پرسش :
چرا خداوند پیامبر را به ازدواج موقت امر نکرده است؟ آیا ائمه معصومین چنین ازدواجی داشته‌اند؟
پاسخ :
شرح پرسش:
چرا در موضوع ازدواج موقت، خداوند به پیامبر اکرم (ص) دستور انجام آن را نداده است؟ و در سوره نساء در حین بیان حکم استمتاع، حتی فعل امر را هم به کار نبرده است؟
آیا سندی وجود دارد که پیامبر و امامان ما یا حتی فرزندان‌شان این نوع ازدواج شرعی را انجام داده باشند و یا حداقل آنان را به این امر تشویق نمایند؟
آیا بعد از نهی عمر در متعه، هنگامی که امام علی (ع) حکومت را به دست گرفت، آیا نص صریحی بر برداشتن این محدودیت از جانب امام علی (ع) وجود دارد؟
آیا در ازدواج موقت، مرد می‌تواند همزمان با چند زن و بدون محدودیت و اجازه همسران موقت دیگرش، ازدواج کند؟
پاسخ اجمالی:
ازدواج موقت یکی از سنت‌های اسلامی است که در آیه 24 سوره نساء، جواز آن اعلام شده و هیچ کس مدعی وجوب آن نیست، تا نیاز به امر داشته باشد و آیه شریفه تنها در مقام بیان جواز شرعی و حلیت این ازدواج است و مومنان می‌توانند در صورت نیاز و تمایل از چنین ازدواجی بهره‌مند شوند.
این سنت حسنه در زمان رسول خدا (ص) و خلیفه اول و برهه‌ای از دوران خلیفه دوم در جامعه اسلامی جاری بوده است، تا زمانی که خلیفه دوم از آن منع کرد. ائمه معصومین (ع)، همواره مردم را به این ازدواج تشویق می‌کردند؛ چرا که در جامعه آن روز این سنت الهی به شکل بدعت آلودی حرام شده یود و انجام آن از سوی مومنان نوعی مقابله با این بدعت بود. بنابراین، استحباب این ازدواج از سوی شیعه به این دلیل بوده است. این نکته در روایات نیز تذکر داده شده است.
درباره مخالفت امام علی (ع) با نهی خلیفه دوم نیز باید بگوییم که امام علی (ع) در کوفه خودشان این ازدواج را انجام داده‌اند.
در ازدواج موقت تعداد زنان محدودیتی ندارد و اجازه همسر قبلی، در ازدواج موقت شرط نیست.
پاسخ تفصیلی:
1. اسلام به عنوان کامل‌ترین دین، ازدواج موقت را (به جهت مشکلاتی که ممکن است برخی افراد در انجام ازدواج دائم داشته باشند) تشریع و تجویز نموده است که می‌تواند به صورت یک مسکِّن موقت، مورد استفاده قرار گیرد. این یکی از نقاط مثبت و مترقی مکتب اسلام است که در کنار پاسخ‌گویی به غریزه جنسی به طور دائم، راه حل موقت و قانون‌مند آن را نیز ارائه نموده است. قرآن درباره این ازدواج می‌فرماید: «اما زنان دیگر غیر از اینها (که گفته شد)، براى شما حلال است که با اموال خود، آنان را اختیار کنید در حالى که پاکدامن باشید و از زنا، خوددارى نمایید. و زنانى را که متعه [ازدواج موقت] مىکنید، واجب است مهر آنها را بپردازید. و گناهى بر شما نیست در آنچه بعد از تعیین مهر، با یکدیگر توافق کردهاید. (بعداً مىتوانید با توافق، آن را کم یا زیاد کنید.) خداوند، دانا و حکیم است».[1]
این آیه شریفه از آیات مدنی است که در سال‌های اولیه هجرت در مدینه بر پیامبر نازل شده است. در آن روزگار مسلمانان ازدواج موقت داشتند، ولی برخی از آنان مهریه را نمی‌پرداختند. پس آیه نازل شد که وقتی از آنان بهره گرفتید، مهریه‌شان را حتماً بپردازید.[2]
2. البته نکاح متعه از جمله ازدواج‌هایی است که در زمان جاهلیت و پیش از آمدن اسلام نیز مرسوم بوده است. اسلام بر بسیاری از رسم‌ها و مقررات جاهلیت خط بطلان کشید، ولی برخی از آنها را با گذاشتن ضوابط و مقرراتی اصلاح و تأیید کرد. نکاح متعه هم از رسم‌های اصلاح و ترمیم شده است و در همان زمان‌ها با همین لفظ متعه شناخته می‌شد و آیه هم طبق محاورات عرفی آن زمان نازل گردید. در کتاب «تاریخ الجاهلیه» درباره ازدواج موقت آمده است: ازدواج موقت در زمان جاهلیت چنین بود که عقد شخصی میان مرد و زن غیر باکره‌ای انجام می‌گرفت که به موجب آن تا زمان معینی در مقابل بهره از زن پول معینی پرداخت می‌شد و چنین ازدواجی با سرآمدن زمانش پایان می‌یافت.[3] البته در برخی موارد مردان مهر یا اجرتی را که توافق کرده بودند نمی‌پرداختند. خداوند در این آیه این انحراف را تذکر می‌دهد و می‌گوید اگر ازدواج موقت کردید، مهریه زن را حتماً پرداخت کنید.
3. آیه شریفه تنها در مقام بیان جواز شرعی و حلیت و شرایط صحت این ازدواج است و از آن جا که این ازدواج در بین مردم پیش از اسلام بوده است. خداوند این ازدواج را همچنان حلال معرفی می‌کند و با بیان شرایطی آن را تصحیح می‌کند. بنابراین، در این جا بحث از صحت چنین ازدواجی است، نه وجوب و استحباب آن. در چنین جایی نیازی به فعل امر نیست.[4]
جواز ازدواج موقت و شرایط دیگر آن در روایات متعددی آمده است. در کتاب ارزشمند وسائل الشیعه بیش از 32 حدیث در این زمینه نقل شده است که بعضی را به عنوان نمونه بیان می‌کنیم:
امام صادق (ع) می فرمایند: "ازدواج موقت امری است که آیه قرآن درباره (حلیت آن) نازل شده است و سنت پیامبر نیز بر آن جاری بوده است.[5]
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «کسی که قائل به حلال بودن متعه نباشد، از ما شیعه نیست».[6]
برخی روایات نیز بر استحباب این کار دلالت می‌کند. شیعه از این جهت که حرام دانستن ازدواج موقت را بدعت در دین می‌داند، مقابله با آن را مستحب می‌شمارد؛ چراکه انجام ازدواج موقت خود نوعی احیای سنت رسول الله است. این مضمون در روایات نیز بارها آمده است. مثلاً در روایتی درباره ازدواج موقت آمده است که: «از دنیا نروید، مگر آن که سنت خدا را زنده کنید.»[7]
ازجمله شرایط و ویژگی‌های ازدواج موقت این است که جایز است مرد با بیشتر از چهار زن - هر چند چهار زن دائم داشته باشد - متعه کند. در این زمینه روایت زیادی وارد شده است، از جمله زراره نقل کرده است که از امام معصوم (ع) پرسیدم: ازدواج موقت با چند نفر جایز است؟ امام فرمود: «هرمقداری که خواستی».[8]
همچنین از نظر شرع اسلام اجازه همسر قبل نه در ازدواج موقت شرط نیست، مگر این که خودشان در ضمن عقد با همسر، شرط کرده باشند.
4. درباره این که آیا ائمه (ع) چنین ازدواجی انجام داده اند یا خیر، در روایات آمده است که امام صادق (ع) فرموده اند: «پیامبر اکرم(ص) نیز ازدواج موقت می‌کرده است».[9]
همچنین در روایتی آمده است: «امام علی (ع) با زنی از قبیله بنی نهشل در کوفه ازدواج موقت کرد.»[10]
با توجه به این روایت و ازدواج موقت ایشان در کوفه که محل حکومت امام علی (ع) بوده، به احتمال زیاد این ازدواج موقت در دوره خلافت ایشان انجام شده است؛ زیرا آن حضرت قبل از آن در مدینه زندگی می‌کرده‌اند، این روایت می‌تواند دلیل بر احیای عملی حکم متعه باشد. مضافاً بر این که امیرالمومنین (ع) هیچ گاه نپذیرفت که بر سیره شیخین عمل کند، مگر در مورد برگزاری نماز تراویح به شکل جماعت که ابتدا امام علی (ع) با آن مخالفت کرد؛ اما مردم خودشان با داد و فریاد و سر دادن وا اسلاما، خودشان امام جماعتی برای خود انتخاب کردند و این نماز را به صورت جماعت خواندند.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. سوره نساء، آیه 24 : «وَ الْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ کِتَابَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ أُحِلَّ لَکُم مَّا وَرَاءَ ذَالِکُمْ أَن تَبْتَغُواْ بِأَمْوَالِکُم محُّْصِنِینَ غَیرَْ مُسَافِحِینَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُم بِهِ مِنهُْنَّ فََاتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً وَ لَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا تَرَاضَیْتُم بِهِ مِن بَعْدِ الْفَرِیضَةِ إِنَّ اللَّهَ کاَنَ عَلِیمًا حَکِیمًا».
[2] ضمیری، محمد رضا، درسنامه فقه مقارن، پاسخ به شبهات فقهی، ص 285، چاپ اول، موسسه آموزشی و پژوهشی مذاهب اسلامی، قم، 1384.
[3] فروخ، عمر، تاریخ الجاهلیة، ص 156، چاپ دوم.
[4] جهت اطلاع از وجوه دلالت این آیه بر ازدواج موقت و پاسخ به برخی شبهات ر.ک. به: درسنامه فقه مقارن، پاسخ به شبهات فقهی، محمد رضا ضمیری، ص 285، چاپ اول، موسسه آموزشی و پژوهشی مذاهب اسلامی، قم، 1384.
[5] وسائل الشیعه، ج 21، ص 6، موسسه آل البیت، قم، 1409 ق.
[6] وسائل الشیعه، ج 21، ص 8.
[7] وسائل الشیعه، ج 21، ص 13.
[8] وسائل الشیعه، ج 21، ص 18.
[9] وسائل الشیعه، ج 21، ص 13. (قَالَ الصَّدُوقُ وَ قَالَ الصَّادِقُ ع إِنِّی لَأَکْرَهُ لِلرَّجُلِ أَنْ یَمُوتَ وَ قَدْ بَقِیَتْ عَلَیْهِ خَلَّةٌ مِنْ خِلَالِ رَسُولِ اللَّهِ ص لَمْ یَأْتِهَا فَقُلْتُ فَهَلْ تَمَتَّعَ رَسُولُ اللَّهِ ص قَالَ نَعَمْ وَ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلى بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً إِلَى قَوْلِهِ ثَیِّباتٍ وَ أَبْکاراً).
[10] وسائل الشیعه، ج 21، ص 10. (قَالَ وَ رَوَى ابْنُ بَابَوَیْهِ بِإِسْنَادِهِ أَنَّ عَلِیّاً ع نَکَحَ امْرَأَةً بِالْکُوفَةِ مِنْ بَنِی نَهْشَلٍ مُتْعَةً).
منبع: www.islamquest.net
شرح پرسش:
چرا در موضوع ازدواج موقت، خداوند به پیامبر اکرم (ص) دستور انجام آن را نداده است؟ و در سوره نساء در حین بیان حکم استمتاع، حتی فعل امر را هم به کار نبرده است؟
آیا سندی وجود دارد که پیامبر و امامان ما یا حتی فرزندان‌شان این نوع ازدواج شرعی را انجام داده باشند و یا حداقل آنان را به این امر تشویق نمایند؟
آیا بعد از نهی عمر در متعه، هنگامی که امام علی (ع) حکومت را به دست گرفت، آیا نص صریحی بر برداشتن این محدودیت از جانب امام علی (ع) وجود دارد؟
آیا در ازدواج موقت، مرد می‌تواند همزمان با چند زن و بدون محدودیت و اجازه همسران موقت دیگرش، ازدواج کند؟
پاسخ اجمالی:
ازدواج موقت یکی از سنت‌های اسلامی است که در آیه 24 سوره نساء، جواز آن اعلام شده و هیچ کس مدعی وجوب آن نیست، تا نیاز به امر داشته باشد و آیه شریفه تنها در مقام بیان جواز شرعی و حلیت این ازدواج است و مومنان می‌توانند در صورت نیاز و تمایل از چنین ازدواجی بهره‌مند شوند.
این سنت حسنه در زمان رسول خدا (ص) و خلیفه اول و برهه‌ای از دوران خلیفه دوم در جامعه اسلامی جاری بوده است، تا زمانی که خلیفه دوم از آن منع کرد. ائمه معصومین (ع)، همواره مردم را به این ازدواج تشویق می‌کردند؛ چرا که در جامعه آن روز این سنت الهی به شکل بدعت آلودی حرام شده یود و انجام آن از سوی مومنان نوعی مقابله با این بدعت بود. بنابراین، استحباب این ازدواج از سوی شیعه به این دلیل بوده است. این نکته در روایات نیز تذکر داده شده است.
درباره مخالفت امام علی (ع) با نهی خلیفه دوم نیز باید بگوییم که امام علی (ع) در کوفه خودشان این ازدواج را انجام داده‌اند.
در ازدواج موقت تعداد زنان محدودیتی ندارد و اجازه همسر قبلی، در ازدواج موقت شرط نیست.
پاسخ تفصیلی:
1. اسلام به عنوان کامل‌ترین دین، ازدواج موقت را (به جهت مشکلاتی که ممکن است برخی افراد در انجام ازدواج دائم داشته باشند) تشریع و تجویز نموده است که می‌تواند به صورت یک مسکِّن موقت، مورد استفاده قرار گیرد. این یکی از نقاط مثبت و مترقی مکتب اسلام است که در کنار پاسخ‌گویی به غریزه جنسی به طور دائم، راه حل موقت و قانون‌مند آن را نیز ارائه نموده است. قرآن درباره این ازدواج می‌فرماید: «اما زنان دیگر غیر از اینها (که گفته شد)، براى شما حلال است که با اموال خود، آنان را اختیار کنید در حالى که پاکدامن باشید و از زنا، خوددارى نمایید. و زنانى را که متعه [ازدواج موقت] مىکنید، واجب است مهر آنها را بپردازید. و گناهى بر شما نیست در آنچه بعد از تعیین مهر، با یکدیگر توافق کردهاید. (بعداً مىتوانید با توافق، آن را کم یا زیاد کنید.) خداوند، دانا و حکیم است».[1]
این آیه شریفه از آیات مدنی است که در سال‌های اولیه هجرت در مدینه بر پیامبر نازل شده است. در آن روزگار مسلمانان ازدواج موقت داشتند، ولی برخی از آنان مهریه را نمی‌پرداختند. پس آیه نازل شد که وقتی از آنان بهره گرفتید، مهریه‌شان را حتماً بپردازید.[2]
2. البته نکاح متعه از جمله ازدواج‌هایی است که در زمان جاهلیت و پیش از آمدن اسلام نیز مرسوم بوده است. اسلام بر بسیاری از رسم‌ها و مقررات جاهلیت خط بطلان کشید، ولی برخی از آنها را با گذاشتن ضوابط و مقرراتی اصلاح و تأیید کرد. نکاح متعه هم از رسم‌های اصلاح و ترمیم شده است و در همان زمان‌ها با همین لفظ متعه شناخته می‌شد و آیه هم طبق محاورات عرفی آن زمان نازل گردید. در کتاب «تاریخ الجاهلیه» درباره ازدواج موقت آمده است: ازدواج موقت در زمان جاهلیت چنین بود که عقد شخصی میان مرد و زن غیر باکره‌ای انجام می‌گرفت که به موجب آن تا زمان معینی در مقابل بهره از زن پول معینی پرداخت می‌شد و چنین ازدواجی با سرآمدن زمانش پایان می‌یافت.[3] البته در برخی موارد مردان مهر یا اجرتی را که توافق کرده بودند نمی‌پرداختند. خداوند در این آیه این انحراف را تذکر می‌دهد و می‌گوید اگر ازدواج موقت کردید، مهریه زن را حتماً پرداخت کنید.
3. آیه شریفه تنها در مقام بیان جواز شرعی و حلیت و شرایط صحت این ازدواج است و از آن جا که این ازدواج در بین مردم پیش از اسلام بوده است. خداوند این ازدواج را همچنان حلال معرفی می‌کند و با بیان شرایطی آن را تصحیح می‌کند. بنابراین، در این جا بحث از صحت چنین ازدواجی است، نه وجوب و استحباب آن. در چنین جایی نیازی به فعل امر نیست.[4]
جواز ازدواج موقت و شرایط دیگر آن در روایات متعددی آمده است. در کتاب ارزشمند وسائل الشیعه بیش از 32 حدیث در این زمینه نقل شده است که بعضی را به عنوان نمونه بیان می‌کنیم:
امام صادق (ع) می فرمایند: "ازدواج موقت امری است که آیه قرآن درباره (حلیت آن) نازل شده است و سنت پیامبر نیز بر آن جاری بوده است.[5]
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «کسی که قائل به حلال بودن متعه نباشد، از ما شیعه نیست».[6]
برخی روایات نیز بر استحباب این کار دلالت می‌کند. شیعه از این جهت که حرام دانستن ازدواج موقت را بدعت در دین می‌داند، مقابله با آن را مستحب می‌شمارد؛ چراکه انجام ازدواج موقت خود نوعی احیای سنت رسول الله است. این مضمون در روایات نیز بارها آمده است. مثلاً در روایتی درباره ازدواج موقت آمده است که: «از دنیا نروید، مگر آن که سنت خدا را زنده کنید.»[7]
ازجمله شرایط و ویژگی‌های ازدواج موقت این است که جایز است مرد با بیشتر از چهار زن - هر چند چهار زن دائم داشته باشد - متعه کند. در این زمینه روایت زیادی وارد شده است، از جمله زراره نقل کرده است که از امام معصوم (ع) پرسیدم: ازدواج موقت با چند نفر جایز است؟ امام فرمود: «هرمقداری که خواستی».[8]
همچنین از نظر شرع اسلام اجازه همسر قبل نه در ازدواج موقت شرط نیست، مگر این که خودشان در ضمن عقد با همسر، شرط کرده باشند.
4. درباره این که آیا ائمه (ع) چنین ازدواجی انجام داده اند یا خیر، در روایات آمده است که امام صادق (ع) فرموده اند: «پیامبر اکرم(ص) نیز ازدواج موقت می‌کرده است».[9]
همچنین در روایتی آمده است: «امام علی (ع) با زنی از قبیله بنی نهشل در کوفه ازدواج موقت کرد.»[10]
با توجه به این روایت و ازدواج موقت ایشان در کوفه که محل حکومت امام علی (ع) بوده، به احتمال زیاد این ازدواج موقت در دوره خلافت ایشان انجام شده است؛ زیرا آن حضرت قبل از آن در مدینه زندگی می‌کرده‌اند، این روایت می‌تواند دلیل بر احیای عملی حکم متعه باشد. مضافاً بر این که امیرالمومنین (ع) هیچ گاه نپذیرفت که بر سیره شیخین عمل کند، مگر در مورد برگزاری نماز تراویح به شکل جماعت که ابتدا امام علی (ع) با آن مخالفت کرد؛ اما مردم خودشان با داد و فریاد و سر دادن وا اسلاما، خودشان امام جماعتی برای خود انتخاب کردند و این نماز را به صورت جماعت خواندند.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. سوره نساء، آیه 24 : «وَ الْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ کِتَابَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ أُحِلَّ لَکُم مَّا وَرَاءَ ذَالِکُمْ أَن تَبْتَغُواْ بِأَمْوَالِکُم محُّْصِنِینَ غَیرَْ مُسَافِحِینَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُم بِهِ مِنهُْنَّ فََاتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً وَ لَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا تَرَاضَیْتُم بِهِ مِن بَعْدِ الْفَرِیضَةِ إِنَّ اللَّهَ کاَنَ عَلِیمًا حَکِیمًا».
[2] ضمیری، محمد رضا، درسنامه فقه مقارن، پاسخ به شبهات فقهی، ص 285، چاپ اول، موسسه آموزشی و پژوهشی مذاهب اسلامی، قم، 1384.
[3] فروخ، عمر، تاریخ الجاهلیة، ص 156، چاپ دوم.
[4] جهت اطلاع از وجوه دلالت این آیه بر ازدواج موقت و پاسخ به برخی شبهات ر.ک. به: درسنامه فقه مقارن، پاسخ به شبهات فقهی، محمد رضا ضمیری، ص 285، چاپ اول، موسسه آموزشی و پژوهشی مذاهب اسلامی، قم، 1384.
[5] وسائل الشیعه، ج 21، ص 6، موسسه آل البیت، قم، 1409 ق.
[6] وسائل الشیعه، ج 21، ص 8.
[7] وسائل الشیعه، ج 21، ص 13.
[8] وسائل الشیعه، ج 21، ص 18.
[9] وسائل الشیعه، ج 21، ص 13. (قَالَ الصَّدُوقُ وَ قَالَ الصَّادِقُ ع إِنِّی لَأَکْرَهُ لِلرَّجُلِ أَنْ یَمُوتَ وَ قَدْ بَقِیَتْ عَلَیْهِ خَلَّةٌ مِنْ خِلَالِ رَسُولِ اللَّهِ ص لَمْ یَأْتِهَا فَقُلْتُ فَهَلْ تَمَتَّعَ رَسُولُ اللَّهِ ص قَالَ نَعَمْ وَ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلى بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً إِلَى قَوْلِهِ ثَیِّباتٍ وَ أَبْکاراً).
[10] وسائل الشیعه، ج 21، ص 10. (قَالَ وَ رَوَى ابْنُ بَابَوَیْهِ بِإِسْنَادِهِ أَنَّ عَلِیّاً ع نَکَحَ امْرَأَةً بِالْکُوفَةِ مِنْ بَنِی نَهْشَلٍ مُتْعَةً).
منبع: www.islamquest.net
.jpg "معرفی خوشنویسان معروف قرآن کریم")
