پرسش :

موانع حضور قلب در نماز چیست؟ راه های رفع آنها را بیان كنید.

پاسخ :
1. پراكندگی خیال

الف) عوامل درونی پراكندگی خیال

یك ـ وسوسه شیطان
پیامبر می فرماید: «هنگامی كه بنده مشغول نماز می شود، شیطان به انسان می گوید: این را به یاد آور، آن را به یاد آور، تا اینكه نداند چطور نماز خوانده است».1
برای مبارزه با وسوسه شیطان هنگام نماز، توجه به نقش شیطان در عبادت، مدد جستن از خداوند و مداومت بر آن در تمام مراحل زندگی، در كنار تقویت اراده برای تمركز حواس در نماز، ضروری است.

دوـ حب دنیا و توجه به متاع دنیوی
توجه به امور دنیوی مانع از تمركز حواس در نماز و یاد خدا می شود. چراكه انسان توجه و حواسش به چیزی است كه او را بیشتر دوست دارد. پس وقتی كسی دنیا و متاع دنیوی را دوست دارد، بیشتر به آن فكر می كند و نمی تواند ذهنش را در نماز و یاد خدا متمركز كند.

سه ـ شتاب در قرائت نماز
شتاب در قرائت، مانع تمركز در نماز می شود. به طور كلی انجام شتاب زده هر كاری مانع از توجه به آن كار و دقت و صحت در انجام آن می شود. توجه به خداوند بزرگ و پایبندی به طمأنینه در قرائت الفاظ نماز، این آسیب را از انسان دور می كند.

چهارـ خواب آلودگی و كسلی
امام صادق علیه السلام می فرماید: «خوابیدن فراوان، بر اثر آشامیدنی زیاد است و نوشیدن زیاد هم بر اثر زیاد خوردن است و این دو، سنگین كننده نفس از طاعت و عبادت هستند».2

ب) عوامل بیرونی پراكندگی خیال

یک ـ بیهوده گویی یا سخن لغو
امام صادق علیه السلام می فرماید: «كسانی كه در غیر ذكر خدا پرحرفی كنند، دل هایشان سخت می شود، لیكن خودشان نمی دانند».3

دوـ چشم چرانی
امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: «چشم، جاسوس قلب و فرستاده عقل است».4

سه ـ خواندن نماز در مكان شلوغ و پر سر و صدا

چهارـ شركت در مجالس آلوده به گناه

پنج ـ بی توجهی به احكام فقهی و آداب ظاهری نماز

برخی امور مثل بازی كردن با سر و ریش و لباس و اعضای بدن یا پوشیدن لباس تنگ در نماز مكروه است؛ زیرا مانع تمركز فكر نمازگزار است.
امام باقر علیه السلام می فرماید: «در نماز با دست و ریش خود بازی مكن و در دل، حدیث نفس مكن و در هنگام نماز، خمیازه مكش و قامت كشی مكن».5

2. وسواس در قرائت

3. خودنمایی

4. عادت در عبادت و بی توجهی به محتوا

امام صادق علیه السلام می فرماید: «به طولانی كردن ركوع و سجود كسی نگاه نكنید؛ زیرا شاید این چیزی باشد كه به آن عادت كرده است كه اگر تركش كند، وحشت می كند، ولی راستی در گفتار و ادای امانتش را در نظر بگیرید».6
برای پرهیز از یك نواختی عادت گونه در نماز، توجه به امور زیر سودمند است:

الف) ایجاد تنوع و جذابیت در خواندن نماز با توجه به روحیات هر فرد؛ برای مثال خواندن نماز در زمان ها و مكان های مقدس گوناگون؛
ب) آگاهی از فلسفه و اسرار نماز؛
ج) احساس نیاز به ارتباط و گفت وگو با خداوند؛
د) الگوپذیری از نمازهای ائمه علیهم السلام و عرفا و علما؛
هـ) تصمیم به حضور قلب در نماز و پایبندی بر آن.

پی‌نوشت‌ها:
1. بحارالانوار، ج 84، ص 259.
2. مصباح الشریعه امام صادق علیه السلام ، ترجمه: عبدالرزاق گیلانی، ص 253.
3. بحارالانوار، ج 71، ص 281.
4. همان، ج 84، ص 201.
5. همان، ج 104، ص 41.
6. الکافی، ج 2، ص 105.

منبع: پرسمان نماز، محسن محمدی، نشر: قم: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما (1389)