پرسش :
آرمان گرایی و واقع گرایی در اندیشه و رفتارسیاسی امام(ره)چگونه قابل جمع است؟
پاسخ :
انقلاب اسلامی با رهبری آرمان گرایانه و واقع بینانه امام خمینی ره
در این جا قبل از هرچیز، سزاوار است در باره چند مفهوم به اختصار توضیحاتی داده و منظورمان را از این مفاهیم روشن نماییم.
آرمان گرایی: آرمان خواهی و ایده آلیسم در سیاست معمولاً به معنای تعهد از دل وجان نسبت به اهداف والای اجتماعی و سیاسی، قطع نظر از عملی بودن یا نبودن آنها و اعتنا نداشتن به بهای مادی و معنوی تحقق آنهاست ولی یک معنای آن هم تمسک آگاهانه به مدینه فاضله و پیگیری اهدافی است که بالصراحه، نیل به آن ها در شرایط عادی غیر ممکن است. ( آرمان گرایی درحوزه سیاست داخلی و سیاست خارجی هرکدام تعریف خودش را دارد )
واقع گرایی: واقع گرایی و یا سیاست واقعی به عزم و قصد واقع گرایانه برای بررسی سیاست، به آنگونه که هست و نه آنگونه که آرمان گرایان آرزوی بودن آن را دارند اشاره می کند. ( واقع گرایی درحوزه سیاست داخلی و سیاست خارجی هرکدام تعریف خودش را دارد )
سیاست واقعی و یا واقع بینی در سیاست : سیاست واقعی به عزم و قصد واقع گرایانه برای بررسی سیاست، به آن گونه که هست و نه آن گونه که آرمان گرایان آرزوی بودن آن را دارند اشاره می کند.
تعریف ایده آلیسم و رئالیسم
ایده آلیسم: مکتب ایده آلیستی بر پاک بودن نهاد بشر و دیدگاه ضابطی و تجویزی استوار است این الگو بر انگاره هایی از قبیل اخلاق گرایی، مسالمت جویی، صلح جهانی، اهداف فراملّی، انترناسیونالیسم، هنجارگرایی، نظم مبتنی بر اقتدار حقوقی و فشار متعادل افکار عمومی، امنیت دسته جمعی، خلع سلاح و دیپلماسی آشکار تاکید دارد.این دیدگاه نسبت به نهاد بشر و طبیعت انسانی نگرش خوشبیانه دارد و اصول اخلاقی انسان را مورد توجه مضاعف قرار می دهد و در برابر حقوق وی تکالیفی نیز برایش قایل است.این دیدگاه ضمن توجه به کارکرد صلجویانة جامعه جهانی مبتنی بر نهادهای بین المللی، بر سیاست خارجی مسالمت آمیز و نظام پارلمانی تاکید می نماید این دیدگاه بر این اعتقاد است که با توجه به افزایش ارتباط و وابستگی متقابل میان کشورها، امکان همگرایی و هماهنگی گسترده میان دولت ها و حلّ و فصل اختلاف ها از طریق مسالمت امیز وجود دارد.
رئالیسم: رئالیسم که یک نوع واقع گرایی است و بیشتر در حوزه سیاست خارجی و بین الملل مطرح می شود رویکردی است که دولت ها را بازیگر اصلی صحنه بین الملل می داند و ضمن تاکید بر قدرت و منافع ملّی براین اعتقاد است که اصولاً از بین بردن غریزه قدرت صرفاً یک آرمان است رئالیسم ضمن تاگید برموضوع امنیت معتقد است که چنانچه دولتی نتواند امنیت خود را حفظ کند، قادر به انجام هیچ کاری نخواهد بود رئالیسم ضمن اعتقاد به جبر و اهمیت دادن به تاریخ و تجربه دیدگاهی محافظه کارانه دارد و ازسیاست حفظ وضع موجود طرفداری می کند بر اساس رویکرد رئالیست ها در حوزه بین الملل از آن جا که نمی توان از طریق سازمان های بین المللی و حقوق بین الملل صلح بر قرار کرد، بنابراین می باید از تمهیداتی چون«موازنه قدرت» و «بازدارندگی» بهره جُست
برای این که رئاليسم را بهتر بشناسیم و آشنایی بیشتری با این رویکرد فراهم گردد مناسب است محورهای اصلی آن را در اینجا یادآور شویم.
محورهای اصلی رئالیسم: محورهای اصلی رئالیسم را می توان در دولت سالاری، بقاء و خودیاری خلاصه کرد
1- دولت سالاری؛ از منظر رئالیسم مفهوم دولت با به کار بردن زور همراه است و بر این اساس دولت عبارت است از انحصار به کار بردن مشروع نیروی فیزیکی در قلمرو خاص و در چنین فضایی دولت از اقتدار عالیه برای وضع و اجرای قوانین برخوردار است و در سطح خارجی و بین المللی منطقی رقابتی سیاست قدرت، از ایجاد توافق در زمینه اصول و هنجارهای جهانی پیشگیری می کند.
2- اصل بقاء؛ در این مورد اعتقاد بر این که تحت شرایطی دولت ها مجازند برای حفظ خویش حتی موجودیت سیاسی دیگران را به مخاطره افکنند
3- اصل خودیاری؛ براساس این اصل برای بقای خویش به هیچ وجه نمی توان به ضمانت دولت دیگری متکی بود. بر مبنای این اصل، همزیستی از طریق حفظ موازنه قدرت حاصل می شود، در شرایطی که دولت واقع گرا درصدد کسب منافع بیشتر نسبت به دیگران باشد، همکاری محدود در تعاملات بین المللی ممکن خواهد بود.
اصول آرمان گرایی امام(ره) در حوزه سیاست داخلی و سیاست خارجی
از زاویة و نگاه آرمانی می توان اصول قابل توجهی از اندیشه ها و مواضع امام(ره) را به عنوان اصول آرمانی به حساب آورد لکن از باب نمونه چند اصل را در این جا ذکر می نماییم
1- اصل تکلیف و عمل به آن: تکلیف گرایی وعمل براساس تکلیف و حتی تغییر رفتار به خاطر تغییر وظیفه جایگاه مهمی در فهم اندیشه وعمل و رفتار سیاسی امام دارد چنانکه امام خمینی در باره اصل آرمانی عمل به تکلیف می فرمایند: « همه ما مامور به ادای تکلیف و وظیفه ایم، نه مامور به نتیجه »[1] ایشان درباره جنگ و سرنوشت آن می فرمایند: ما برای ادای تکلیف جنگیده ایم و نتیجه فرع آن[2] آیت الله خامنه ای درباره اصل تکلیف در سیره حضرت اما م فرمودند: بارها ایشان می فرمود که ما کار را برای رسیدن به نتیجه نمی کنیم بلکه مامور به انجام تکلیف هستیم[3]
2- اصل عدالت و عدالت خواهی: درباره اصل عدالت باید گفت بررسی آرای امام نشان می دهد که حکومت مورد نظرشان حکومتی است که براساس عدالت بنا شده است و بر مبنای عدالت نیز اداره گردد لذا می فرماید: ما که می گوییم حکومت اسلامی، می گوییم حکومت عدالت[4] ما یک حکومت عدل اسلامی می خواهیم[5]و « هدف نهایی عبارت است از همان تاسیس یک حکومت عدل اسلامی است»[6] در جای دیگر می فرماید:
« اصولاً احکام مطلوبیت ذاتی ندارند.بلکه وسائل و اداواتی هستند که جهت اجرای صحیح اهداف حکومت اسلامی و گسترش قسط وعدالت در جامعه به کار می روند، حکومت اسلامی باید اقامه عدل کند.»[7]
3- اصل صدور و گسترش انقلاب و اسلام : امام(ره) از صدور انقلاب همواره به عنوان آرمان دراز مدت یاد کرده و می فرمایند: انقلاب ما محدود به ایران نیست انقلاب ایران مردم ایران نقطة شروع انقلاب بزرگ جهان اسلام به پرچمداری حضرت حجت است[8]
4- اصل حمایت از مستضعفین جهان : امام خمینی با توجه به هین اصل آرمانی تاکید می کند: ما اعلام می کنیم که جمهوری اسلامی ایران برای همیشه حامی و پناهگاه مسلمانان آزاده جهان است[9]ما باید از مستضعفین جهان پشتیبانی کنیم ... زیرا اسلام ... پشتیبان تمام مستضعفین جهان است[10]
چگونه و بر اساس چه مبنا و شاخصه هایی، امام(ره) در رفتار سیاسی در حوزه سیاست داخلی و سیاست خارجی رهبری واقع گراست و منظور از واقع گرایی امام (ره) در این جا چیست؟
* اصول و شاخصه های واقع گرایی امام(ره)
در باره رویکرد واقع گرایانه باید گفت ایشان به شاخص های تصمیم گیری عقلانی توجه داشته داشته و با توجه به عقلانیت دینی به آن ها اهتمام داشتند که می توان آن شاخصه ها را این گونه برشمرد:
1- اصل مصلحت 2- اصل تقدم اهم بر مهم 3- اصل عمل به قدر مقدور 4- اصل توجه به مقتضیات زمان و مکان 5- اصل تدریجی بودن امور 6- اصل ضروری بودن حکومت و لزوم تاسیس حکومت اسلامی 7- اصل حفظ اسلام و نظام اسلامی8- اصل برنامه ریزی 9- اصل آینده نگری 10- اصل بصیرت و آگاهی و لزوم کسب اطلاعات و اخبار 11-اصل مشورت و استفاده از نظریات کارشناسان 12- اصل تجدید نظر و بازنگری در برنامه ها 13- اصل تقویت دولت و جایز ندانستن تضعیف آن 14 – اصل حفظ مصالح و منافع ملّت 15- اهميت دادن به ارتباط و روابط متقابل با ديگر کشورها
در مجموع این عناوین می توانند شِمای از الگوی واقع گرایانه را در اندیشه و رفتار سیاسی امام(ره) بیان نمایند با اين حال ما برای شاهد مثال به اختصار به برخی از عناوين می پردازیم
الف) اصل مصلحت:
مصلحت از جمله اصول مهمی است که امام(ره)به آن توجه ویژه داشتند، امام خمینی(ره) می فرمودند: « مصلحت نظام و مردم از امور مهمی است که مقاومت در مقابل آن ممکن است اسلام پابرهنگان زمین را در زمان های دور و نزدیک زیر سؤال برد»[11]
ب)ضرورت تاسیس و برپایی حکومت اسلامی:
امام(ره) با یک نگاه واقع گرایانه ای در این فرمودند: لزوم حکومت به منظور بسط عدالت و تعلیم و تربیت و حفظ نظام جامعه و رفع ظلم و حراست مرزهای کشور و جلوگیری از تجاوز بیگانگان، از بدیهی ترین امور است، بی آن که بین زمان حضور و غیبت امام(عج) و این کشور و آن کشور فرقی باشد[12]
ج) حفظ نظام:
امام(ره) درباره اهمیت بالای حفظ نظام فرمودند: مسئله حفظ نظام جمهوری اسلامی در این عصر و با این وضعی که در دنیا مشاهده می شود.... از اهمّ واجبات عقلی و شرعی است که هیچ چیز به آن مزاحمت نمی کند[13]
د)اصل منافع ملّت: امام(ره) این موضوع را هم مدّ نظر قرار داده و فرمودند:« اصل؛ منافع ملّت ایران است که باید به بهترین وجه رعایت شود»[14]،« اصلی که غیرقابل تغییر است این است که سیاست خارجی ما باید برمبنای حفظ آزادی، استقلال و حفظ مصالح و منافع ملّت ایران باشد»[15]
ه) برنامه ریزی : امام(ره) برنامه ریزی را به عنوان یک اصل مهم در اداره کشور تلقی کرده و بر ضرورت آن تاکید نموده فلذا فرمودند: « مساله برنامه از مهمات یک کشور است و چنانچه بدون برنامه یک کشوری بخواهد اداره شود نمی شود، باید برنامه باشد»[16]
و) اصل اهمیت و ضرورت روابط متقابل با ديگر کشورها: امام(ره) به این امر مهم عنایت و توجه زیادی داشتند و فرمودند: ما نمی خواهیم در یک کشوری زندگی کنیم که از دنیا منعزل باشد، ایران امروز نمی توانداین طور باشد... که در یک جا بنشیند مرزهایش را ببنندد این غیر معقول است[17] ما هرگز داخل درهای بسته زندگی نمی کنیم [18]
ز) اهمیت به مقتضیات زمان و مکان : اصل اجتهاد، اصل مهمی است که به عنوان پایه و اساس اندیشه امام(ره) در تفکر و مواضع و رفتار سیاسی امام(ره) به حساب می آید لکن امام با توجه به اهمیت مقتضیات زمان و مکان می فرمایند که اجتهاد مصطلح برای اداره جامعه کافی نیست، حوزه ها و روحانیت... همواره چند قدم جلوتر از حوادث مهیای عکس العمل مناسب باشند چه بسا شیوه های رایج اداره امور مردم در سال های آینده تغییر کند و جوامع بشری برای حلّ مشکلات خود به مسائل جدید اسلام نیاز پیدا کند[19]
آرمان گرایی و واقع گرایی در اندیشه و رفتارسیاسی امام(ره)
با توجه به یک « روش تعاملی و هم افزایی»[20] می توان امام(ره) را آرمانگرا و یا آرمان خواهی دانست که با واقع بینی و با توجه به واقعیات و عینیات حوزه سیاست داخلی و خارجی، در جهت تحقق آرمان هایش حرکت کرده است ، امام با آرمان گرایی (نه مطلق) دراندیشه و رفتار سیاسی ، حوزه سیاست داخلی را جهت داده و با رفتار سیاسی واقع گرایانه و واقع بینانه نسبت به حوزه قدرت و سیاست ، زمینه فعلیت و عینیت یافتن آرمان هایش را فراهم آورده است یعنی؛ با توجه به هستی شناسی امام (ره) و تعامل آرمان گرایانه واقعیت های موجود در عرصه سیاست داخلی و خارجی، می توان یک رویکرد واقع بینانه به آرمان ها آن هم به صورت « هم افزایی » در اندیشه و رفتار سیاسی امام(ره) مشاهده کرد، به هرحال هر دو رویکرد آرمان گرایانه و همینطور واقع گرایانه در اندیشه و رفتار و مواضع سیاسی امام (ره) وجود دارد آن چه که در این جا باید بر آن تاکید کرد این است که این دو رویکرد با یک روش « تعاملی – هم افزایی » قابل جمع است و نکته قابل توجه و در خور اهمیت بیشتر در این است که اگر امام خمینی(ره) را تنها آرمان گرا بدانیم چگونه این آرمان گرایی را با اصل لزوم رعایت مصلحت که همواره مورد توجه و مورد عنایت امام(ره) بود توجیه نماییم، مسلماً نمی توان این تلقی را پذیرفت که آرمان گرایی امام(ره) محدود به زمان خاصی بوده باشد ، مثلاً با تشکیل حکومت و وارد شدن در حوزه عمل ( پراکتیک) و وارد شدن در مناسبات بین المللی، آرمان گرایی امام(ره) به واقع گرایی تغییر یافته است و یا نمی توان این فرض را پذیرفت که امام (ره) در اواخر عمر پربرکتشان به واقع گرایی روی آورده است چون همین امام در بیانیه سالگرد کشتار خونین مکه می فرماید: اگر هزار بار قطعه قطعه شویم دست از مبارزه با ظالم بر نمی داریم و همچنین می فرماید: راهی جز مبارزه نمانده است باید چنگ و دندان ابرقدرت ها و خصوصاً آمریکا را شکست و الزاماً یکی از دو راه را انتخاب نمود شهادت یا پیروزی که در مکتب ما هر دوی آن ها پیروزی است [21] و یا امام در وصیت نامه سیاسی الهی اش همچنان روح انقلابی و مبارزه و مقاومت را در کالبد فرزندان و نسل های آینده می دمد و همچنان در جای جای صفحات آن، بر اصول آرمانی خود تاکید می نماید. بنابر این شواهد فراوانی حکایت از این دارد که آرمان گرایی امام (ره) محدود به زمان خاصی نبوده و این تلقی را به عبارتی نپذیرفته و باید ادعای محدود بودن به زمان خاص را غیر قابل بدانیم
از این رو، سزاوار است با توجه به عقلانیت دینی و مبانی تفکری امام (ره) برای این که این دو رویکرد آرمان گرایانه و رویکرد واقع گرایانه در اندیشه و رفتار سیاسی امام به یک تعاملی برسانیم ناگزیریم قدرجامعی را از این دو رویکرد به دست آوریم قدر جامعی که هر دو رویکرد را در اندیشه و رفتار سیاسی در برگیرد و آن عنوان قدر جامع می تواند به اصطلاح « آرمان گرایی واقع بینانه » باشد
همانطوری که اشاره کردیم برای رسیدن به یک تعامل و جمع بین دو رویکرد آرمانی و واقع گرایانه در اندیشه و رفتار سیاسی امام(ره) ما ناگزیریم یک قدر جامعی از این دو رویکرد به دست آوریم و آن قدر جامع می تواند اندیشه و موضع گیری فعّالی چون« آرمان گرایی واقع بینانه » باشد و این امر با آن باز فهمی که از مفاهیم آرمان گرایی و واقع گرایی و واقع گرایی داشتیم، می تواند بر پایة عقلانیت دینی، دیگر آن ناسازگاری دو رویکرد ایده آلیستی و رئالیستی را نداشته باشد
بنابر این مناسب است تحت عنوان «آرمان گرایی واقع بینانه » دو رویکرد آرمانی و واقع گرایانه ای
که در اندیشه و رفتار سیاسی امام(ره) ظهور و بروز دارد را جمع نموده و با رسیدن به این قدر جامع به « تعامل و هم افزایی » در اندیشه ها و تفکرات روشن بینانه امام(ره) بپردازیم.
آرمان گرایی واقع بینانه امام خمینی(ره)
حال برای دست یابی به این مهم در این جا سزاوار است ما برخی از اندیشه ها و مواضع امام(ره) را با همین عنوان« آرمان گرایی واقع بینانه » در حوزه سیاست داخلی و حوزه سیاست خارجی مورد توجه و بررسی قرار دهیم
الف) آرمانگرایی و واقع گرایی امام(ره) در سیاست داخلی
مرحوم دکتر حمید عنایت هم به این مطلب اذعان داشتند[22]که مکتب تشیّع(عمدتاً) رویکرد آرمان گرایانه داشته و با مبارزه و نفی حکومت های جائر در انتظار وضعیت ایده آل و آرمانی یعنی حکومت حضرت مهدی(عج) بوده است، لذا فرصتی را برای واقع گرایانه و شکل دهی حکومت برای وضعیت فعلی پیدا نکرد ، لکن امام خمینی(ره) با این که وارث مکتب تشیّع است، می بینیم با یک نگاه واقع گرایانه برای اجرای اجرایی کردن احکام نورانی اسلام به خصوص امر به معروف و نهی از منکر قیام می کند و برای تاسیس و تشکیل حکومت فتوا به تحریم تقیّه داده و نظریه ولایت فقیه را برای شکل دهی حکومت براساس اصول و احکام نورانی اسلام، سامان می دهد امام خمینی با این که براساس «عقلانیت دینی» به اصل تدریجی بودن توجه دارد و در کتاب کشف اسرار رژيم را نصحیت می کند و می نویسد: این قانون اساسی ماست (یعنی قانون اساسی رژیم سابق) ....به این قانون اساسی عمل کنید، اکر ما حرفی زدیم[23] لکن همین امام(ره) براساس همان عقلانیت در مکتوب خود می نویسد:
«..... ترک قیام برای خدا ما را به این روزگار سیاه رسانده و همه جهانیان را بر ما چیره کرده و کشورهای اسلامی را زیر نفوذ دیگران درآورده... ای علمای ربانی؛ دانشمندان دیندار... اگر مجال را از دست بدهید و قیام نکنید ... فرداست که مشتی هرزه گر شهوتران بر شما چیره شوند و تمام آیین و شرف شما را دست خوش اغراض باطله خود کنند...»[24]
هم چنین امام خمینی(ره) بخاطر نگاه واقع بینانه ای که دارند برای این که عزّت از دست رفته مسلمان دوباره برگردد می فرمایند:
« برای این که وطن اسلام را از تصرف و نفوذ استعمار گران و دولت های دست نشانده آن ها خارج و آزاد کنیم راهی نداریم جز این که تشکیل حکومت بدهیم»[25] و بر همین اساس علاوه بر طرح بحث ولایت فقیه در کتاب فقهی البیع خود سلسله بحث های ولایت فقیه را در نجف مطرح کردند، با این همه امام(ره) براساس همان «عقلانیت دینی» با نگاه واقع بینانه ای که داشتند در واقع به اصل «عمل به قدر مقدور» عنایت داشتند، لذا فرمودند: « این طور نیست که حالا نمی توانیم حکومت عمومی و سراسری تشکیل بدهیم کنار بنشینیم بلکه تمام امور که مسلمین محتاجند، از وظایفی است که حکومت اسلامی عهده دار شود، هرمقدار که می توانیم باید انجام دهیم »[26]
امام خمینی(ره) براساس «عقلانیّت دینی» و باز با یک نگاه واقع بینانه که می توانست انگیزة آرمانی مبارزه را برای اندیشه و رفتار سیاسی ایشان تقویت کند معتقد بودند که با « وجود شاه و بستگانش به هیچ اصلاحی دسترسی ممکن نخواهد بود»[27]چون همانطوری که ایشان وضعیّت دوران پهلوی را بصورت واقع بینانه ای ترسیم کردند، هشدار می دهند که « هدف اصلی دولت های استعمارگر محو قرآن، اسلام و علمای اسلام است و برای وصول به اهداف استعماری.... نغمه سپاه دین در شرایطی ساز می شود که دستگاه جبّار هر روز ضربه های پیگیری به پیکره اسلام وارد می کند... اگر خدای نخواسته ایادی اجانب و دشمنان اسلام در این مقصد شوم و کمر شکن توفیق پیدا کنند، اولاً علمای اعلام و وعاظ و مروجین اسلام را کنار زده و ثانیاً اسلام و احکام آن را محو نابود می نمایند خطر این سپاه نامیمون... بزرگترین خطری است که مسلمین و در راس آن ها علمای اعلام با آن مواجه شده اند»[28]
ب) آرمان گرایی و واقع گرایی امام(ره) در سیاست خارجی
امام خمینی(ره) بر واقعیت های سیاست بین الملل واقف بودند لذا نهادهای بین المللی و سیاست بین الملل را تحت نفوذ و سلطه قدرت های جهانی می دانستند
برای همين ایشان فرمودند: « منتظر نباشید که آنان(قدرت های بزرگ) حقتان را بدهند مستکبرین حق کسی را نمی دهند»[29] لکن امام(ره) معتقد بودند: ما هرگز داخل درهای بسته زندگی نمی کنیم[30] ما نمی خواهیم در یک کشوری زندگی کنیم که از دنیا منعزل باشد ایران امروز نمی تواند این طور باشد... که در یک جا بنشینند و مرزهایشان را ببندند این غیر معقول است امروز دنیا مانند یک عایله و یک شهر است و یک شهر دارای محله های مختلفی است که با هم ارتباط دارند، وقتی دنیا وضعش اینطور است ما نباید منعزل باشیم[31] لذا مسئولین جمهوری اسلامی برمسئله روابط با دیگر کشورها و همچنین حضور در مجامع بین المللی اهتمام ورزیده و با نگاه واقع بینانه همواره به این مهم توجه ویژه داشته اند
امام خمینی(ره) براساس مبانی دینی که پایه و اساس عقلانیّت دینی را شکل می دهد می فرمایند:
« من به صراحت اعلام می کنم که جمهوری اسلامی ایران با تمام وجود برای هویت اسلامی مسلمانان در سراسر جهان سرمایه گذاری می کنیم.... ما اعلام می کنیم که جمهوری اسلامی ایران برای همیشه حامی و پناهگاه مسلمانان آزاده جهان است»[32] و همچنین می فرمایند: «ما دفاع از همه مسلمین را لازم می دانیم»[33] « دفاع از نوامیس مسلمین و دفاع از بلاد مسلمین و دفاع از همة حیثیات مسلمین امری است لازم و ما باید خودمان را برای مقاصد الهی و دفاع از مسلمین مهیا کنیم»[34] لکن امام(ره) با واقع بینی و با شناخت از توطئه دشمن در مورد حمله اسرائیل به لبنان در زمان جنگ تحمیلی فرمودند: توطئه تدارک دیدند که ما برویم سراغ اسرائیل، تا عراق تقویت بشود، آن وقت عراق و اسرائیل بیایند سراغ ما، ما این توطئه را فهمیدیم»[35] حضرت امام(ره) در این قضیه ضمن حفظ هدف و آرمان دفاع از ملّت مظلوم لبنان، بر دفاع از کشور اسلامی تاکید نموده و فرمودند: را قدس از کربلا می گذرد و نیز فرمودند: ما لبنان را از خود می دانیم لکن مقدمه این که لبنان را ما نجات بدهیم این است که عراق را نجات دهیم[36]چون همانطوری که می فرمایند«...دفاع از ملّت قهرمان و دلاور ایران در حقیقت دفاع از همة ملّت های تحت ستم است»[37]
امام خمینی(ره) به لحاظ ام القری بودن جمهوری اسلامی ایران و با یک نگاه واقع بینانه به این مهم می فرمایند:
« اقتدار و اعتبار جمهوری اسلامی ایران متعلق به همه ملّت های اسلامی است و دفاع از ملّت قهرمان و دلاور ایران در حقیقت دفاع از همه ملّت های تحت ستم است»[38]
بنابراین می بینیم که رویکرد آرمانی امام(ره) و رویکرد واقع بینانه امام(ره) در مسئله دفاع از مسلمانان جهان و مسئله دفاع از ملّت وکشور اسلامی خودمان، بنابر «عقلانیّت دینی» در راستای هم قرار گرفته و با تعاملی که بین این دو رویکرد در مواضع امام(ره) شکل می گیرد، این دو در جهت هم افزایی قرار گرفته و می توانند همدیگر را در این موارد تقویت نمایند.
همین آرمان گرایی واقع بینانه را در تعامل و جمع بین « منافع ملّت » و « مصالح دینی » به خوبی می توان در اندیشه و رفتار سیاسی امام(ره) ملاحظه و رصد نمود، امام(ره) در عین پایبندی به اصول سیاست اسلامی، برای مصالح عمومی که منافع ملّی و منافع ملّت را در بر دارد جایگاه در خور توجهی قائل بودند[39] و در واقع امام(ره) در چهارچوب مقتضیات زمانی و مکانی معاصر سعی دارد تا بر اساس « عقلانیت دینی » افقی از آرمان گرایی را همراه با واقع گرایی در سیاست و حکومت ترسیم نماید لذا فرمودند: « روابط خارجی ما براساس حفظ آزادی، استقلال و حفظ مصالح و منافع اسلام و مسلمین است»[40] امام خمینی(ره) همچنین در باره اهمیت و جایگاه منافع ملّی و منافع ملّت فرمودند: «اصل، منافع ملّت ایران است که باید به بهترین وجه رعایت شود»[41]
این تعامل تنها می تواند در یک عقلانیتی تعریف شود که برای رسیدن به هدف متعالی، این دو رویکرد را در راستای هم قرار داده و در یک جهت باز تعریف نماید.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1- ولایت فقیه، امام خمینی(ره) ،مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام
2- اندیشه سیاسی در اسلام معاصر؛ حمید عنایت، ترجمه بهاء الدین خرمشاهی، انتشارات خوارزمی
3- آرمان گرایی و واقع گرایی؛ آندرو لینکلیتر، ترجمه لیلا سازگار، دفترمطالعات سیاسی بین المللی
4- تحولات نظام بین الملل و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران؛ محمد ستوده، بوسان کتاب
5-توافق و تزاحم منافع ملّی و مصالح اسلامی؛ هادی نخعی، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی
6-سیرتطور تفکر سیاسی امام خمینی؛ نجف لک زایی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
7-روابط بین الملل و سیاست خارجی از دیدگاه امام خمینی، تبیان28 ، مؤسسه تنظیم ونشرآثار امام(ره)
8- مبانی،اصول واهداف سیاست خارجی دولت اسلامی، صادق حقیقت، پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی
9- سبک رهبری امام خمینی؛ عباس شفیعی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
10- درآمدی بر نظریه سیاسی امام خمینی، محمد رضا دهشیری، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
11- منافع ملّی جمهوری ایران اسلامی، گردآورنده؛داود کیانی، پژوهشگاه مطالعات راهبردی
12- تبیین الگوی تصمیم گیری و سیاستگذاری امام خمینی، مجتبی اسکندری، نشر عروج
13- مبانی تصمیم گیری استراتژیک امام خمینی، زهرا فروتنی، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی
14- الگوی مدیریت سیاسی امام بعد از پیروزی انقلاب، ابوالحسن حسین زاده،فصلنامه دین وسیاست ،ش13-14سال86
15-ارائه الگوی هم افزایی از دیدگاه امام خمینی؛ دکتر قاسم انصاری رنانی،مجموعه مقالات کنگره امام و احیاء تفکر دینی
16- مسئولیتهای فراملّی در سیاست خارجی دولت اسلامی؛ صادق حقیقت، مرکزتحقیقات استراتژیک
17- فرهنگ علوم سیاسی آکسفورد، ایان مک لین، ترجمه حمید احمدی؛ نشر میزان
18- اندیشه امام خمینی(ره)، یحیی فوزی، نشرمعارف
19- نظام سیاسی و دولت در اسلام، داود فیرحی، انتشارات سمت
20- نگرشی موضوعی بر وصیت نامه سیاسی الهی امام خمینی، تنظیم و نشر آثار امام(ره)
21- اصول سیاست خارجی و سیاست بین الملل، سید عبد العلی قوام، انتشارات سمت
22- استراتژی رهبری امام خمینی، عباس شفیعی، نشر عروج
23- رئالیسم سیاست خارجی در اندیشه و الگوی رفتاری امام خمینی، دکترابراهیم متقی، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی( ش2، پاییز 1384 )
24- رویارویی آرمان شهرگرایان( جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا)؛ نعمت الله مظفرپور، انتشارات علمی و فرهنگی
پی نوشتها:
[1]. صحیفه امام ج21،ص284
[2]. همان ج21ص284
[3]. حدیث ولایت ج1ص34
[4]. صحیفه امام ج3ص509
[5].همان، ج5 ص 131
[6]. همان، ج4 ص 512
[7].همان،ج18،ص23
[8] همان، ج21ص327
[9]. صحیفه امام ج21ص91
[10]. همان ج12ص202
[11]. صحیفه نور، ج21ص176
[12]. شؤون و اختیارات ولی فقیه،ترجمه کتاب البیع ، ص23
[13]. صحیفه امام، ج19ص153
[14].صحیفه امام، ج5 ، ص474
[15].همان، ج4 ص414 ( 18/8/57)
[16]. صحیفه نور، ج17 ص121
[17] صحیفه امام، ج19ص413
[18]. همان،ج5 ص80
[19].همان ، ص100
[20].روش و مدل تحقیق : ( تعامل گرایی- هم افزایی )
در این روش در واقع ایده ها و اندیشه ها و موضع گیری های فرد یا افراد در تعامل و ترابط قرار می گیرند و این تعامل ها و ترابط هایی وقتی که بین ایده ها و اندیشه ها و مواضع فرد و یا افراد شکل می گیرد از تضارب این ایده ها ما به یک وضعیت تفسیری که از تعامل این ایده ها حاصل شده است دست می یابیم البته این تضارب آرا و ایده ها به شکل دیالکتیک نخواهد بود یعنی آرا و ایده ها در تعامل و ترابطی که با هم پیدا می کنند نه تنها همدیگر را نفی نمی کنند بلکه در این تعامل و ترابط «هم افزایی» هم دارند ، در این مدلِ «تعامل گرایی- هم افزایی» روش دیالکتیک که در خود تضاد و نفی یکدیگر دارد وجود ندارد بلکه در این تعامل به جای نفی اطراف، هم افزایی صورت می گیرد و با تعامل و نزدیک کردن آراء و ایده ها و اندیشه ها و یا موضع گیری های فرد و یا افراد، در جهت تقویت آراء و اندیشه ها و... تلاش صورت می گیرد و حاصل این تعامل می تواند نزدیک نمودن آراء و هم افزایی آن ها و حتی جمع بین آنها باشدو این امر مستلزم توجه به چند نکته است
1- با توجه به مبانی هستی شناختی و معرفت شناختی می توان عقلانیت دینی را به عنوان یک عقلانیت پایه تعامل قرار داد
2- با مبنا و ملاک قرار دادن این عقلانیت دینی می توان در فرایند تعامل به یک قدر جامعی دست یافت
3- با این عقلانیت دینی و دست یابی به قدر جامع از نگاه تقابلی و تضادی خارج شده و جهت گیری ها با همسو نگری خواهد بود
4- با رفع تقابل ، «تعامل و هم افزایی» بصورتی است که ازآن تلقی دو امر متداخل می شود
[21]. صحیفه امام، ج21 ص 82- 83
[22]. رک اندیشه سیاسی اسلام ، حمید عنایت ، انتشارات خوارزمی ، ص 30-60
[23]. کشف اسرار ص223
[24]. مکتوب امام(ره) در دفتر یادبود کتابخانه وزیری یزد؛
[25]. کلمات قصار امام(ره)، ص117
[26]. ولایت فقیه، نشر وتنظیم آثار امام(ره)، ص42
[27]. صحیفه امام، ج3 ص 467
[28]. همان، ج2 ص 396- 397
[29]. صحیفه نور، ج10 ص286
[30] صحیفه امام، ج5 ص80
[31]. صحیفه امام، ج19 ص413
[32].صحیفه امام، ج21 ص 91- 92
[33]. صحیفه امام، ج19 ص485
[34].صحیفه امام، ج20 ص486
[35] صحیفه امام، ج16 ص461
[36]. رک صحیفه امام، ج16 ص354
[37]. صحیفه امام، ج20 ص345
[38] صحیفه امام ، ج20 ص345
[39]. « مصلحت و منفعت؛ جمع بین مصالح دینی و منافع ملّی در الگوی حکومتی جمهوری اسلامی» در مجموعه مقالات« منافع ملّی جمهوری ایران اسلامی» ؛ دکتر اصغر افتخاری، پژوهشکده راهبردی
[40].صحیفه امام، ج5 ص 80
[41]. صحیفه امام، ج5 ص474
منبع: اندیشه قم
انقلاب اسلامی با رهبری آرمان گرایانه و واقع بینانه امام خمینی ره
در این جا قبل از هرچیز، سزاوار است در باره چند مفهوم به اختصار توضیحاتی داده و منظورمان را از این مفاهیم روشن نماییم.
آرمان گرایی: آرمان خواهی و ایده آلیسم در سیاست معمولاً به معنای تعهد از دل وجان نسبت به اهداف والای اجتماعی و سیاسی، قطع نظر از عملی بودن یا نبودن آنها و اعتنا نداشتن به بهای مادی و معنوی تحقق آنهاست ولی یک معنای آن هم تمسک آگاهانه به مدینه فاضله و پیگیری اهدافی است که بالصراحه، نیل به آن ها در شرایط عادی غیر ممکن است. ( آرمان گرایی درحوزه سیاست داخلی و سیاست خارجی هرکدام تعریف خودش را دارد )
واقع گرایی: واقع گرایی و یا سیاست واقعی به عزم و قصد واقع گرایانه برای بررسی سیاست، به آنگونه که هست و نه آنگونه که آرمان گرایان آرزوی بودن آن را دارند اشاره می کند. ( واقع گرایی درحوزه سیاست داخلی و سیاست خارجی هرکدام تعریف خودش را دارد )
سیاست واقعی و یا واقع بینی در سیاست : سیاست واقعی به عزم و قصد واقع گرایانه برای بررسی سیاست، به آن گونه که هست و نه آن گونه که آرمان گرایان آرزوی بودن آن را دارند اشاره می کند.
تعریف ایده آلیسم و رئالیسم
ایده آلیسم: مکتب ایده آلیستی بر پاک بودن نهاد بشر و دیدگاه ضابطی و تجویزی استوار است این الگو بر انگاره هایی از قبیل اخلاق گرایی، مسالمت جویی، صلح جهانی، اهداف فراملّی، انترناسیونالیسم، هنجارگرایی، نظم مبتنی بر اقتدار حقوقی و فشار متعادل افکار عمومی، امنیت دسته جمعی، خلع سلاح و دیپلماسی آشکار تاکید دارد.این دیدگاه نسبت به نهاد بشر و طبیعت انسانی نگرش خوشبیانه دارد و اصول اخلاقی انسان را مورد توجه مضاعف قرار می دهد و در برابر حقوق وی تکالیفی نیز برایش قایل است.این دیدگاه ضمن توجه به کارکرد صلجویانة جامعه جهانی مبتنی بر نهادهای بین المللی، بر سیاست خارجی مسالمت آمیز و نظام پارلمانی تاکید می نماید این دیدگاه بر این اعتقاد است که با توجه به افزایش ارتباط و وابستگی متقابل میان کشورها، امکان همگرایی و هماهنگی گسترده میان دولت ها و حلّ و فصل اختلاف ها از طریق مسالمت امیز وجود دارد.
رئالیسم: رئالیسم که یک نوع واقع گرایی است و بیشتر در حوزه سیاست خارجی و بین الملل مطرح می شود رویکردی است که دولت ها را بازیگر اصلی صحنه بین الملل می داند و ضمن تاکید بر قدرت و منافع ملّی براین اعتقاد است که اصولاً از بین بردن غریزه قدرت صرفاً یک آرمان است رئالیسم ضمن تاگید برموضوع امنیت معتقد است که چنانچه دولتی نتواند امنیت خود را حفظ کند، قادر به انجام هیچ کاری نخواهد بود رئالیسم ضمن اعتقاد به جبر و اهمیت دادن به تاریخ و تجربه دیدگاهی محافظه کارانه دارد و ازسیاست حفظ وضع موجود طرفداری می کند بر اساس رویکرد رئالیست ها در حوزه بین الملل از آن جا که نمی توان از طریق سازمان های بین المللی و حقوق بین الملل صلح بر قرار کرد، بنابراین می باید از تمهیداتی چون«موازنه قدرت» و «بازدارندگی» بهره جُست
برای این که رئاليسم را بهتر بشناسیم و آشنایی بیشتری با این رویکرد فراهم گردد مناسب است محورهای اصلی آن را در اینجا یادآور شویم.
محورهای اصلی رئالیسم: محورهای اصلی رئالیسم را می توان در دولت سالاری، بقاء و خودیاری خلاصه کرد
1- دولت سالاری؛ از منظر رئالیسم مفهوم دولت با به کار بردن زور همراه است و بر این اساس دولت عبارت است از انحصار به کار بردن مشروع نیروی فیزیکی در قلمرو خاص و در چنین فضایی دولت از اقتدار عالیه برای وضع و اجرای قوانین برخوردار است و در سطح خارجی و بین المللی منطقی رقابتی سیاست قدرت، از ایجاد توافق در زمینه اصول و هنجارهای جهانی پیشگیری می کند.
2- اصل بقاء؛ در این مورد اعتقاد بر این که تحت شرایطی دولت ها مجازند برای حفظ خویش حتی موجودیت سیاسی دیگران را به مخاطره افکنند
3- اصل خودیاری؛ براساس این اصل برای بقای خویش به هیچ وجه نمی توان به ضمانت دولت دیگری متکی بود. بر مبنای این اصل، همزیستی از طریق حفظ موازنه قدرت حاصل می شود، در شرایطی که دولت واقع گرا درصدد کسب منافع بیشتر نسبت به دیگران باشد، همکاری محدود در تعاملات بین المللی ممکن خواهد بود.
اصول آرمان گرایی امام(ره) در حوزه سیاست داخلی و سیاست خارجی
از زاویة و نگاه آرمانی می توان اصول قابل توجهی از اندیشه ها و مواضع امام(ره) را به عنوان اصول آرمانی به حساب آورد لکن از باب نمونه چند اصل را در این جا ذکر می نماییم
1- اصل تکلیف و عمل به آن: تکلیف گرایی وعمل براساس تکلیف و حتی تغییر رفتار به خاطر تغییر وظیفه جایگاه مهمی در فهم اندیشه وعمل و رفتار سیاسی امام دارد چنانکه امام خمینی در باره اصل آرمانی عمل به تکلیف می فرمایند: « همه ما مامور به ادای تکلیف و وظیفه ایم، نه مامور به نتیجه »[1] ایشان درباره جنگ و سرنوشت آن می فرمایند: ما برای ادای تکلیف جنگیده ایم و نتیجه فرع آن[2] آیت الله خامنه ای درباره اصل تکلیف در سیره حضرت اما م فرمودند: بارها ایشان می فرمود که ما کار را برای رسیدن به نتیجه نمی کنیم بلکه مامور به انجام تکلیف هستیم[3]
2- اصل عدالت و عدالت خواهی: درباره اصل عدالت باید گفت بررسی آرای امام نشان می دهد که حکومت مورد نظرشان حکومتی است که براساس عدالت بنا شده است و بر مبنای عدالت نیز اداره گردد لذا می فرماید: ما که می گوییم حکومت اسلامی، می گوییم حکومت عدالت[4] ما یک حکومت عدل اسلامی می خواهیم[5]و « هدف نهایی عبارت است از همان تاسیس یک حکومت عدل اسلامی است»[6] در جای دیگر می فرماید:
« اصولاً احکام مطلوبیت ذاتی ندارند.بلکه وسائل و اداواتی هستند که جهت اجرای صحیح اهداف حکومت اسلامی و گسترش قسط وعدالت در جامعه به کار می روند، حکومت اسلامی باید اقامه عدل کند.»[7]
3- اصل صدور و گسترش انقلاب و اسلام : امام(ره) از صدور انقلاب همواره به عنوان آرمان دراز مدت یاد کرده و می فرمایند: انقلاب ما محدود به ایران نیست انقلاب ایران مردم ایران نقطة شروع انقلاب بزرگ جهان اسلام به پرچمداری حضرت حجت است[8]
4- اصل حمایت از مستضعفین جهان : امام خمینی با توجه به هین اصل آرمانی تاکید می کند: ما اعلام می کنیم که جمهوری اسلامی ایران برای همیشه حامی و پناهگاه مسلمانان آزاده جهان است[9]ما باید از مستضعفین جهان پشتیبانی کنیم ... زیرا اسلام ... پشتیبان تمام مستضعفین جهان است[10]
چگونه و بر اساس چه مبنا و شاخصه هایی، امام(ره) در رفتار سیاسی در حوزه سیاست داخلی و سیاست خارجی رهبری واقع گراست و منظور از واقع گرایی امام (ره) در این جا چیست؟
* اصول و شاخصه های واقع گرایی امام(ره)
در باره رویکرد واقع گرایانه باید گفت ایشان به شاخص های تصمیم گیری عقلانی توجه داشته داشته و با توجه به عقلانیت دینی به آن ها اهتمام داشتند که می توان آن شاخصه ها را این گونه برشمرد:
1- اصل مصلحت 2- اصل تقدم اهم بر مهم 3- اصل عمل به قدر مقدور 4- اصل توجه به مقتضیات زمان و مکان 5- اصل تدریجی بودن امور 6- اصل ضروری بودن حکومت و لزوم تاسیس حکومت اسلامی 7- اصل حفظ اسلام و نظام اسلامی8- اصل برنامه ریزی 9- اصل آینده نگری 10- اصل بصیرت و آگاهی و لزوم کسب اطلاعات و اخبار 11-اصل مشورت و استفاده از نظریات کارشناسان 12- اصل تجدید نظر و بازنگری در برنامه ها 13- اصل تقویت دولت و جایز ندانستن تضعیف آن 14 – اصل حفظ مصالح و منافع ملّت 15- اهميت دادن به ارتباط و روابط متقابل با ديگر کشورها
در مجموع این عناوین می توانند شِمای از الگوی واقع گرایانه را در اندیشه و رفتار سیاسی امام(ره) بیان نمایند با اين حال ما برای شاهد مثال به اختصار به برخی از عناوين می پردازیم
الف) اصل مصلحت:
مصلحت از جمله اصول مهمی است که امام(ره)به آن توجه ویژه داشتند، امام خمینی(ره) می فرمودند: « مصلحت نظام و مردم از امور مهمی است که مقاومت در مقابل آن ممکن است اسلام پابرهنگان زمین را در زمان های دور و نزدیک زیر سؤال برد»[11]
ب)ضرورت تاسیس و برپایی حکومت اسلامی:
امام(ره) با یک نگاه واقع گرایانه ای در این فرمودند: لزوم حکومت به منظور بسط عدالت و تعلیم و تربیت و حفظ نظام جامعه و رفع ظلم و حراست مرزهای کشور و جلوگیری از تجاوز بیگانگان، از بدیهی ترین امور است، بی آن که بین زمان حضور و غیبت امام(عج) و این کشور و آن کشور فرقی باشد[12]
ج) حفظ نظام:
امام(ره) درباره اهمیت بالای حفظ نظام فرمودند: مسئله حفظ نظام جمهوری اسلامی در این عصر و با این وضعی که در دنیا مشاهده می شود.... از اهمّ واجبات عقلی و شرعی است که هیچ چیز به آن مزاحمت نمی کند[13]
د)اصل منافع ملّت: امام(ره) این موضوع را هم مدّ نظر قرار داده و فرمودند:« اصل؛ منافع ملّت ایران است که باید به بهترین وجه رعایت شود»[14]،« اصلی که غیرقابل تغییر است این است که سیاست خارجی ما باید برمبنای حفظ آزادی، استقلال و حفظ مصالح و منافع ملّت ایران باشد»[15]
ه) برنامه ریزی : امام(ره) برنامه ریزی را به عنوان یک اصل مهم در اداره کشور تلقی کرده و بر ضرورت آن تاکید نموده فلذا فرمودند: « مساله برنامه از مهمات یک کشور است و چنانچه بدون برنامه یک کشوری بخواهد اداره شود نمی شود، باید برنامه باشد»[16]
و) اصل اهمیت و ضرورت روابط متقابل با ديگر کشورها: امام(ره) به این امر مهم عنایت و توجه زیادی داشتند و فرمودند: ما نمی خواهیم در یک کشوری زندگی کنیم که از دنیا منعزل باشد، ایران امروز نمی توانداین طور باشد... که در یک جا بنشیند مرزهایش را ببنندد این غیر معقول است[17] ما هرگز داخل درهای بسته زندگی نمی کنیم [18]
ز) اهمیت به مقتضیات زمان و مکان : اصل اجتهاد، اصل مهمی است که به عنوان پایه و اساس اندیشه امام(ره) در تفکر و مواضع و رفتار سیاسی امام(ره) به حساب می آید لکن امام با توجه به اهمیت مقتضیات زمان و مکان می فرمایند که اجتهاد مصطلح برای اداره جامعه کافی نیست، حوزه ها و روحانیت... همواره چند قدم جلوتر از حوادث مهیای عکس العمل مناسب باشند چه بسا شیوه های رایج اداره امور مردم در سال های آینده تغییر کند و جوامع بشری برای حلّ مشکلات خود به مسائل جدید اسلام نیاز پیدا کند[19]
آرمان گرایی و واقع گرایی در اندیشه و رفتارسیاسی امام(ره)
با توجه به یک « روش تعاملی و هم افزایی»[20] می توان امام(ره) را آرمانگرا و یا آرمان خواهی دانست که با واقع بینی و با توجه به واقعیات و عینیات حوزه سیاست داخلی و خارجی، در جهت تحقق آرمان هایش حرکت کرده است ، امام با آرمان گرایی (نه مطلق) دراندیشه و رفتار سیاسی ، حوزه سیاست داخلی را جهت داده و با رفتار سیاسی واقع گرایانه و واقع بینانه نسبت به حوزه قدرت و سیاست ، زمینه فعلیت و عینیت یافتن آرمان هایش را فراهم آورده است یعنی؛ با توجه به هستی شناسی امام (ره) و تعامل آرمان گرایانه واقعیت های موجود در عرصه سیاست داخلی و خارجی، می توان یک رویکرد واقع بینانه به آرمان ها آن هم به صورت « هم افزایی » در اندیشه و رفتار سیاسی امام(ره) مشاهده کرد، به هرحال هر دو رویکرد آرمان گرایانه و همینطور واقع گرایانه در اندیشه و رفتار و مواضع سیاسی امام (ره) وجود دارد آن چه که در این جا باید بر آن تاکید کرد این است که این دو رویکرد با یک روش « تعاملی – هم افزایی » قابل جمع است و نکته قابل توجه و در خور اهمیت بیشتر در این است که اگر امام خمینی(ره) را تنها آرمان گرا بدانیم چگونه این آرمان گرایی را با اصل لزوم رعایت مصلحت که همواره مورد توجه و مورد عنایت امام(ره) بود توجیه نماییم، مسلماً نمی توان این تلقی را پذیرفت که آرمان گرایی امام(ره) محدود به زمان خاصی بوده باشد ، مثلاً با تشکیل حکومت و وارد شدن در حوزه عمل ( پراکتیک) و وارد شدن در مناسبات بین المللی، آرمان گرایی امام(ره) به واقع گرایی تغییر یافته است و یا نمی توان این فرض را پذیرفت که امام (ره) در اواخر عمر پربرکتشان به واقع گرایی روی آورده است چون همین امام در بیانیه سالگرد کشتار خونین مکه می فرماید: اگر هزار بار قطعه قطعه شویم دست از مبارزه با ظالم بر نمی داریم و همچنین می فرماید: راهی جز مبارزه نمانده است باید چنگ و دندان ابرقدرت ها و خصوصاً آمریکا را شکست و الزاماً یکی از دو راه را انتخاب نمود شهادت یا پیروزی که در مکتب ما هر دوی آن ها پیروزی است [21] و یا امام در وصیت نامه سیاسی الهی اش همچنان روح انقلابی و مبارزه و مقاومت را در کالبد فرزندان و نسل های آینده می دمد و همچنان در جای جای صفحات آن، بر اصول آرمانی خود تاکید می نماید. بنابر این شواهد فراوانی حکایت از این دارد که آرمان گرایی امام (ره) محدود به زمان خاصی نبوده و این تلقی را به عبارتی نپذیرفته و باید ادعای محدود بودن به زمان خاص را غیر قابل بدانیم
از این رو، سزاوار است با توجه به عقلانیت دینی و مبانی تفکری امام (ره) برای این که این دو رویکرد آرمان گرایانه و رویکرد واقع گرایانه در اندیشه و رفتار سیاسی امام به یک تعاملی برسانیم ناگزیریم قدرجامعی را از این دو رویکرد به دست آوریم قدر جامعی که هر دو رویکرد را در اندیشه و رفتار سیاسی در برگیرد و آن عنوان قدر جامع می تواند به اصطلاح « آرمان گرایی واقع بینانه » باشد
همانطوری که اشاره کردیم برای رسیدن به یک تعامل و جمع بین دو رویکرد آرمانی و واقع گرایانه در اندیشه و رفتار سیاسی امام(ره) ما ناگزیریم یک قدر جامعی از این دو رویکرد به دست آوریم و آن قدر جامع می تواند اندیشه و موضع گیری فعّالی چون« آرمان گرایی واقع بینانه » باشد و این امر با آن باز فهمی که از مفاهیم آرمان گرایی و واقع گرایی و واقع گرایی داشتیم، می تواند بر پایة عقلانیت دینی، دیگر آن ناسازگاری دو رویکرد ایده آلیستی و رئالیستی را نداشته باشد
بنابر این مناسب است تحت عنوان «آرمان گرایی واقع بینانه » دو رویکرد آرمانی و واقع گرایانه ای
که در اندیشه و رفتار سیاسی امام(ره) ظهور و بروز دارد را جمع نموده و با رسیدن به این قدر جامع به « تعامل و هم افزایی » در اندیشه ها و تفکرات روشن بینانه امام(ره) بپردازیم.
آرمان گرایی واقع بینانه امام خمینی(ره)
حال برای دست یابی به این مهم در این جا سزاوار است ما برخی از اندیشه ها و مواضع امام(ره) را با همین عنوان« آرمان گرایی واقع بینانه » در حوزه سیاست داخلی و حوزه سیاست خارجی مورد توجه و بررسی قرار دهیم
الف) آرمانگرایی و واقع گرایی امام(ره) در سیاست داخلی
مرحوم دکتر حمید عنایت هم به این مطلب اذعان داشتند[22]که مکتب تشیّع(عمدتاً) رویکرد آرمان گرایانه داشته و با مبارزه و نفی حکومت های جائر در انتظار وضعیت ایده آل و آرمانی یعنی حکومت حضرت مهدی(عج) بوده است، لذا فرصتی را برای واقع گرایانه و شکل دهی حکومت برای وضعیت فعلی پیدا نکرد ، لکن امام خمینی(ره) با این که وارث مکتب تشیّع است، می بینیم با یک نگاه واقع گرایانه برای اجرای اجرایی کردن احکام نورانی اسلام به خصوص امر به معروف و نهی از منکر قیام می کند و برای تاسیس و تشکیل حکومت فتوا به تحریم تقیّه داده و نظریه ولایت فقیه را برای شکل دهی حکومت براساس اصول و احکام نورانی اسلام، سامان می دهد امام خمینی با این که براساس «عقلانیت دینی» به اصل تدریجی بودن توجه دارد و در کتاب کشف اسرار رژيم را نصحیت می کند و می نویسد: این قانون اساسی ماست (یعنی قانون اساسی رژیم سابق) ....به این قانون اساسی عمل کنید، اکر ما حرفی زدیم[23] لکن همین امام(ره) براساس همان عقلانیت در مکتوب خود می نویسد:
«..... ترک قیام برای خدا ما را به این روزگار سیاه رسانده و همه جهانیان را بر ما چیره کرده و کشورهای اسلامی را زیر نفوذ دیگران درآورده... ای علمای ربانی؛ دانشمندان دیندار... اگر مجال را از دست بدهید و قیام نکنید ... فرداست که مشتی هرزه گر شهوتران بر شما چیره شوند و تمام آیین و شرف شما را دست خوش اغراض باطله خود کنند...»[24]
هم چنین امام خمینی(ره) بخاطر نگاه واقع بینانه ای که دارند برای این که عزّت از دست رفته مسلمان دوباره برگردد می فرمایند:
« برای این که وطن اسلام را از تصرف و نفوذ استعمار گران و دولت های دست نشانده آن ها خارج و آزاد کنیم راهی نداریم جز این که تشکیل حکومت بدهیم»[25] و بر همین اساس علاوه بر طرح بحث ولایت فقیه در کتاب فقهی البیع خود سلسله بحث های ولایت فقیه را در نجف مطرح کردند، با این همه امام(ره) براساس همان «عقلانیت دینی» با نگاه واقع بینانه ای که داشتند در واقع به اصل «عمل به قدر مقدور» عنایت داشتند، لذا فرمودند: « این طور نیست که حالا نمی توانیم حکومت عمومی و سراسری تشکیل بدهیم کنار بنشینیم بلکه تمام امور که مسلمین محتاجند، از وظایفی است که حکومت اسلامی عهده دار شود، هرمقدار که می توانیم باید انجام دهیم »[26]
امام خمینی(ره) براساس «عقلانیّت دینی» و باز با یک نگاه واقع بینانه که می توانست انگیزة آرمانی مبارزه را برای اندیشه و رفتار سیاسی ایشان تقویت کند معتقد بودند که با « وجود شاه و بستگانش به هیچ اصلاحی دسترسی ممکن نخواهد بود»[27]چون همانطوری که ایشان وضعیّت دوران پهلوی را بصورت واقع بینانه ای ترسیم کردند، هشدار می دهند که « هدف اصلی دولت های استعمارگر محو قرآن، اسلام و علمای اسلام است و برای وصول به اهداف استعماری.... نغمه سپاه دین در شرایطی ساز می شود که دستگاه جبّار هر روز ضربه های پیگیری به پیکره اسلام وارد می کند... اگر خدای نخواسته ایادی اجانب و دشمنان اسلام در این مقصد شوم و کمر شکن توفیق پیدا کنند، اولاً علمای اعلام و وعاظ و مروجین اسلام را کنار زده و ثانیاً اسلام و احکام آن را محو نابود می نمایند خطر این سپاه نامیمون... بزرگترین خطری است که مسلمین و در راس آن ها علمای اعلام با آن مواجه شده اند»[28]
ب) آرمان گرایی و واقع گرایی امام(ره) در سیاست خارجی
امام خمینی(ره) بر واقعیت های سیاست بین الملل واقف بودند لذا نهادهای بین المللی و سیاست بین الملل را تحت نفوذ و سلطه قدرت های جهانی می دانستند
برای همين ایشان فرمودند: « منتظر نباشید که آنان(قدرت های بزرگ) حقتان را بدهند مستکبرین حق کسی را نمی دهند»[29] لکن امام(ره) معتقد بودند: ما هرگز داخل درهای بسته زندگی نمی کنیم[30] ما نمی خواهیم در یک کشوری زندگی کنیم که از دنیا منعزل باشد ایران امروز نمی تواند این طور باشد... که در یک جا بنشینند و مرزهایشان را ببندند این غیر معقول است امروز دنیا مانند یک عایله و یک شهر است و یک شهر دارای محله های مختلفی است که با هم ارتباط دارند، وقتی دنیا وضعش اینطور است ما نباید منعزل باشیم[31] لذا مسئولین جمهوری اسلامی برمسئله روابط با دیگر کشورها و همچنین حضور در مجامع بین المللی اهتمام ورزیده و با نگاه واقع بینانه همواره به این مهم توجه ویژه داشته اند
امام خمینی(ره) براساس مبانی دینی که پایه و اساس عقلانیّت دینی را شکل می دهد می فرمایند:
« من به صراحت اعلام می کنم که جمهوری اسلامی ایران با تمام وجود برای هویت اسلامی مسلمانان در سراسر جهان سرمایه گذاری می کنیم.... ما اعلام می کنیم که جمهوری اسلامی ایران برای همیشه حامی و پناهگاه مسلمانان آزاده جهان است»[32] و همچنین می فرمایند: «ما دفاع از همه مسلمین را لازم می دانیم»[33] « دفاع از نوامیس مسلمین و دفاع از بلاد مسلمین و دفاع از همة حیثیات مسلمین امری است لازم و ما باید خودمان را برای مقاصد الهی و دفاع از مسلمین مهیا کنیم»[34] لکن امام(ره) با واقع بینی و با شناخت از توطئه دشمن در مورد حمله اسرائیل به لبنان در زمان جنگ تحمیلی فرمودند: توطئه تدارک دیدند که ما برویم سراغ اسرائیل، تا عراق تقویت بشود، آن وقت عراق و اسرائیل بیایند سراغ ما، ما این توطئه را فهمیدیم»[35] حضرت امام(ره) در این قضیه ضمن حفظ هدف و آرمان دفاع از ملّت مظلوم لبنان، بر دفاع از کشور اسلامی تاکید نموده و فرمودند: را قدس از کربلا می گذرد و نیز فرمودند: ما لبنان را از خود می دانیم لکن مقدمه این که لبنان را ما نجات بدهیم این است که عراق را نجات دهیم[36]چون همانطوری که می فرمایند«...دفاع از ملّت قهرمان و دلاور ایران در حقیقت دفاع از همة ملّت های تحت ستم است»[37]
امام خمینی(ره) به لحاظ ام القری بودن جمهوری اسلامی ایران و با یک نگاه واقع بینانه به این مهم می فرمایند:
« اقتدار و اعتبار جمهوری اسلامی ایران متعلق به همه ملّت های اسلامی است و دفاع از ملّت قهرمان و دلاور ایران در حقیقت دفاع از همه ملّت های تحت ستم است»[38]
بنابراین می بینیم که رویکرد آرمانی امام(ره) و رویکرد واقع بینانه امام(ره) در مسئله دفاع از مسلمانان جهان و مسئله دفاع از ملّت وکشور اسلامی خودمان، بنابر «عقلانیّت دینی» در راستای هم قرار گرفته و با تعاملی که بین این دو رویکرد در مواضع امام(ره) شکل می گیرد، این دو در جهت هم افزایی قرار گرفته و می توانند همدیگر را در این موارد تقویت نمایند.
همین آرمان گرایی واقع بینانه را در تعامل و جمع بین « منافع ملّت » و « مصالح دینی » به خوبی می توان در اندیشه و رفتار سیاسی امام(ره) ملاحظه و رصد نمود، امام(ره) در عین پایبندی به اصول سیاست اسلامی، برای مصالح عمومی که منافع ملّی و منافع ملّت را در بر دارد جایگاه در خور توجهی قائل بودند[39] و در واقع امام(ره) در چهارچوب مقتضیات زمانی و مکانی معاصر سعی دارد تا بر اساس « عقلانیت دینی » افقی از آرمان گرایی را همراه با واقع گرایی در سیاست و حکومت ترسیم نماید لذا فرمودند: « روابط خارجی ما براساس حفظ آزادی، استقلال و حفظ مصالح و منافع اسلام و مسلمین است»[40] امام خمینی(ره) همچنین در باره اهمیت و جایگاه منافع ملّی و منافع ملّت فرمودند: «اصل، منافع ملّت ایران است که باید به بهترین وجه رعایت شود»[41]
این تعامل تنها می تواند در یک عقلانیتی تعریف شود که برای رسیدن به هدف متعالی، این دو رویکرد را در راستای هم قرار داده و در یک جهت باز تعریف نماید.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1- ولایت فقیه، امام خمینی(ره) ،مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام
2- اندیشه سیاسی در اسلام معاصر؛ حمید عنایت، ترجمه بهاء الدین خرمشاهی، انتشارات خوارزمی
3- آرمان گرایی و واقع گرایی؛ آندرو لینکلیتر، ترجمه لیلا سازگار، دفترمطالعات سیاسی بین المللی
4- تحولات نظام بین الملل و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران؛ محمد ستوده، بوسان کتاب
5-توافق و تزاحم منافع ملّی و مصالح اسلامی؛ هادی نخعی، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی
6-سیرتطور تفکر سیاسی امام خمینی؛ نجف لک زایی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
7-روابط بین الملل و سیاست خارجی از دیدگاه امام خمینی، تبیان28 ، مؤسسه تنظیم ونشرآثار امام(ره)
8- مبانی،اصول واهداف سیاست خارجی دولت اسلامی، صادق حقیقت، پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی
9- سبک رهبری امام خمینی؛ عباس شفیعی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
10- درآمدی بر نظریه سیاسی امام خمینی، محمد رضا دهشیری، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
11- منافع ملّی جمهوری ایران اسلامی، گردآورنده؛داود کیانی، پژوهشگاه مطالعات راهبردی
12- تبیین الگوی تصمیم گیری و سیاستگذاری امام خمینی، مجتبی اسکندری، نشر عروج
13- مبانی تصمیم گیری استراتژیک امام خمینی، زهرا فروتنی، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی
14- الگوی مدیریت سیاسی امام بعد از پیروزی انقلاب، ابوالحسن حسین زاده،فصلنامه دین وسیاست ،ش13-14سال86
15-ارائه الگوی هم افزایی از دیدگاه امام خمینی؛ دکتر قاسم انصاری رنانی،مجموعه مقالات کنگره امام و احیاء تفکر دینی
16- مسئولیتهای فراملّی در سیاست خارجی دولت اسلامی؛ صادق حقیقت، مرکزتحقیقات استراتژیک
17- فرهنگ علوم سیاسی آکسفورد، ایان مک لین، ترجمه حمید احمدی؛ نشر میزان
18- اندیشه امام خمینی(ره)، یحیی فوزی، نشرمعارف
19- نظام سیاسی و دولت در اسلام، داود فیرحی، انتشارات سمت
20- نگرشی موضوعی بر وصیت نامه سیاسی الهی امام خمینی، تنظیم و نشر آثار امام(ره)
21- اصول سیاست خارجی و سیاست بین الملل، سید عبد العلی قوام، انتشارات سمت
22- استراتژی رهبری امام خمینی، عباس شفیعی، نشر عروج
23- رئالیسم سیاست خارجی در اندیشه و الگوی رفتاری امام خمینی، دکترابراهیم متقی، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی( ش2، پاییز 1384 )
24- رویارویی آرمان شهرگرایان( جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا)؛ نعمت الله مظفرپور، انتشارات علمی و فرهنگی
پی نوشتها:
[1]. صحیفه امام ج21،ص284
[2]. همان ج21ص284
[3]. حدیث ولایت ج1ص34
[4]. صحیفه امام ج3ص509
[5].همان، ج5 ص 131
[6]. همان، ج4 ص 512
[7].همان،ج18،ص23
[8] همان، ج21ص327
[9]. صحیفه امام ج21ص91
[10]. همان ج12ص202
[11]. صحیفه نور، ج21ص176
[12]. شؤون و اختیارات ولی فقیه،ترجمه کتاب البیع ، ص23
[13]. صحیفه امام، ج19ص153
[14].صحیفه امام، ج5 ، ص474
[15].همان، ج4 ص414 ( 18/8/57)
[16]. صحیفه نور، ج17 ص121
[17] صحیفه امام، ج19ص413
[18]. همان،ج5 ص80
[19].همان ، ص100
[20].روش و مدل تحقیق : ( تعامل گرایی- هم افزایی )
در این روش در واقع ایده ها و اندیشه ها و موضع گیری های فرد یا افراد در تعامل و ترابط قرار می گیرند و این تعامل ها و ترابط هایی وقتی که بین ایده ها و اندیشه ها و مواضع فرد و یا افراد شکل می گیرد از تضارب این ایده ها ما به یک وضعیت تفسیری که از تعامل این ایده ها حاصل شده است دست می یابیم البته این تضارب آرا و ایده ها به شکل دیالکتیک نخواهد بود یعنی آرا و ایده ها در تعامل و ترابطی که با هم پیدا می کنند نه تنها همدیگر را نفی نمی کنند بلکه در این تعامل و ترابط «هم افزایی» هم دارند ، در این مدلِ «تعامل گرایی- هم افزایی» روش دیالکتیک که در خود تضاد و نفی یکدیگر دارد وجود ندارد بلکه در این تعامل به جای نفی اطراف، هم افزایی صورت می گیرد و با تعامل و نزدیک کردن آراء و ایده ها و اندیشه ها و یا موضع گیری های فرد و یا افراد، در جهت تقویت آراء و اندیشه ها و... تلاش صورت می گیرد و حاصل این تعامل می تواند نزدیک نمودن آراء و هم افزایی آن ها و حتی جمع بین آنها باشدو این امر مستلزم توجه به چند نکته است
1- با توجه به مبانی هستی شناختی و معرفت شناختی می توان عقلانیت دینی را به عنوان یک عقلانیت پایه تعامل قرار داد
2- با مبنا و ملاک قرار دادن این عقلانیت دینی می توان در فرایند تعامل به یک قدر جامعی دست یافت
3- با این عقلانیت دینی و دست یابی به قدر جامع از نگاه تقابلی و تضادی خارج شده و جهت گیری ها با همسو نگری خواهد بود
4- با رفع تقابل ، «تعامل و هم افزایی» بصورتی است که ازآن تلقی دو امر متداخل می شود
[21]. صحیفه امام، ج21 ص 82- 83
[22]. رک اندیشه سیاسی اسلام ، حمید عنایت ، انتشارات خوارزمی ، ص 30-60
[23]. کشف اسرار ص223
[24]. مکتوب امام(ره) در دفتر یادبود کتابخانه وزیری یزد؛
[25]. کلمات قصار امام(ره)، ص117
[26]. ولایت فقیه، نشر وتنظیم آثار امام(ره)، ص42
[27]. صحیفه امام، ج3 ص 467
[28]. همان، ج2 ص 396- 397
[29]. صحیفه نور، ج10 ص286
[30] صحیفه امام، ج5 ص80
[31]. صحیفه امام، ج19 ص413
[32].صحیفه امام، ج21 ص 91- 92
[33]. صحیفه امام، ج19 ص485
[34].صحیفه امام، ج20 ص486
[35] صحیفه امام، ج16 ص461
[36]. رک صحیفه امام، ج16 ص354
[37]. صحیفه امام، ج20 ص345
[38] صحیفه امام ، ج20 ص345
[39]. « مصلحت و منفعت؛ جمع بین مصالح دینی و منافع ملّی در الگوی حکومتی جمهوری اسلامی» در مجموعه مقالات« منافع ملّی جمهوری ایران اسلامی» ؛ دکتر اصغر افتخاری، پژوهشکده راهبردی
[40].صحیفه امام، ج5 ص 80
[41]. صحیفه امام، ج5 ص474
منبع: اندیشه قم
