگدستي و رهائي از آنها با پناه جستن به قرص
- بيكاري و ... .
اين امور مانع آموزشي صحيح اند و بايد در آموزش به كودك به اين موارد نيز دقت كرد.
اميدواريم آنچه گفتيم مفيد باشد.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. اعتياد و شيوه هاي درمان آن براي خانواده، حسين فرجاد و ديگران، چ 4، تهران، انتشارات بدر، 1382.
2. آموزشي عمومي به براي پيشگيري از اعتياد، سازمان ملل (يونسكو)، ترجمة محسن دهقاني، تهران، انتشارات سازمان بهزيستي، 1372 ش.
3. كليدهاي پيشگيري و مقابله با اعتياد در نوجوانان و جوانان، كارل پيكهارت، ترجمة مسعود هومان، چ 2، تهران، انتشارات صابرين، 1380 ش.
پی نوشتها:
[1] . در بيان دليل هاي خود نبايد از مسائل غير علمي سخن بگوئيد چون اگر كودك اطلاعاتش از طريق رسانه ها و يا ديگران كامل شود ديگر به ادلّه و سخنان والدين اهميت نمي دهند.
[2] . اعتياد آتش هستي سوز، محمدحسين كارگر، چ 1، ص 39، قم، انتشارات اميد، 1379 ش.
[3] . كيفر گناه، سيدهاشم رسولي محلاتي، چ 10، ص 164، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1368 ش.
[4] . اعتياد و شيوه هاي جلوگيري آن براي خانواده، محمدحسين فرجاد و ديگران، ج 2، چ 1، ص 135، تهران، دفتر تحقيقات و انتشارات بدر، 1374 ش.
منبع: اندیشه قم
در مورد اين سؤال توجه به چند نکته حائز اهميت است:
1- آموزش مستقيم باشد يا غير مستقيم؟ در آموزش چيزي به ديگران _ خصوصاً كودكان _ توجه به جنبه آموزش؛ يعنی مستقيم يا غير مستقيم بودن آن، در ميزان تأثيرگذاری مؤثر است. غالباً در آموزش مستقيم به برخي كودكان، نوعي جبهه گيري را شاهد خواهيم بود. در حالي كه در آموزش غير مستقيم، بدون اينكه كودك حساس شود يا موضع گيری کند، آنچه را كه بايسته است به او تعليم مي دهيم و اين اثربخش تر است. از اينرو براي آموزش چيزهايی مثل ايدز و قرص اكس، خود والدين بايد با رعايت و دقت به رفتار و گفتارشان به كودك تعليم دهند كه بايستي مراقبت بيشتري از خود نمايد. مثلاً هنگامي كه سخني از اين مقولات مي شود انزجار ظاهري و دروني خود را به صورت هماهنگ _ نه اينكه هر كدام از والدين موضعي خاص داشته باشند _، ابراز كنند تا در بچه از كودكي اين نفرت شكل بگيرد. مثلاً والدين هنگام استفاده از قيچي سلماني، تيغ اصلاح و هرچيز تيز و برنده، رعايت بهداشت فردي را كنند و به يكديگر دليل اين كار را بگويند تا او خود نيز با ديدن اين مسائل غير مستقيم آنچه را كه لازم است ياد بگيرد.[1]
2- زمان يا سن آموزش موضوعات حساس: در مورد زمان و سن آموزش، نمي توان گفت كه از اين سن يا آن سن، بلكه از هر زمان كه كودك قدرت درك و فهم بعضي مسائل را پيدا كرد بايد مسائل را با روش مناسب بيان نمود. البته آموزش غير مستقيم از همان سنين اوليه كودكي باعث ايجاد يادگيري مي شود ولي در سنين بالاتر، مخصوصاً زماني كه با جامعة پيراموني خود ارتباط برقرار مي كند داراي اهميت بيشتري مي شود چرا كه جامعه نيز به كودك آموزش مي دهد و پدر و مادر بايد آموزشهاي غلطي كه جامعه به او مي دهد را اصلاح كنند.
مهمترين چيزي كه در آموزش مهم است اطلاع پدر و مادر از مضرّات و حتي فوائد احتمالي غير قابل اعتنای آن و همچنين آيندة اشخاصي كه دچار اين انحرافات مي شوند است تا بتواند خود را براي سؤالات پي در پي فرزند آماده كنند.
باتوجه به اينكه ايدز حاصل اعتياد و استفاده از سرنگ آلوده و همچنين عدم رعايت بهداشت فردي و انحرافات اخلاقي مي باشد، به صورت گذرا به بعضي علل و عوامل ابتلاء به اينگونه موارد و همچنين مصرف قرص هاي اكستازي اشاره كرده و سپس به بیان بعضی راهكارها می پردازیم:
الف) ارضای صحيح حس كنجكاوي:
انسان موجودي كنجكاو است. او مي خواهد از همه چيز سر در آورد، علت و كم و كيف هر پديده و واقعه اي را بداند. برخي معتقدند كه «هر چيز به يك بار امتحان كردنش مي ارزد» اما ارضاي لجام گسيخته و بي حساب اين گرايش مفيد و سرنوشت ساز، مي تواند خسارتهاي غير قابل جبراني براي انسان به بار آورد.[2] خسارتهائي مانند افتادن در دام قرصهاي اكس و اعتياد و ايدز و ... .
توصيه هاي زير مي تواند براي ارضاء صحيح اين حس و جلوگيري از خسارت راهگشا باشد:
1. حتي المقدور عوامل تحريك كننده حس كنجكاوي نسبت به تجربه انگيز مواد و قرصها را از ميان برداريد.
2. با ترتيب دادن مسافرت يا رفتن به اماكن ناشناخته و جديد و در اختيار قرار دادن كتابهائي كه اسرار و رموز اشياء، موجودات و حوادث پيرامونمان را شرح و توضيح مي دهند، حس كنجكاوي فرزندتان را ارضاء كنيد. نيز مي توانيد آنها را به نمايشگاههاي مربوط به اين مسائل مثل ستاد مبارزه با مواد مخدر و ... ببريد تا خود از تصاوير، اطلاعات و ... درس بگيرند.
3. بايد به آنها بقبولانيم كه هر چيزي را نمي شود تجربه كرد و اصولاً لازم نيست هر چيزي را شخصاً تجربه كنيم. امام علي _ عليه السلام _ مي فرمايد: «عاقل كسي است كه از تجربيات ديگران پند گيرد»[3].
4. گاهي مناسب است سرنوشت اين افراد را از روزنامه ها و ... مطالعه كرد و مثلاً هنگامي كه با هم هستيد و جو صميمي داريد علت آسيب هاي آن را تحليل و بررسي كنيد.
ب) توجه به لذتهای پايدار در برابر لذتهای زودگذر و بد فرجام
علّت گرايش برخي افراد به استفاده از اين قرص ها و مواد لذت طلبي و خوشگذراني و فرار از ناسازگاري هاي اجتماعي و استرس ها و ... است. مي خواهد به گفتة خودش كيف كند، خوش باشد، حال كند و ... . شايد در ابتداي امر هم براي آنان اينگونه باشد اما به مرور زمان اثر منفي خودش را نشان مي دهد، و آن وقت است كه ديگر پشيماني سودي ندارد.
توصيه هايي كه در اين زمينه مي توان به كار گرفت عبارتند از:
1. خود و فرزندان را عادت دهيم كه براي رسيدن به لذت هاي پايدار و اهداف متعالي و آرمانهاي مقدس، از
لذت هاي آني و زودگذر كه آن اهداف و آرمانها را از انسان مي گيرند چشم پوشي كنيم.
2. اين باور را در آنها ايجاد كنيم كه ما به لذتهائي دسترسي داريم كه لذات جسمي و جنسي و كاذب در مقابل آنها هيچ است.
حافظ ترك جهان گفتن طريق خوشدلي است تا مپنداري كه احوال جهان داران خوشست
و يا
اگر لذت ترك لذت بداني دگر لذت نفس لذت نداني
برخي از اين لذتهاي روحي و معنوي عبارتند از: لذت عشق به خدا و راز و نياز با او، لذت انس با قرآن، لذت مطالعه، لذت ابتكار و خلاقيت، لذت خدمت به نيازمندان، لذت ايثار، لذت عفو و گذشت و ... .
3. لذات حلال و تفريحات سالم را بر فرزندانمان حرام نكنيم. امام رضا _ عليه السلام _ مي فرمايند: «سعي كنيد اوقات روزانة خود را به چهار بخش تقسيم كنيد، بخشي از آن را به عبادت و مناجات با خدا بپردازيد، بخشي را به تأمين معاش اختصاص دهيد، بخشي را به ارتباط دوستان و افراد مورد اعتماد و كساني كه شما را به عيوبتان واقف مي سازند و در باطن نسبت به شما صفا و خلوص دارند اختصاص دهيد و بخشي هم به تفريحات و لذتهاي سالم بپردازيد و با نشاط و شادابي اين بخش، نيروي انجام وظائف بخشهاي ديگر را تأمين نمائيد، اگر از بخش آخر غفلت كنيد قادر به انجام بخشهاي ديگر نيستند»[4].
4. محيط خانه را گرم و صميمي كنيد، با فرزندانتان دوست باشيد تا راحت مشكلات و انتظاراتشان را بيان كنند و احساس گرفتگي و افسردگي نكنند درضمن براي فرزندانتان دوست مناسبي انتخاب كنيد و از دور به آنها جهت دهيد.
5. فرزندان خود را در برنامه های لذتبخش و مفرح همراهی کنيد تا از اين طريق بتوانيد خانواده را محل امنی برای لذت جويی سالم و پايدار بسازيد. توجه داشته باشيد که افراط و تفريط در لذت جويي هر دو اثر مخرب دارد. بنابراين تفريط يا سرکوبي لذت هاي مشروع مانند بازي، گشت و گذار با دوستان خوب، اردوهاي تفريحي و غيره، مانند افراط در لذتجويی می تواند مخرب باشد.
ج) ضعف ايمان مذهبي:
ايمان به معناي باور قلبي و التزام عملي است. انسان مؤمن كسي است كه اولاً از اعماق دل به دين معتقد باشد، ثانياً در مقام عمل پايبندي خود را به دستورات ديني و حدود الهي ثابت نمايد. ضعف در اين موضوع انسان را به مسيرهائي منحرف مي كند كه گاهي پايان ناخوشايندي دارد كه از جملة آنها مي تواند مصرف همين قرصها و افتادن در ورطة اعتياد و انحرافات اخلاقي باشد.
چند توصيه در اين زمينه:
1. از طريق آشنائي خود و فرزندانتان با حقائق ديني و آثار و فوائد ايمان و ارتباط با خدا، شيريني ايمان را تجربه كنيم.
2. از طريق تفكر و عبرت، و مطالعه و شركت در مجالس موعظه، و ارتباط با مردان خدا، ايمان به خدا و روز رستاخيز را در فرزند خويش تقويت كنيد.
3. اين واقعيت «كه براي بازگشت به طرف خدا هيچگاه دير نيست و نوميدي در درگاه او جايي ندارد» را به فرزندمان بقبولانيم.
د) ارضای نياز به احترام و ابراز وجود:
گاهي اوقات برخي از جوانان و نوجوانان به دلائلي كه عمدتاً ريشه در محروميت هاي گذشته احساس حقارت، محروميت ها و عدم اعتماد به نفس دارد مبادرت به اعمال و رفتارهائي مي كنند كه ثابت كنند به جرگة بزرگترها در آمده اند و آنها ديگر آن كودك ضعيف و مطيع گذشته نيستند، اعمالي نظير خالكوبي _ كه مي تواند عامل ايدز باشد _، استعمال دخانيات، مصرف قرص هاي اكس، اعتياد و ... از اين جمله امورند.
بهترين توصيه اي كه جهت پيشگيري از وقوع بزهكاري اين افراد و هدايت آنان مي توان ارائه نمود اين است كه وجود اين روحيات را به عنوان يك واقعيت بپذيريم و زمينة مناسب براي ابراز وجود و عرض اندام چنين افرادي فراهم آمديم، اين سيل خروشان را به كانال مشخص و از پيش آماده شده اي هدايت كنيم و بدين وسيله ضمن كنترل، بهترين استفاده ممكن را جهت تربيت فرد و تعالي اجتماع بكار ببريم.
بعضي امور ديگر زمينه ساز اين انحرافات مي شوند كه ما بايد در آموزش خود اين زمينه ها را با ظرافت تمام از بين ببريم. از جملة اين امور:
- معاشرت با دوستان ناباب و به طور كلي محيط اجتماعي فاسد
- مشكلات روحي و رواني فرزندان مثل افسردگي و اضطراب
- مشكلات خانوادگي و دعواهاي بين پدر و مادر و يا به تعبير ديگر: آشفتگي و نابساماني خانواده
- از بين رفتن قبح و زشتي انحرافات اخلاقي و اجتماعي
- فقر و تنگدستي و رهائي از آنها با پناه جستن به قرص
- بيكاري و ... .
اين امور مانع آموزشي صحيح اند و بايد در آموزش به كودك به اين موارد نيز دقت كرد.
اميدواريم آنچه گفتيم مفيد باشد.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. اعتياد و شيوه هاي درمان آن براي خانواده، حسين فرجاد و ديگران، چ 4، تهران، انتشارات بدر، 1382.
2. آموزشي عمومي به براي پيشگيري از اعتياد، سازمان ملل (يونسكو)، ترجمة محسن دهقاني، تهران، انتشارات سازمان بهزيستي، 1372 ش.
3. كليدهاي پيشگيري و مقابله با اعتياد در نوجوانان و جوانان، كارل پيكهارت، ترجمة مسعود هومان، چ 2، تهران، انتشارات صابرين، 1380 ش.
پی نوشتها:
[1] . در بيان دليل هاي خود نبايد از مسائل غير علمي سخن بگوئيد چون اگر كودك اطلاعاتش از طريق رسانه ها و يا ديگران كامل شود ديگر به ادلّه و سخنان والدين اهميت نمي دهند.
[2] . اعتياد آتش هستي سوز، محمدحسين كارگر، چ 1، ص 39، قم، انتشارات اميد، 1379 ش.
[3] . كيفر گناه، سيدهاشم رسولي محلاتي، چ 10، ص 164، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1368 ش.
[4] . اعتياد و شيوه هاي جلوگيري آن براي خانواده، محمدحسين فرجاد و ديگران، ج 2، چ 1، ص 135، تهران، دفتر تحقيقات و انتشارات بدر، 1374 ش.
منبع: اندیشه قم
