پرسش :
امام رضا علیه السلام كه به مرگ و محل دفن خود علم داشته، چگونه با هارون الرشيد دفن شده‌اند؟
پاسخ :
يكي از ويژگي‌ها وامتیازات امام، علم امام است. در روايات ومتون معتبر روایی، امامان معدن علم خوانده شده اند. دراین باره خيثمه مي گويد: امام صادق عليه السّلام، به من فرمودند: اي خيثمه، ما درخت نبوّت و خانة رحمت و كليد حكمت و كانون دانش (معدن و علم) و محل رسالت و آمد و شدگاهِ فرشتگان و محل رازِ خداييم ...[1] و نيز در روايات، علوم اهل بيت عصمت را علوم الهي و لدنّي و موهوبي و موروثي برشمرده اند. چنانكه امام صادق عليه السّلام فرمودند: علي عليه السّلام عالم بود و علم به ورثه وفرزندان منتقل مي شود و هرگز عالمي نميرد جز اينكه پس از او كسي باشد كه علم او را بداند و يا آنچه را خدا خواهد (كمتر يا بيشتر از علم عالمِ سابق بداند.) همچنين امام باقر عليه السّلام فرموده اند: خداي عزوجل را دو گونه علم است: 1- علم بذل شده 2- علم نگهداري شده، امّا نسبت به علم بذل شده، هرچه ملائكه و رسولان دانند، ما هم مي بينم و امّا علمِ نگهداري شده آن است كه خداي در اصل كتاب (لوح محفوظ) است كه چون از آن درآيد نفوذ كند (و به ديگران رسد).[2] نيز عمار ساباطي مي گويد: از امام صادق عليه السّلام، پرسيدم كه آيا امام، غيب مي داند؟ فرمودند: نه، ولي هرگاه بخواهد چيزي را بداند خدا آن را به او مي آموزد. يا در روايت ديگري امام صادق عليه السّلام، فرموده اند: (انَّ الإمامَ اذا شآءَ أن يَعلَمَ عُلِّم)[3] امام، هرگاه خواهد بداند به او تعليم مي شود. باز هم امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرموده اند: «أي امامٍ لا يَعلَم ما يُصيبُهُ و اِلي ما يَصيرُ، فليس ذلك بحجّةٍ لله علي خَلقه.»[4] هر امامي كه نداند چه به سرش مي آيد از خير و شر و بلا و عافيت) و به سوي چه رود (از مرگ و شهادت) او حجّت خدا بر خلقش نيست.
امام رضا عليه السّلام، بنابر علم امامت، همة هرآنچه را كه در زندگي مباركشان واقع شده خواهد شد را مي دانست، اينكه چه كسي ايشان را به شهادت مي رساند. و در كجا دفن مي شود، هم در علم موروثي و موهوبيِ حضرت بود و هم اينكه هرگاه حضرت مي خواست بداند خداوند او را آگاه مي فرمود. و اساساً از شرايط حجّت خدا همين آگاهي است، در اين باب روايات زيادي داريم كه به نمونه اي ازآنها در مورد شخص امام رضا عليه السّلام، اشاره مي گردد:
الف ـ در روايتي از شيخ صدوق (عليه الرحمة) در كتاب شريف (عيون أخبار الرّضا عليه السّلام) آمده است كه او از (عبدالسّلام هرَوي) نقل كرده است كه گفت: «دعبل خُزاعي در مرو خدمت علي بن موسي الرّضا عليه السّلام رسيد، عرض كرد: قصيده اي در مدح شما سروده ام و قسم ياد كرده ام كه آن را براي كسي قبل از شما نخوانم. امام اجازه فرمود كه آن را بخواند، دعبل شروع كرد به خواندن قصيده اش كه متجاوز از 120 بيت است تا بدينجا رسيد كه:
و قَبرٌ ببغدادٍ لنفسٍ زكيّةٍ تَضَمّنها الرّحمنُ في الغُرفات
و قبري از شما در بغداد است براي آن وجود پاك و غرفه اي از غرفه هاي بهشت است كه او رادر بر گرفته است، (مقصود، قبر حضرت امام موسي بن جعفر الصادق (عليهما آلاف التحية و السلام) است)؛ حضرت رضا عليه السّلام به او فرمود: آيا به اين قسمت قصيده ات اجازه مي دهي دو بيت اضافه كنم كه قصيدة تو با آن كامل شود؟ گفت: بله اي پسر رسول خدا صلّي الله عليه و آله، پس حضرت فرمودند:
و قَبرٌ بِطوس يا لها مِن مُصيبةٍ تَوَقَّد في الأحشآء بالحَرقاتِ
اليَ الحشرِ حتّي يَبعثَ اللهُ قائماً يُفرِّجُ عنّا الهَمَّ و الكُرباتِ
و قبري در طوس است كه براي آن مصيبتهايي است كه تا روز قيامت، آتش از دلهاي سوخته، شعله ور خواهد بود، تا آنكه خدا قيام كننده و منتقم ما را برانگيزد و غصّه ها و اندوهِ ما را بر طرف سازد.
دعبل عرض كرد: من قبري از شما در طوس نمي شناسم، اينكه فرموديد، قبر چه كسي است؟ فرمود: آن قبرمن است، روزها و شبها به پايان نمي رسد كه طوس محلّ رفت و آمد شيعيان و زائران من مي گردد. بدانيد هركس مرا در شهر طوس و در آن غربت، زيارت كند، فرداي قيامت با من و در درجة من خواهد بود، در حاليكه گناهانش آمرزيده شده باشد.[5]
حضرت در اين روايت به محل دفن خود اشاره مي فرمايند.
ب ـ روايت صحيحي در كتاب (عيون أخبار الرّضا عليه السّلام) نقل شده است كه يكي از اصحاب امام رضا ـ عليه السّلام ـ مي گويد: «علي بن موسي الرّضا عليه السّلام، را در مسجد مدينه ديدم در حاليكه هارون، مشغول خطابه بود، پس حضرت فرمودند: آيا من و او را مي بيني كه در يك خانه دفن مي شويم؟[6]
ج ـ در همان كتاب در حديث ديگري آمده است كه فردي مي گويد: كسي از امام ـ عليه السّلام ـ شنيده بود به من خبر داد كه امام رضا عليه السّلام در مني يا عرفات به هارون نگاه مي كردند، پس فرمودند: من و هارون اينطور هستيم و بين دو انگشت خود را جمع كردند، پس ما نمي دانستيم كه مقصود ايشان از اينكار چيست؟ تا اينكه در طوس از امر حضرت رضا عليه السّلام شد آنچه شد (حضرت به شهادت رسيدند پس مأمون دستور داد كه حضرت امام رضا عليه السّلام را در جنب هارون دفن كنند.»[7]
د ـ همچنين در همان كتاب نقل شده است كه (عبدالسلام بن صالح هروي، كه از اصحاب امام رضا ـ عليه السّلام ـ بوده است مي گويد: از امام رضا عليه السّلام شنيدم كه مي گويد: «من مظلومانه با سمّ به زودي كشته خواهم شد و در كنار هارون، دفن خواهم شد و خداوند تربت مرا محلّ رفت و آمد شيعيان و دوستداران من قرار مي دهد پس هر كه مرا در غربتم زيارت كند، زيارت من براي او در روز قيامت واجب است»[8]
نتيجه گيري:
1. امام رضا عليه السّلام به علم امامت، از همة وقايع حيات مبارك خود آگاه بودند از جمله شهادت و محلّ دفن خود مي دانستند كه در روايت اشاره شده است.
2. امام رضا عليه السّلام مي دانستند كه در كنار هارون دفن خواهند شد. هرچند دفن حضرت دركنار هارون توطئة مأمون براي كسب وجهة سياسي بود امّا نتيجة اين توطئه را حضرت مي دانستند. ضمن اينكه حضرت با هارون در يك قبر نيستند در يك خانه يا اتاق هستند. «مأمون از روي خباثتي كه داشت امام را در نزديكي قبر پدرش رشيد در طوس دفن كرد. اين امر آشوبي در وجود دعبل و شيعيان برانگيخت. در اشعار بعدي دعبل جملات صريحي به عبّاسيان است. وي به ويژه به همين ماجرا اشاره كرد:
أري اُمَيّةَ معذورينَ اِن قَتلوا و لا أري لبني العباس من عُذر
قبرانِ في طوسَ خيرِ الخلقِ كُلّهمُ و قبرُ شرّهم، هذا مِنَ العِبَر[9]
من بني اميّه را اگر كشتند معذور مي بينم ولي براي بني عبّاس عذري نمي بينم. و قبر در طوس است، قبر بهترين همة مخلوقات و قبر بدترين همة مخلوقات و اين از عبارتهاي تاريخ است.
3. پهنة وسيع تاريخ بشريت، صحنة بزرگ مبارزه و نبرد حق و باطل است و در آثار بشري، همواره نشان و ردپايي از اين رويارويي وجود داشته است تا عقلها و وجدانهاي پاك، عظمت حق را بستايند و پستي و شكست واقعي باطل را نظاره گر باشند و اين آئينه عبرتي است تا همة انسانها مسير حق را گم نكنند و باطل را ياري نكنند و از آن اعراض كنندكه پيروزي حقيقي براي حق و حقيقت طلبان است. اگر امام علي بن موسي الرضا ـ عليه السّلام ـ به دستور مأمون در كنار هارون الرشيد مدفون مي شود تا ماية بهره برداري تبليغاتي مأمون شود امّا در طول تاريخ، دلهاي حق طلب را در مسير حقيقت جويي، استوارتر و شيفته تر ساخته است. وقتي باطلي را در كنار حقّ مطلق مشاهده مي كني با تمام وجود مي خواهي بر باطل بشوري و اعراض كني و قيام كني تا دلِ سوختة حق طلبت انتظار بكشد تا آن امام منتقم بيايد و حق را حاكم كند. و باطل را دفن كند. آري هارون دفن شد امّا امام رضا ـ عليه السّلام ـ همواره زنده است.
4. هيچ منافاتي بين دفن امام در جايي كه هارون قبل از امام در آنجا دفن شده است وجود ندارد. نه دلالت بر عدم آگاهي امام نسبت به اين مسأله دارد كه قبلاً توضيح داديم و نه نقصي براي امام است و نه سودي براي هارون دارد. حضرت، قبل از مرگ هارون، از اين مطلب كه امام در كنار هارون دفن خواهد شد خبر داده بود كه در روايات گذشته آمده است. ضمن اينكه وقتي امام خبر داد، ديگر اينگونه نبود كه كسي نداند كه امام در آنجا دفن مي شود.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. منتهي الامال، شيخ عباس قمي.
2. امام در عينيّت جامعه، محمدرضا حكيمي.
3. حيات فكري و سياسي امامان شيعه، رسول جعفريان.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. اصول كافي، ج 1، كتاب الحّجة، ترجمه مرحوم دكتر سيد جواد مصطفوي، ص 321.
[2]. همان، ص 376.
[3]. همان، ص 382.
[4]. همان، ص 383.
[5]. (القطرة)، تأليف مرحوم آية الله سيد احمد مستنبط، ترجمه محمد ظريف، ج 1، ص 623 تا 625.
[6]. عيون اخبار الرّضا ـ عليه السّلام ـ ، ج 2، ص 247، (باب دلالته ـ عليه السّلام ـ في اخباره بأنّه يدفن مع هارون في بيت واحد)
[7]. همان.
[8]. همان، ج2، ص 248.
[9]. حيات فكري و سياسي امامان شيعه عليهم السّلام، رسول جعفريان، ص 462.
منبع: اندیشه قم
يكي از ويژگي‌ها وامتیازات امام، علم امام است. در روايات ومتون معتبر روایی، امامان معدن علم خوانده شده اند. دراین باره خيثمه مي گويد: امام صادق عليه السّلام، به من فرمودند: اي خيثمه، ما درخت نبوّت و خانة رحمت و كليد حكمت و كانون دانش (معدن و علم) و محل رسالت و آمد و شدگاهِ فرشتگان و محل رازِ خداييم ...[1] و نيز در روايات، علوم اهل بيت عصمت را علوم الهي و لدنّي و موهوبي و موروثي برشمرده اند. چنانكه امام صادق عليه السّلام فرمودند: علي عليه السّلام عالم بود و علم به ورثه وفرزندان منتقل مي شود و هرگز عالمي نميرد جز اينكه پس از او كسي باشد كه علم او را بداند و يا آنچه را خدا خواهد (كمتر يا بيشتر از علم عالمِ سابق بداند.) همچنين امام باقر عليه السّلام فرموده اند: خداي عزوجل را دو گونه علم است: 1- علم بذل شده 2- علم نگهداري شده، امّا نسبت به علم بذل شده، هرچه ملائكه و رسولان دانند، ما هم مي بينم و امّا علمِ نگهداري شده آن است كه خداي در اصل كتاب (لوح محفوظ) است كه چون از آن درآيد نفوذ كند (و به ديگران رسد).[2] نيز عمار ساباطي مي گويد: از امام صادق عليه السّلام، پرسيدم كه آيا امام، غيب مي داند؟ فرمودند: نه، ولي هرگاه بخواهد چيزي را بداند خدا آن را به او مي آموزد. يا در روايت ديگري امام صادق عليه السّلام، فرموده اند: (انَّ الإمامَ اذا شآءَ أن يَعلَمَ عُلِّم)[3] امام، هرگاه خواهد بداند به او تعليم مي شود. باز هم امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرموده اند: «أي امامٍ لا يَعلَم ما يُصيبُهُ و اِلي ما يَصيرُ، فليس ذلك بحجّةٍ لله علي خَلقه.»[4] هر امامي كه نداند چه به سرش مي آيد از خير و شر و بلا و عافيت) و به سوي چه رود (از مرگ و شهادت) او حجّت خدا بر خلقش نيست.
امام رضا عليه السّلام، بنابر علم امامت، همة هرآنچه را كه در زندگي مباركشان واقع شده خواهد شد را مي دانست، اينكه چه كسي ايشان را به شهادت مي رساند. و در كجا دفن مي شود، هم در علم موروثي و موهوبيِ حضرت بود و هم اينكه هرگاه حضرت مي خواست بداند خداوند او را آگاه مي فرمود. و اساساً از شرايط حجّت خدا همين آگاهي است، در اين باب روايات زيادي داريم كه به نمونه اي ازآنها در مورد شخص امام رضا عليه السّلام، اشاره مي گردد:
الف ـ در روايتي از شيخ صدوق (عليه الرحمة) در كتاب شريف (عيون أخبار الرّضا عليه السّلام) آمده است كه او از (عبدالسّلام هرَوي) نقل كرده است كه گفت: «دعبل خُزاعي در مرو خدمت علي بن موسي الرّضا عليه السّلام رسيد، عرض كرد: قصيده اي در مدح شما سروده ام و قسم ياد كرده ام كه آن را براي كسي قبل از شما نخوانم. امام اجازه فرمود كه آن را بخواند، دعبل شروع كرد به خواندن قصيده اش كه متجاوز از 120 بيت است تا بدينجا رسيد كه:
و قَبرٌ ببغدادٍ لنفسٍ زكيّةٍ تَضَمّنها الرّحمنُ في الغُرفات
و قبري از شما در بغداد است براي آن وجود پاك و غرفه اي از غرفه هاي بهشت است كه او رادر بر گرفته است، (مقصود، قبر حضرت امام موسي بن جعفر الصادق (عليهما آلاف التحية و السلام) است)؛ حضرت رضا عليه السّلام به او فرمود: آيا به اين قسمت قصيده ات اجازه مي دهي دو بيت اضافه كنم كه قصيدة تو با آن كامل شود؟ گفت: بله اي پسر رسول خدا صلّي الله عليه و آله، پس حضرت فرمودند:
و قَبرٌ بِطوس يا لها مِن مُصيبةٍ تَوَقَّد في الأحشآء بالحَرقاتِ
اليَ الحشرِ حتّي يَبعثَ اللهُ قائماً يُفرِّجُ عنّا الهَمَّ و الكُرباتِ
و قبري در طوس است كه براي آن مصيبتهايي است كه تا روز قيامت، آتش از دلهاي سوخته، شعله ور خواهد بود، تا آنكه خدا قيام كننده و منتقم ما را برانگيزد و غصّه ها و اندوهِ ما را بر طرف سازد.
دعبل عرض كرد: من قبري از شما در طوس نمي شناسم، اينكه فرموديد، قبر چه كسي است؟ فرمود: آن قبرمن است، روزها و شبها به پايان نمي رسد كه طوس محلّ رفت و آمد شيعيان و زائران من مي گردد. بدانيد هركس مرا در شهر طوس و در آن غربت، زيارت كند، فرداي قيامت با من و در درجة من خواهد بود، در حاليكه گناهانش آمرزيده شده باشد.[5]
حضرت در اين روايت به محل دفن خود اشاره مي فرمايند.
ب ـ روايت صحيحي در كتاب (عيون أخبار الرّضا عليه السّلام) نقل شده است كه يكي از اصحاب امام رضا ـ عليه السّلام ـ مي گويد: «علي بن موسي الرّضا عليه السّلام، را در مسجد مدينه ديدم در حاليكه هارون، مشغول خطابه بود، پس حضرت فرمودند: آيا من و او را مي بيني كه در يك خانه دفن مي شويم؟[6]
ج ـ در همان كتاب در حديث ديگري آمده است كه فردي مي گويد: كسي از امام ـ عليه السّلام ـ شنيده بود به من خبر داد كه امام رضا عليه السّلام در مني يا عرفات به هارون نگاه مي كردند، پس فرمودند: من و هارون اينطور هستيم و بين دو انگشت خود را جمع كردند، پس ما نمي دانستيم كه مقصود ايشان از اينكار چيست؟ تا اينكه در طوس از امر حضرت رضا عليه السّلام شد آنچه شد (حضرت به شهادت رسيدند پس مأمون دستور داد كه حضرت امام رضا عليه السّلام را در جنب هارون دفن كنند.»[7]
د ـ همچنين در همان كتاب نقل شده است كه (عبدالسلام بن صالح هروي، كه از اصحاب امام رضا ـ عليه السّلام ـ بوده است مي گويد: از امام رضا عليه السّلام شنيدم كه مي گويد: «من مظلومانه با سمّ به زودي كشته خواهم شد و در كنار هارون، دفن خواهم شد و خداوند تربت مرا محلّ رفت و آمد شيعيان و دوستداران من قرار مي دهد پس هر كه مرا در غربتم زيارت كند، زيارت من براي او در روز قيامت واجب است»[8]
نتيجه گيري:
1. امام رضا عليه السّلام به علم امامت، از همة وقايع حيات مبارك خود آگاه بودند از جمله شهادت و محلّ دفن خود مي دانستند كه در روايت اشاره شده است.
2. امام رضا عليه السّلام مي دانستند كه در كنار هارون دفن خواهند شد. هرچند دفن حضرت دركنار هارون توطئة مأمون براي كسب وجهة سياسي بود امّا نتيجة اين توطئه را حضرت مي دانستند. ضمن اينكه حضرت با هارون در يك قبر نيستند در يك خانه يا اتاق هستند. «مأمون از روي خباثتي كه داشت امام را در نزديكي قبر پدرش رشيد در طوس دفن كرد. اين امر آشوبي در وجود دعبل و شيعيان برانگيخت. در اشعار بعدي دعبل جملات صريحي به عبّاسيان است. وي به ويژه به همين ماجرا اشاره كرد:
أري اُمَيّةَ معذورينَ اِن قَتلوا و لا أري لبني العباس من عُذر
قبرانِ في طوسَ خيرِ الخلقِ كُلّهمُ و قبرُ شرّهم، هذا مِنَ العِبَر[9]
من بني اميّه را اگر كشتند معذور مي بينم ولي براي بني عبّاس عذري نمي بينم. و قبر در طوس است، قبر بهترين همة مخلوقات و قبر بدترين همة مخلوقات و اين از عبارتهاي تاريخ است.
3. پهنة وسيع تاريخ بشريت، صحنة بزرگ مبارزه و نبرد حق و باطل است و در آثار بشري، همواره نشان و ردپايي از اين رويارويي وجود داشته است تا عقلها و وجدانهاي پاك، عظمت حق را بستايند و پستي و شكست واقعي باطل را نظاره گر باشند و اين آئينه عبرتي است تا همة انسانها مسير حق را گم نكنند و باطل را ياري نكنند و از آن اعراض كنندكه پيروزي حقيقي براي حق و حقيقت طلبان است. اگر امام علي بن موسي الرضا ـ عليه السّلام ـ به دستور مأمون در كنار هارون الرشيد مدفون مي شود تا ماية بهره برداري تبليغاتي مأمون شود امّا در طول تاريخ، دلهاي حق طلب را در مسير حقيقت جويي، استوارتر و شيفته تر ساخته است. وقتي باطلي را در كنار حقّ مطلق مشاهده مي كني با تمام وجود مي خواهي بر باطل بشوري و اعراض كني و قيام كني تا دلِ سوختة حق طلبت انتظار بكشد تا آن امام منتقم بيايد و حق را حاكم كند. و باطل را دفن كند. آري هارون دفن شد امّا امام رضا ـ عليه السّلام ـ همواره زنده است.
4. هيچ منافاتي بين دفن امام در جايي كه هارون قبل از امام در آنجا دفن شده است وجود ندارد. نه دلالت بر عدم آگاهي امام نسبت به اين مسأله دارد كه قبلاً توضيح داديم و نه نقصي براي امام است و نه سودي براي هارون دارد. حضرت، قبل از مرگ هارون، از اين مطلب كه امام در كنار هارون دفن خواهد شد خبر داده بود كه در روايات گذشته آمده است. ضمن اينكه وقتي امام خبر داد، ديگر اينگونه نبود كه كسي نداند كه امام در آنجا دفن مي شود.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. منتهي الامال، شيخ عباس قمي.
2. امام در عينيّت جامعه، محمدرضا حكيمي.
3. حيات فكري و سياسي امامان شيعه، رسول جعفريان.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. اصول كافي، ج 1، كتاب الحّجة، ترجمه مرحوم دكتر سيد جواد مصطفوي، ص 321.
[2]. همان، ص 376.
[3]. همان، ص 382.
[4]. همان، ص 383.
[5]. (القطرة)، تأليف مرحوم آية الله سيد احمد مستنبط، ترجمه محمد ظريف، ج 1، ص 623 تا 625.
[6]. عيون اخبار الرّضا ـ عليه السّلام ـ ، ج 2، ص 247، (باب دلالته ـ عليه السّلام ـ في اخباره بأنّه يدفن مع هارون في بيت واحد)
[7]. همان.
[8]. همان، ج2، ص 248.
[9]. حيات فكري و سياسي امامان شيعه عليهم السّلام، رسول جعفريان، ص 462.
منبع: اندیشه قم
