پرسش :
هفتم صفر، روز شهادت امام حسن علیه السلام است یا ولادت امام کاظم علیه السلام؟
شرح پرسش :
هفتم ماه صفر، روز شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام است یا ولادت امام موسی کاظم علیه السلام؟ کدام نقل درست است؟ وظیفه ما در این روز عزاداری برای شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام است یا شادمانی جهت ولادت امام موسی کاظم علیه السلام؟
هفتم ماه صفر، روز شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام است یا ولادت امام موسی کاظم علیه السلام؟ کدام نقل درست است؟ وظیفه ما در این روز عزاداری برای شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام است یا شادمانی جهت ولادت امام موسی کاظم علیه السلام؟
پاسخ :
روز هفتم ماه صفر در تقویم‌های رسمی کشور به عنوان روز ولادت امام موسی کاظم علیه السلام نامگذاری شده است. اما هفتم ماه صفر در میان مراجع و علما به‌خصوص در شهر قم به عنوان روز شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام روز عزا و تعزیه است و علمای شیعه همواره به این موضوع ملتزم بوده‌اند. سابقه این موضوع در شهر قم از زمان حضرت آیت الله حائری یزدی است و هنوز هم علما و مراجع بر اساس همان سنت، روز هفتم صفر را روز شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام می‌دانند و مجلس عزاداری برپا می‌نمایند.
هفتم صفر از سال‌ها پیش در میان بزرگان و علمای حوزه به عنوان روز شهادت قوی‌تر بوده است و جنبه عزا و سوگواری در آن بیشتر است تا جنبه شادی و گرامیداشت ولادت امام موسی کاظم علیه السلام و این سیره همچنان تا امروز ادامه دارد.
همچنین از شاگردان مرحوم شیخ عبدالکریم حائری مؤسس حوزه علمیه و آیت الله بروجردی نیز نقل می‌شود نظر این دو بزرگوار در خصوص سالروز شهادت امام حسن مجتبی روز هفتم ماه صفر بوده است و با تعطیلی دروس این روز را به عزاداری می‌پرداختند. حوزه علمیه نجف هفتم ماه صفر را به مناسبت شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام تعطیل می‌باشد و مراسم سوگواری برگزار می‌کنند.
نظر مراجع و آیات عظام درباره عزاداری هفتم صفر
پاسخ آیت الله العظمی صافی گلپایگانی دامت برکاته:
برپایی مجلس میلاد ائمه علیهم السلام بسیار خوب و مناسب است اما چون هفتم صفر بنا بر بعضی اقوال مصادف با سالروز شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام می‌باشد و از طرفی تمام ماه محرم و صفر ماه‌های حزن آل الله و کاروان داغدار و مصیبت زده حضرت سیدالشهداء علیه السلام است سزاوار است در این دو ماه مجلس روضه و عزا برپا نموده و از مجالس جشن و سرور جدا اجتناب نمود. ان‌شاءالله مجمع مقدس شما عزیزان مورد توجه و عنایت خاصه حضرت بقیةالله ارواحنا فداه قرار بگیرد و همه از منتظران امر فرج آن حضرت بوده باشید.
پاسخ آیت الله العظمی وحید خراسانی دامت برکاته:
بسم الله الرحمن الرحیم
به آنچه فقیه محقق، موسس حوزه علمیه قدس سره فرموده‌اند، باید عمل شود.
متن جوابیه آیت الله العظمی شبیری زنجانی دامت برکاته:
بسمه تعالی
عزاداری روز هفتم ماه صفر به عنوان سوگواری سبط علیه السلام و تعطیل بازار که سنت شیعیان بوده از شعائر دینی است که باید محفوظ بماند و با ذکر مناقب امام هفتم علیه السلام منافات ندارد./ اول صفر 1430
پاسخ آیت الله سید صادق روحانی دامت برکاته:
باسمه جلت اسمائه، جماعتی از محققین و علما مانند شیخ مفید، شهید و کاشف الغطاء بعد از تحقیق، روز هفتم صفر را روز شهادت آن حضرت نوشته‌اند. من هم موقعی که در این مورد تحقیق می‌کردم، تقریبا اطمینان به این پیدا کردم بنابراین مقتضای تعظیم شعائر، اقامه مجلس عزا، تعطیلی بازار، خروج دستهجات و عزاداری در این روز است، و وظیفه صدا و سیما بر پایی عزاداری است و تولد امام کاظم علیه السلام در این روز مانع نباید بشود.
پاسخ مرحوم آیت الله العظمی بهجت رحمت الله علیه:
بسمه تعالی
مناسب است در جمع بین دو قول (مشهور) در روز هفتم صفر به شهادت سبط اکبر، امام مجتبی علیه آلاف التحیة و الثناء و تولد امام موسی الکاظم علیه السلام، ترتیب مجالس برای هر دو امام بزرگوار به اینکه مصائب امام دوم علیه السلام و مناقب امام هفتم علیه السلام علیه السلام را متذکر و یادآور باشند و به همین احتیاط حاصل می‌شود. والسلام
پاسخ آیت الله العظمی مکارم شیرازی دامت برکاته:
بسمه تعالی
البته نظر مشهور طبق آنچه مرحوم کلینی رحمت الله علیه در کافی آورده این است که شهادت آن حضرت در آخر ماه صفر است ولی با توجه به روایت دیگری که مربوط به هفتم ماه صفر است سزاوار است نسبت به آن روز نیز احترام رعایت شود.
همیشه موفق باشید.
پاسخ مرحوم آیت الله العظمی فاضل لنکرانی رحمت الله علیه:
بسمه تعالی و له الحمد
در این که باید یک روز اختصاص به حضرت امام مجتبی علیه السلام داشته باشد تردیدی نیست و با توجه به اینکه روز 28 صفر روز رحلت خاتم الانبیا صلّی الله علیه و آله هم هست و بدین لحاظ شهادت سبط اکبر علیه السلام تحت الشعاع قرار می گیرد، لذا خوب است که روز هفتم صفر را به این عنوان اختصاص دهند که (مشهور) هم همین است.
پاسخ آیت الله العظمی سیستانی دامت برکاته:
بسمه تعالی
بزرگداشت شهادت سبط اکبر امام حسن مجتبی علیه السلام و ترتیب مجالسی برای آن حضرت و ذکر مصائب و یادآوری مناقب آن امام از مصادیق تعظیم شعائر است. و من یعظم شعائر الله فانها من تقوی القلوب
پاسخ مرحوم آیت الله میرزا جواد تبریزی رحمت الله علیه:
محرم و صفر ماه‌های حزن بر سیدالشهداء و خاندان اهل بیت علیهم السلام می‌باشد و باید به مجالس عزاداری روضه‌خوانی بگذرد. والله العالم
لازم به ذکر است که بنابر اسناد موجود، قول هفتم صفر از زمان امام کاظم علیه السلام رواج داشته و از سوی قاسم بن ابراهیم الرسّی«البرسی» 169-246 هجری قمری عنوان شده است.
قبل از ورود به بحث لازم است که قاسم بن ابراهیم را از دیدگاه رجالییون معرفی کنیم:
نجاشی رجالی بزرگ در مورد قاسم بن ابراهیم این گونه می‌نویسد:
«قاسم پسر ابراهیم طباطبا پسر اسماعیل پسر ابراهیم پسر حسن مثنّی پسر امام مجتبی علیه السلام است. او صاحب کتاب «تثبیت الامامة» می‌باشد که از امام صادق علیه السلام با واسطه و از امام کاظم علیه السلام بدون واسطه روایت می‌کند».
ابوالحسن العمری در کتاب «المجدی فی انساب الطالبییّن» می‌نویسد:
«کنیه او ابامحمّد فردی عفیف و زاهد بوده است و از سلاطین جور وقت دوری جسته و هدایا و مراحم آنان را اگر چه از طلا و نقره بوده، نپذیرفته است و مردم را به وصایت امام رضا علیه السلام دعوت می‌کرده و از سال 220 ه.ق تا 246 ه.ق که از دنیا رحلت نمود، درجبل الرسّ (کوهی در نزدیک حله) مخفی بوده است.
همچنین آقا بزرگ تهرانی از او تمجید بسیار نموده است و فرموده است: او سیدی شریف و از سادات بنی الحسن علیه السلام است.»
از این روایت قاسم بن ابراهیم، بزرگانی از فقها همچون شهید اول، کفعمی، والد شیخ بهایی، شیخ بهایی در «توضیح المقاصد»، علامه مجلسی در «بحار الانوار»، شیخ عبدالله بحرانی در «عوالم العلوم»، شیخ محمد حسن نجفی در «جواهر الکلام»، شیخ جعفر کاشف الغطاء در «کشف الغطاء» و شیخ عباس قمی در «انوار البهیّه» پس از قرن هفتم تا زمان حاضر تبعیت نموده‌اند؛ که به برخی از این روایات اشاره می‌کنیم.
اسناد وارده در کتب حدیثی مبنی بر شهادت در روز 7 ماه صفر
سند اول: «تثبیت الامامة»
قدیمی‌ترین منبعی که در این زمینه تا به حال یافت شده کتاب « تثبیت الامامة» تالیف «سید قاسم بن ابراهیم الرسی» است که در سال 246 وفات یافته است. وی که خود از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام است، از زهاد و عباد و علمای زمان خویش بود که دارای تألیفات فراوانی است. گفتنی است وی از روات احادیث هم بوده است و بدون واسطه از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام روایت نقل می‌کرده است. وی در کتاب خویش چنین آورده است:
«الامام الحسن علیه السلام ابوه الامام امیرالمومنین علی علیه السلام، امه فاطمه الزهراء سلام الله علیها، ولادته: ولد فی المدینه لیلة النصف من شهر رمضان فی السنة الثالثة للهجره، القابه: التقی، الزکی، السبط، وفاته: توفی فی السابع من شهر صفر سنة خمسین من الهجرة»
سند دوم: قول شهید اول
یکی دیگر از کسانی که قائل بودند شهادت سبط اکبر حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام در هفتم ماه صفر واقع شده است، شهید اول (متوفای 786) میباشند ایشان در کتاب شریف «دروس» می‌فرمایند:
«الامام، الزکی، ابومحمد الحسن بن علی سید شباب اهل الجنه ولد بالمدینه یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنة اثنتین من الهجرة... و قبض بها مسموما یوم الخمیس سابع صفر سنة تسع و اربعین من الهجرة.»
سند سوم: قول مرحوم کفعمی
یکی دیگر از کسانی که قائل به شهادت امام حسن مجتبی در هفتم ماه صفر شده است، علامه بزرگوار و محدث کبیر مرحوم کفعمی صاحب کتاب شریف «مصباح» می‌باشد ایشان در این کتاب چنین می‌فرماید:
«ولد فی یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنة ثلاث من الهجرة و توفی یوم الخمیس سابع شهر صفر سنة خمسین من الهجرة.»
سند چهارم: پدر بزرگوار شیخ بهایی
یکی دیگر از بزرگانی که قایل به شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام در هفتم صفر می باشد مرحوم علامه شیخ حسین والد مکرم شیخ بهایی در کتاب «وصول الاخبار الی اصول الاخبار» می‌باشد وی که متوفای سال 984 هجری است در کتاب خویش می‌فرماید:
«هو الامام الزکی ابومحمد سید شباب اهل الجنه ولد بالمدینه یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنة اثنتین من الهجرة مسموما فی المدینة یوم الخمیس سابع شهر صفر سنة تسع او ثمان و اربعین و قیل سنة خمسین من الهجره عن سبع و اربعین سنة.»
اسناد وارده در کتب حدیثی مبنی بر شهادت در روز 28 ماه صفر و نقد در تاریخ 7 صفر
در حالی که پیش از شهید اول، در کتب تاریخی شیعی همچون «فرق‌الشیعه» اسماعیل نوبختی، «المقالات و الفرق» سعد بن عبدالله اشعری، «اصول کافی» شیخ کلینی، «مسارالشیعه» شیخ مفید، «مصباح‌المتجهد» شیخ طوسی، «اعلام‌الوراء» و «تاج‌الموالید» مرحوم طبرسی، «روضةالواعظین» فتال نیشابوری و «کشف‌الغمه» اربلی تاریخ وفات امام حسن مجتبی علیه السلام را آخر صفر یا ۲۸ صفر ذکر کردند، اما از زمان شهید اول به بعد، هفتم صفر نیز در کنار ۲۸ صفر به عنوان روز شهادت آن حضرت مطرح شده است و عالمانی از شیعه همچون شیخ بهایی جبل عاملی و پدرش شیخ حسین عاملی، کاشف الغطاء و صاحب جواهر به بیان این تاریخ می‌پردازند اما با بررسی اسناد مرتبط با این دیدگاه، مشاهده می‌شود که اینان سخن شهید اول را در این ارتباط پذیرفته‌اند؛ ولی در اینکه مستند سخن شهید چیست، مطلبی در دست نیست. یک احتمال وجود دارد که سخن وی به کتاب قاسم رسی (۲۴۶ ق) مستند باشد که در قسمت پایانی آن کتاب، تاریخ شهادت امام مجتبی علیه السلام در هفتم صفر ثبت شده است؛ ولی این گزارش از چند جهت در خور نقد است:
۱- کتاب «تثبیت الامامه» رسی درباره امامت امیرالمومنین علیه السلام است، نه تاریخ ولادت و شهادت امامان علیهم السلام.
۲- مطلبی که در پایان کتابش آمده، تاریخ شهادت دو امام هادی علیه السلام و عسکری علیه السلام را هم ثبت کرده است؛ در حالی که قاسم رسی پیش از امام هادی علیه السلام از دنیا رفت، بنابراین این مطلب پایانی کتابش از او نیست.
۳- چون روز شهادت امام مجتبی علیه السلام به لحاظ تاریخ شمسی، مطابق نهم حَمَل (فروردین) بوده است و در خط کوفی به گونه شکسته آن، سابع و تاسع همانند یکدیگر نوشته می‌شود، احتمالا سابع صفر به جای تاسع حَمَل، ثبت شده و این اشتباه در نسخه‌ای ثبت شده و آن نسخه به دوران شهید راه یافته و مستند گزارش او قرار گرفت. (به نقل از حجت‌الاسلام و المسلمین یدالله مقدسی)
مطلب دوم: ولادت امام کاظم علیه السلام صفر یا ماه ذی الحجه؟
ولادت امام کاظم علیه السلام در روز هفتم صفر با این که بین علما شهرتی پیدا کرده است ولی؛
اولاً: بزرگانی چون شیخ کلینی در «اصول کافی» و شیخ مفید در «الارشاد و مسارّ الشیعه» و شیخ طوسی در «تهذیب الاحکام» به قول ولادت آن حضرت درهفتم صفر اعتنا نکرده و از بیان آن ساکت مانده‌اند.
ثانیاً: فحولی از علما چون شهید اول در «الدروس»، شیخ محمد حسن نجفی در «جواهر الکلام» و شیخ جعفر کاشف الغطاء در «کشف الغطاء» آن را ضعیف شمرده‌اند.
ثالثاً: در تاریخ ولادت امام کاظم علیه السلام روایاتی وارد شده است که بزرگان از محدثین چون احمد بن خالد برقی در «المحاسن»، شیخ کلینی در «اصول کافی»، محمد بن حسن صفّار در «بصائر الدرجات» و ابن جریر طبری شیعی در «دلائل الامامة» از ابی بصیر به طرق مختلف از امام صادق علیه السلام روایت کرده‌اند که: این ولادت پس از ایام حج سافل 127 هجری و هنگام مراجعت حضرت صادق علیه السلام به مدینه و در اولین منزل پس از جحفه به نام ابواء بوده است. که به تصریح معجم البلدان ابواء 33 میل (حدود 53 کیلومتر) تا جحفه فاصله دارد.
مطلب مهم: روایت ابی بصیر قرینه‌ای است بر اتمام حج و بازگشت به مدینه در همان سالی که امام کاظم علیه السلام در ابواء به دنیا آمده، و این دلالت دارد بر اینکه امام کاظم در ماه ذی الحجه دیده به جهان گشود نه در ماه صفری که درسال 128هجری نقل شده است.
رابعاً: ابن جریر طبری قدس سره متوفای قرن چهارم در روایت دیگر از امام عسکری علیه السلام در «دلائل الامامه»، تصریح بر وقوع ولادت آن حضرت در ماه ذی الحجه نموده است.
نظر حجت الاسلام شهاب مرادی
حجت الاسلام شهاب مرادی در مورد ریشه‌های تاریخی این موضوع مهم می‌گوید:
از دیرباز در حوزه هزار ساله نجف اشرف هفتم صفر را روز شهادت امام مجتبی علیه السلام می‌دانند و شیعیان عراق و سایر كشورها نیز در این روز برای سبط اكبر؛ امام مجتبی علیه السلام اقامه عزا می‌كنند اما در ایران شهادت سبط اكبر بیست و هشتم صفر است همزمان با رحلت پیامبر اعظم. چرا؟
به دلیل اختلاف روایت؛ دو قول برای روز شهادت امام حسن مجتبی نقل شده است:
1. بیست و هشتم صفر؛ بر اساس نقل شیخ كلینی و شیخ مفید و شیخ طبرسی. رضوان الله علیهم
2. هفتم صفر؛ بر اساس نقل شهید اول، كفعمی، شیخ بهایی، علامه مجلسی، مرحوم صاحب جواهر، شیخ كاشف الغطاء و محدث قمی، رضوان الله علیهم
هرچند حاج شیخ عبدالكریم حائری یزدی موسس معظم حوزه علمیه قم فقط هفتم صفر برای امام مجتبی اقامه عزا می‌كردند و به امر ایشان در آن روز بازار هم برای اقامه عزا تعطیل می‌شده و هنوز هم در برخی از بیوت مراجع در قم روز هفتم صفر برای امام مجتبی روضه برپا می‌شود اما همچنان در تقویم رسمی كشور هفتم صفر روز ولادت امام موسی بن جعفر علیهما السلام درج می‌شود كه بنابر برخی پژوهش‌های انجام شده قطعا ماه ولادت ایشان ذی الحجه است و هفتم صفر ولادت آقا موسی بن جعفر سلام الله علیه نیست! و اگر هم ولادت باشد نكته مهم این است كه محرم و صفر ماه حزن اهل بیت علیهم السلام است و بسیاری از بزرگان ما مانند استاد فقید ما آقای مجتهدی رحمت الله علیه تقیّد داشتند كه در روز هفتم صفر مجلس روضه تشكیل شود و روضه امام مجتبی علیه السلام یا امام كاظم علیه السلام خوانده شود و تاكید می‌كردند این روزها حتی اگر تولد امام معصوم هم باشد، روز سرور نیست، روزهای اسارت اهل بیت امام حسین علیه السلام و ماه حزن است!
و نكته جالبی كه می فرمودند این بود كه: «چون ناصرالدین شاه تولدش در این روز بود و برای این‌كه روز تولدش مصادف با شبِ وفات امام حسن مجتبی علیه السلام نباشد تا بتوانند جشن بگیرند این دست كاری را در تقویم كرده اند.» كه در حد یک احتمال می‌شود پذیرفت اما قابل تامل است چون واقعا تولد او در همین روز بوده ششم صفر و قبل از آن قول بیست و هشتم مرسوم نبوده و الان هم فقط منحصر به ایران است!
نظر آیت الله محمد غروی
آیت الله محمد غروی، در این رابطه می‌گوید:
آنچه در میان عامه مردم در رابطه با سالروز شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام مشهور و معروف است روز 28 صفر است. اما بزرگان و علما روز 7 صفر را به عنوان روز شهادت این امام همام، روز عزا و تعزیه می دانند.
تمام شیعیان در دنیا به غیر ایران هفتم صفر را به عنوان روز شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام عزاداری می‌کنند. در کشور ما این روز به عنوان سالروز میلاد امام هفتم علیه السلام تبریک گفته می‌شود در حالی که در کل عالم اسلام، شیعیان در این روز عزادار هستند. من در سفرهای تبلیغی که به کشورهای مختلف اروپایی، آسیایی و حاشیه خلیج فارس داشته‌ام، دریافتم که شیعیان این مناطق از این مسئله ناراحت هستند و اعتراض می‌کردند که چرا وقتی همه ما در عزا هستیم ایران این روز را جشن می‌گیرد و تبریک می‌گوید. در تاریخ روایتی مبنی بر شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام در هفتم صفر وجود دارد که از زمان صفویه تصمیم گرفته شد این روایت به ۲۸ صفر منتقل شود تا در این روز دو مناسبت رحلت رسول الله صلّی الله علیه و آله و شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام و در ۲۹ صفر هم شهادت امام رضا علیه السلام واقع شود.
این مسئله در عصر صفویه ترویج شد که برخلاف واقعیت‌های تاریخی است. به همین دلیل تمام شیعیان به غیر از شیعیان ایران در روز هفتم صفر به عزاداری می‌پردازند. در گذشته تمام شیعیان دنیا، هفتم صفر را به عنوان سالروز شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام عزاداری می‌کردند اما در عصر صفویه در ایران مناسبت هفتم صفر را به ۲۸ صفر تغییر دادند.
در منابع کهن تنها به سال تولد امام کاظم علیه السلام در سال ۱۲8 ه.ق اشاره شده است بعدها در منابع دست دوم قید ماه صفر اضافه شد و در منابع بسیار متاخر نزدیک به قرن دهم به بعد از جمله در کتاب بحرالانساب قید هفتم صفر ذکر شده است و بنابر تتبعی که شده تنها کتابی که میلاد امام را به هفتم صفر نسبت می‌دهد همین کتاب است و تمام کتاب‌های بعد به این کتاب استناد نموده‌اند حتی در اصول کافی فقط سال تولد امام ذکر شده است.
در مورد تاریخ واقعی تولد امام موسی کاظم علیه السلام باید بگویم:
در جلد دوم این کتاب در صفحه ۳۰، در حدیث ۱۱۳۰ آمده است که ابی بصیر نقل می کند که من سال ۱۲۸ ه. ق همراه با امام صادق علیه السلام به حج مشرف شدم. وقتی از حج برگشتیم و به شهرک ابواء (بین مکه و مدینه) رسیدیم، مادر امام کاظم علیه السلام درد زایمانشان گرفت و آن حضرت، آن جا به دنیا آمدند. بنابراین وقتی در راه بازگشت از موسم حج حضرت به دنیا آمده باشند بسیار بعید است که ایشان در ماه صفر به دنیا آمده باشند؛ پس تاریخ هفتم صفر به عنوان سالروز میلاد امام کاظم علیه السلام اصلا صحت ندارد و علمای شیعه بنا را به این گذاشته بودند که دو ماه محرم و صفر عزا باشد و همان طور که حسینیه‌ها و مساجد همه سیاهپوش می‌شوند و این سیاهپوشی تا آخر ماه صفر ادامه یابد.
در مقابل ماه شعبان تمام یادبودهایش جشن و سرور و تولد باشد و یادبود عزا در شعبان گرفته نشود این ماه برای سرور و شادی و ماه محرم و صفر هم برای یادبودهای عزا باشد.
بنابر این میلاد امام کاظم علیه السلام یا ۱۷ ماه ذی الحجه یا ۲۷ ذی الحجه سال ۱۲۸ ه. ق بوده است. چون ذی الحجه آخرین ماه سال قمری است و میلاد امام کاظم علیه السلام هم در روزهای آخر این ماه واقع شده است به همین دلیل گاهی در تاریخ اشتباه شده و به جای سال ۱۲۸ ه.ق سال ۱۲۹ ه.ق نوشته شده است.
ذکر روز هفتم صفر به عنوان میلاد امام کاظم علیه السلام پس از درگذشت مرحوم بروجردی و در زمان پهلوی در تقویم‌ها ثبت شد.من تاکنون در هیچ تقویمی قبل از رحلت مرحوم آیت الله بروجردی، ندیدم که میلاد امام باقر علیه السلام و امام کاظم علیه السلام در اوایل ماه صفر ذکر شود و این ماجرا پس از درگذشت مرحوم بروجردی که علما علیه شاه قیام کردند، انجام شد. شاه تصمیم گرفت علیه حوزه اقدامی کند و چون حوزه هفتم ماه صفر را شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام می‌دانست، در مقابل، شاه در تقویم‌ها این روز را به عنوان میلاد امام کاظم علیه السلام مطرح کرد که ثبت شد. هنوز هم پس از گذشت سال‌ها از این موضوع، دفاتر مراجع و علما هفتم صفر را به عنوان شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام می‌دانند و عزاداری می‌کنند. اما صداوسیما و رسانه‌ها این روز را به عنوان روز میلاد مطرح می‌کنند. حتی در قم در صحن حرم حضرت معصومه علیها السلام دعوایی پیش آمد سخنران کاروان کربلایی‌ها که برای عزاداری به حرم آمده بود، در سخنانش گفته بود از مظلومیتهای امام دوم علیه السلام این است که در مهد تشیع در ایران در روز شهادت ایشان جشن میگیرند و تبریک میگویند.
از لحاظ اسناد تاریخی، مرحوم شیخ کفعمی در قرن 9 در کتاب «مصباح بلدالامین»، هفتم صفر را زمان شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام اعلام کرده و لذا معمول شیعیان غیر ایرانی، مخصوصا شیعیان عراق این است که هفتم صفر را شهادت امام حسن علیه السلام می‌دانند و عزاداری می‌کنند.
ظاهرا قبل از تشکیل دولت صفوی، سایر شیعیان و عمدتا شیعیان عراق، 7 صفر را شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام اعلام می‌کردند و اینکه شهادت امام حسن علیه السلام 28 ماه صفر اعلام شده، البته از لحاظ منابع تاریخی درست است؛ یعنی هم مرحوم شیخ کلینی در «کافی» و هم مرحوم شیخ مفید در «الارشاد» 28 صفر را اعلام کرده‌اند و شیخ تبریزی صاحب «اعلام‌الوری» گرچه خمیر‌مایه اصلی‌اش از «الارشاد» شیخ مفید است، اما همه این بزرگان 28 صفر را شهادت امام حسن علیه السلام اعلام کرده است.
در زمان صفویه چون تشیع مذهب رسمی شده بود، با مشورت علما برای اینکه اعلام عزا و تعطیل رسمی کنند، لذا وفات پیامبر صلّی الله علیه و آله، شهادت امام حسن علیه السلام و امام رضا علیه السلام را در یک روز در آخر ماه صفر جمع کردند تا هم عزاداری شکوه‌مند‌تری برگزار شود و هم از تعدد تعطیلی جلوگیری شود و این باعث شد که سایر شیعیان به خصوص شیعیان عراق مخالفت خود را با این تقویم اعلام کنند. مرحوم آیت الله العظمی شیخ عبدالکریم حائری یزدی که درس خوانده نجف و کربلا بود، بعد از هجرت از نجف به سوی ایران، این روش را از علمای نجف و کربلا به ایران و قم انتقال داد و از آن وقت به بعد، علما در این روز برای امام حسن علیه السلام عزاداری می‌کنند.
اعلام میلاد امام کاظم علیه السلام در هفتم صفر در میان شیعیان سابقه ندارد و از زمان صفویه و بعد از مشورت با علما قرار شد که در دو ماه محرم و صفر تمام حسینیه‌ها و مساجد، سیاهپوش باشد. زمانی که برای تبلیغ به کشورهای خارجی می‌رفتیم، با این مشکل مواجه بودیم؛ یعنی آن‌جا، هفتم صفر برای شهادت امام حسن علیه السلام عزاداری می‌کردند، در حالی که رسانه‌های ایران تبریک و جشن و سرور داشتند و این دو رفتار متناقض، برای آن‌ها سؤال‌برانگیز بود.
علامه شوشتری صاحب «قاموس‌الرجال» گفته است که «لم یعین احد شهره»؛ یعنی هیچ‌کس ماه تولد امام کاظم علیه السلام را تعیین نکرده است، چه برسد به روز تولد! و در منابع تاریخی فقط سال تولد ذکر شده است؛ ولی شیخ تبریزی در کتاب «إعلام‌الوری» و «تاج‌الولید» و همچنین مرحوم «ابن شهرآشوب» در کتاب «مناقب آل ابی‌طالب» روز تولد امام کاظم علیه السلام را 7 صفر اعلام کرده‌اند و هیچ نقل دیگری در این زمینه نیست، اما قبل از قرن 5 و 6 هجری؛ یعنی مرحوم «شیخ کلینی» در «کافی» یا مرحوم «شیخ مفید» در«الارشاد» هیچ روز و ماهی را برای تولد امام کاظم علیه السلام اعلام نکرده‌اند، لذا کلام علامه شوشتری به بعد از قرن 6 مربوط می‌شود، بالاخره تعیین تولد امام کاظم علیه السلام مربوط به متأخرین است.
برنامه‌‌های ما با سایر شیعیان جهان باید هماهنگی داشته باشد و آن بنای 500 ساله علمای شیعه که از زمان صفویه پایه‌گذاری شده بود را هم برهم نزنیم، لذا تولد امام باقر علیه السلام در سوم صفر و تولد امام کاظم علیه السلام در هفتم صفر را از مراسم‌های جشن در محرم و صفر خارج کنیم، مخصوصا، تولد امام باقر علیه السلام که در ماه رجب گرفته می‌شود.
چه لزومی دارد که این روز جشن گرفته شود، در حالی که در این روز تمام علما در قم و جهان عزادار هستند و آنچه از ابتدای رسمیت یافتن تشیع رخ داد بنا بر این نبوده است که برای هر معصومی جشنی برپا کنند، بلکه فقط برای میلاد حضرت رسول صلّی الله علیه و آله، امام علی علیه السلام ، امام حسین علیه السلام و البته امام صادق علیه السلام ، امام رضا علیه السلام و امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف جشن و سرور گذاشته شود و هیچ‌کس نمی‌تواند از منابع تاریخی نشان بدهد که شیعه از ابتدا بنا بر جشن گرفتن تمام موالید معصومین علیهم السلام داشته است، لذا به طریق اولی نباید جشن و سروری در زمان سیاه پوشی جامعه دینی برای عزای امام حسین علیه السلام رخ دهد.
اینکه در 7 صفر عزاداری برای امام حسن علیه السلام داشته باشیم، علاوه بر اینکه احترام به شیعیان غیر ایرانی و علماست، بلکه همان‌طور که گفته شد، از مرحوم شیخ کفعمی نقل به شهادت امام حسن علیه السلام در 7 صفر وجود دارد، لذا گرچه نقل شهادت در 7 صفر نسبت به 28 صفر ضعیف‌تر است، ولی اگر 2 روایت داریم، که یکی روایت نقل سندی بلااشکال است و دیگری روایتی ضعیف است، اما عمل علما طبق آن روایت ضعیف است نه آن روایت قوی، لذا عمل را مرجح می‌دانند، فلذا علما مبنایشان در مسائل فقهی هم این‌گونه است؛ یعنی عمل را اقوی از سند می‌دانند.
روز هفتم ماه صفر در تقویم‌های رسمی کشور به عنوان روز ولادت امام موسی کاظم علیه السلام نامگذاری شده است. اما هفتم ماه صفر در میان مراجع و علما به‌خصوص در شهر قم به عنوان روز شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام روز عزا و تعزیه است و علمای شیعه همواره به این موضوع ملتزم بوده‌اند. سابقه این موضوع در شهر قم از زمان حضرت آیت الله حائری یزدی است و هنوز هم علما و مراجع بر اساس همان سنت، روز هفتم صفر را روز شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام می‌دانند و مجلس عزاداری برپا می‌نمایند.
هفتم صفر از سال‌ها پیش در میان بزرگان و علمای حوزه به عنوان روز شهادت قوی‌تر بوده است و جنبه عزا و سوگواری در آن بیشتر است تا جنبه شادی و گرامیداشت ولادت امام موسی کاظم علیه السلام و این سیره همچنان تا امروز ادامه دارد.
همچنین از شاگردان مرحوم شیخ عبدالکریم حائری مؤسس حوزه علمیه و آیت الله بروجردی نیز نقل می‌شود نظر این دو بزرگوار در خصوص سالروز شهادت امام حسن مجتبی روز هفتم ماه صفر بوده است و با تعطیلی دروس این روز را به عزاداری می‌پرداختند. حوزه علمیه نجف هفتم ماه صفر را به مناسبت شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام تعطیل می‌باشد و مراسم سوگواری برگزار می‌کنند.
نظر مراجع و آیات عظام درباره عزاداری هفتم صفر
پاسخ آیت الله العظمی صافی گلپایگانی دامت برکاته:
برپایی مجلس میلاد ائمه علیهم السلام بسیار خوب و مناسب است اما چون هفتم صفر بنا بر بعضی اقوال مصادف با سالروز شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام می‌باشد و از طرفی تمام ماه محرم و صفر ماه‌های حزن آل الله و کاروان داغدار و مصیبت زده حضرت سیدالشهداء علیه السلام است سزاوار است در این دو ماه مجلس روضه و عزا برپا نموده و از مجالس جشن و سرور جدا اجتناب نمود. ان‌شاءالله مجمع مقدس شما عزیزان مورد توجه و عنایت خاصه حضرت بقیةالله ارواحنا فداه قرار بگیرد و همه از منتظران امر فرج آن حضرت بوده باشید.
پاسخ آیت الله العظمی وحید خراسانی دامت برکاته:
بسم الله الرحمن الرحیم
به آنچه فقیه محقق، موسس حوزه علمیه قدس سره فرموده‌اند، باید عمل شود.
متن جوابیه آیت الله العظمی شبیری زنجانی دامت برکاته:
بسمه تعالی
عزاداری روز هفتم ماه صفر به عنوان سوگواری سبط علیه السلام و تعطیل بازار که سنت شیعیان بوده از شعائر دینی است که باید محفوظ بماند و با ذکر مناقب امام هفتم علیه السلام منافات ندارد./ اول صفر 1430
پاسخ آیت الله سید صادق روحانی دامت برکاته:
باسمه جلت اسمائه، جماعتی از محققین و علما مانند شیخ مفید، شهید و کاشف الغطاء بعد از تحقیق، روز هفتم صفر را روز شهادت آن حضرت نوشته‌اند. من هم موقعی که در این مورد تحقیق می‌کردم، تقریبا اطمینان به این پیدا کردم بنابراین مقتضای تعظیم شعائر، اقامه مجلس عزا، تعطیلی بازار، خروج دستهجات و عزاداری در این روز است، و وظیفه صدا و سیما بر پایی عزاداری است و تولد امام کاظم علیه السلام در این روز مانع نباید بشود.
پاسخ مرحوم آیت الله العظمی بهجت رحمت الله علیه:
بسمه تعالی
مناسب است در جمع بین دو قول (مشهور) در روز هفتم صفر به شهادت سبط اکبر، امام مجتبی علیه آلاف التحیة و الثناء و تولد امام موسی الکاظم علیه السلام، ترتیب مجالس برای هر دو امام بزرگوار به اینکه مصائب امام دوم علیه السلام و مناقب امام هفتم علیه السلام علیه السلام را متذکر و یادآور باشند و به همین احتیاط حاصل می‌شود. والسلام
پاسخ آیت الله العظمی مکارم شیرازی دامت برکاته:
بسمه تعالی
البته نظر مشهور طبق آنچه مرحوم کلینی رحمت الله علیه در کافی آورده این است که شهادت آن حضرت در آخر ماه صفر است ولی با توجه به روایت دیگری که مربوط به هفتم ماه صفر است سزاوار است نسبت به آن روز نیز احترام رعایت شود.
همیشه موفق باشید.
پاسخ مرحوم آیت الله العظمی فاضل لنکرانی رحمت الله علیه:
بسمه تعالی و له الحمد
در این که باید یک روز اختصاص به حضرت امام مجتبی علیه السلام داشته باشد تردیدی نیست و با توجه به اینکه روز 28 صفر روز رحلت خاتم الانبیا صلّی الله علیه و آله هم هست و بدین لحاظ شهادت سبط اکبر علیه السلام تحت الشعاع قرار می گیرد، لذا خوب است که روز هفتم صفر را به این عنوان اختصاص دهند که (مشهور) هم همین است.
پاسخ آیت الله العظمی سیستانی دامت برکاته:
بسمه تعالی
بزرگداشت شهادت سبط اکبر امام حسن مجتبی علیه السلام و ترتیب مجالسی برای آن حضرت و ذکر مصائب و یادآوری مناقب آن امام از مصادیق تعظیم شعائر است. و من یعظم شعائر الله فانها من تقوی القلوب
پاسخ مرحوم آیت الله میرزا جواد تبریزی رحمت الله علیه:
محرم و صفر ماه‌های حزن بر سیدالشهداء و خاندان اهل بیت علیهم السلام می‌باشد و باید به مجالس عزاداری روضه‌خوانی بگذرد. والله العالم
لازم به ذکر است که بنابر اسناد موجود، قول هفتم صفر از زمان امام کاظم علیه السلام رواج داشته و از سوی قاسم بن ابراهیم الرسّی«البرسی» 169-246 هجری قمری عنوان شده است.
قبل از ورود به بحث لازم است که قاسم بن ابراهیم را از دیدگاه رجالییون معرفی کنیم:
نجاشی رجالی بزرگ در مورد قاسم بن ابراهیم این گونه می‌نویسد:
«قاسم پسر ابراهیم طباطبا پسر اسماعیل پسر ابراهیم پسر حسن مثنّی پسر امام مجتبی علیه السلام است. او صاحب کتاب «تثبیت الامامة» می‌باشد که از امام صادق علیه السلام با واسطه و از امام کاظم علیه السلام بدون واسطه روایت می‌کند».
ابوالحسن العمری در کتاب «المجدی فی انساب الطالبییّن» می‌نویسد:
«کنیه او ابامحمّد فردی عفیف و زاهد بوده است و از سلاطین جور وقت دوری جسته و هدایا و مراحم آنان را اگر چه از طلا و نقره بوده، نپذیرفته است و مردم را به وصایت امام رضا علیه السلام دعوت می‌کرده و از سال 220 ه.ق تا 246 ه.ق که از دنیا رحلت نمود، درجبل الرسّ (کوهی در نزدیک حله) مخفی بوده است.
همچنین آقا بزرگ تهرانی از او تمجید بسیار نموده است و فرموده است: او سیدی شریف و از سادات بنی الحسن علیه السلام است.»
از این روایت قاسم بن ابراهیم، بزرگانی از فقها همچون شهید اول، کفعمی، والد شیخ بهایی، شیخ بهایی در «توضیح المقاصد»، علامه مجلسی در «بحار الانوار»، شیخ عبدالله بحرانی در «عوالم العلوم»، شیخ محمد حسن نجفی در «جواهر الکلام»، شیخ جعفر کاشف الغطاء در «کشف الغطاء» و شیخ عباس قمی در «انوار البهیّه» پس از قرن هفتم تا زمان حاضر تبعیت نموده‌اند؛ که به برخی از این روایات اشاره می‌کنیم.
اسناد وارده در کتب حدیثی مبنی بر شهادت در روز 7 ماه صفر
سند اول: «تثبیت الامامة»
قدیمی‌ترین منبعی که در این زمینه تا به حال یافت شده کتاب « تثبیت الامامة» تالیف «سید قاسم بن ابراهیم الرسی» است که در سال 246 وفات یافته است. وی که خود از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام است، از زهاد و عباد و علمای زمان خویش بود که دارای تألیفات فراوانی است. گفتنی است وی از روات احادیث هم بوده است و بدون واسطه از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام روایت نقل می‌کرده است. وی در کتاب خویش چنین آورده است:
«الامام الحسن علیه السلام ابوه الامام امیرالمومنین علی علیه السلام، امه فاطمه الزهراء سلام الله علیها، ولادته: ولد فی المدینه لیلة النصف من شهر رمضان فی السنة الثالثة للهجره، القابه: التقی، الزکی، السبط، وفاته: توفی فی السابع من شهر صفر سنة خمسین من الهجرة»
سند دوم: قول شهید اول
یکی دیگر از کسانی که قائل بودند شهادت سبط اکبر حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام در هفتم ماه صفر واقع شده است، شهید اول (متوفای 786) میباشند ایشان در کتاب شریف «دروس» می‌فرمایند:
«الامام، الزکی، ابومحمد الحسن بن علی سید شباب اهل الجنه ولد بالمدینه یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنة اثنتین من الهجرة... و قبض بها مسموما یوم الخمیس سابع صفر سنة تسع و اربعین من الهجرة.»
سند سوم: قول مرحوم کفعمی
یکی دیگر از کسانی که قائل به شهادت امام حسن مجتبی در هفتم ماه صفر شده است، علامه بزرگوار و محدث کبیر مرحوم کفعمی صاحب کتاب شریف «مصباح» می‌باشد ایشان در این کتاب چنین می‌فرماید:
«ولد فی یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنة ثلاث من الهجرة و توفی یوم الخمیس سابع شهر صفر سنة خمسین من الهجرة.»
سند چهارم: پدر بزرگوار شیخ بهایی
یکی دیگر از بزرگانی که قایل به شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام در هفتم صفر می باشد مرحوم علامه شیخ حسین والد مکرم شیخ بهایی در کتاب «وصول الاخبار الی اصول الاخبار» می‌باشد وی که متوفای سال 984 هجری است در کتاب خویش می‌فرماید:
«هو الامام الزکی ابومحمد سید شباب اهل الجنه ولد بالمدینه یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنة اثنتین من الهجرة مسموما فی المدینة یوم الخمیس سابع شهر صفر سنة تسع او ثمان و اربعین و قیل سنة خمسین من الهجره عن سبع و اربعین سنة.»
اسناد وارده در کتب حدیثی مبنی بر شهادت در روز 28 ماه صفر و نقد در تاریخ 7 صفر
در حالی که پیش از شهید اول، در کتب تاریخی شیعی همچون «فرق‌الشیعه» اسماعیل نوبختی، «المقالات و الفرق» سعد بن عبدالله اشعری، «اصول کافی» شیخ کلینی، «مسارالشیعه» شیخ مفید، «مصباح‌المتجهد» شیخ طوسی، «اعلام‌الوراء» و «تاج‌الموالید» مرحوم طبرسی، «روضةالواعظین» فتال نیشابوری و «کشف‌الغمه» اربلی تاریخ وفات امام حسن مجتبی علیه السلام را آخر صفر یا ۲۸ صفر ذکر کردند، اما از زمان شهید اول به بعد، هفتم صفر نیز در کنار ۲۸ صفر به عنوان روز شهادت آن حضرت مطرح شده است و عالمانی از شیعه همچون شیخ بهایی جبل عاملی و پدرش شیخ حسین عاملی، کاشف الغطاء و صاحب جواهر به بیان این تاریخ می‌پردازند اما با بررسی اسناد مرتبط با این دیدگاه، مشاهده می‌شود که اینان سخن شهید اول را در این ارتباط پذیرفته‌اند؛ ولی در اینکه مستند سخن شهید چیست، مطلبی در دست نیست. یک احتمال وجود دارد که سخن وی به کتاب قاسم رسی (۲۴۶ ق) مستند باشد که در قسمت پایانی آن کتاب، تاریخ شهادت امام مجتبی علیه السلام در هفتم صفر ثبت شده است؛ ولی این گزارش از چند جهت در خور نقد است:
۱- کتاب «تثبیت الامامه» رسی درباره امامت امیرالمومنین علیه السلام است، نه تاریخ ولادت و شهادت امامان علیهم السلام.
۲- مطلبی که در پایان کتابش آمده، تاریخ شهادت دو امام هادی علیه السلام و عسکری علیه السلام را هم ثبت کرده است؛ در حالی که قاسم رسی پیش از امام هادی علیه السلام از دنیا رفت، بنابراین این مطلب پایانی کتابش از او نیست.
۳- چون روز شهادت امام مجتبی علیه السلام به لحاظ تاریخ شمسی، مطابق نهم حَمَل (فروردین) بوده است و در خط کوفی به گونه شکسته آن، سابع و تاسع همانند یکدیگر نوشته می‌شود، احتمالا سابع صفر به جای تاسع حَمَل، ثبت شده و این اشتباه در نسخه‌ای ثبت شده و آن نسخه به دوران شهید راه یافته و مستند گزارش او قرار گرفت. (به نقل از حجت‌الاسلام و المسلمین یدالله مقدسی)
مطلب دوم: ولادت امام کاظم علیه السلام صفر یا ماه ذی الحجه؟
ولادت امام کاظم علیه السلام در روز هفتم صفر با این که بین علما شهرتی پیدا کرده است ولی؛
اولاً: بزرگانی چون شیخ کلینی در «اصول کافی» و شیخ مفید در «الارشاد و مسارّ الشیعه» و شیخ طوسی در «تهذیب الاحکام» به قول ولادت آن حضرت درهفتم صفر اعتنا نکرده و از بیان آن ساکت مانده‌اند.
ثانیاً: فحولی از علما چون شهید اول در «الدروس»، شیخ محمد حسن نجفی در «جواهر الکلام» و شیخ جعفر کاشف الغطاء در «کشف الغطاء» آن را ضعیف شمرده‌اند.
ثالثاً: در تاریخ ولادت امام کاظم علیه السلام روایاتی وارد شده است که بزرگان از محدثین چون احمد بن خالد برقی در «المحاسن»، شیخ کلینی در «اصول کافی»، محمد بن حسن صفّار در «بصائر الدرجات» و ابن جریر طبری شیعی در «دلائل الامامة» از ابی بصیر به طرق مختلف از امام صادق علیه السلام روایت کرده‌اند که: این ولادت پس از ایام حج سافل 127 هجری و هنگام مراجعت حضرت صادق علیه السلام به مدینه و در اولین منزل پس از جحفه به نام ابواء بوده است. که به تصریح معجم البلدان ابواء 33 میل (حدود 53 کیلومتر) تا جحفه فاصله دارد.
مطلب مهم: روایت ابی بصیر قرینه‌ای است بر اتمام حج و بازگشت به مدینه در همان سالی که امام کاظم علیه السلام در ابواء به دنیا آمده، و این دلالت دارد بر اینکه امام کاظم در ماه ذی الحجه دیده به جهان گشود نه در ماه صفری که درسال 128هجری نقل شده است.
رابعاً: ابن جریر طبری قدس سره متوفای قرن چهارم در روایت دیگر از امام عسکری علیه السلام در «دلائل الامامه»، تصریح بر وقوع ولادت آن حضرت در ماه ذی الحجه نموده است.
نظر حجت الاسلام شهاب مرادی
حجت الاسلام شهاب مرادی در مورد ریشه‌های تاریخی این موضوع مهم می‌گوید:
از دیرباز در حوزه هزار ساله نجف اشرف هفتم صفر را روز شهادت امام مجتبی علیه السلام می‌دانند و شیعیان عراق و سایر كشورها نیز در این روز برای سبط اكبر؛ امام مجتبی علیه السلام اقامه عزا می‌كنند اما در ایران شهادت سبط اكبر بیست و هشتم صفر است همزمان با رحلت پیامبر اعظم. چرا؟
به دلیل اختلاف روایت؛ دو قول برای روز شهادت امام حسن مجتبی نقل شده است:
1. بیست و هشتم صفر؛ بر اساس نقل شیخ كلینی و شیخ مفید و شیخ طبرسی. رضوان الله علیهم
2. هفتم صفر؛ بر اساس نقل شهید اول، كفعمی، شیخ بهایی، علامه مجلسی، مرحوم صاحب جواهر، شیخ كاشف الغطاء و محدث قمی، رضوان الله علیهم
هرچند حاج شیخ عبدالكریم حائری یزدی موسس معظم حوزه علمیه قم فقط هفتم صفر برای امام مجتبی اقامه عزا می‌كردند و به امر ایشان در آن روز بازار هم برای اقامه عزا تعطیل می‌شده و هنوز هم در برخی از بیوت مراجع در قم روز هفتم صفر برای امام مجتبی روضه برپا می‌شود اما همچنان در تقویم رسمی كشور هفتم صفر روز ولادت امام موسی بن جعفر علیهما السلام درج می‌شود كه بنابر برخی پژوهش‌های انجام شده قطعا ماه ولادت ایشان ذی الحجه است و هفتم صفر ولادت آقا موسی بن جعفر سلام الله علیه نیست! و اگر هم ولادت باشد نكته مهم این است كه محرم و صفر ماه حزن اهل بیت علیهم السلام است و بسیاری از بزرگان ما مانند استاد فقید ما آقای مجتهدی رحمت الله علیه تقیّد داشتند كه در روز هفتم صفر مجلس روضه تشكیل شود و روضه امام مجتبی علیه السلام یا امام كاظم علیه السلام خوانده شود و تاكید می‌كردند این روزها حتی اگر تولد امام معصوم هم باشد، روز سرور نیست، روزهای اسارت اهل بیت امام حسین علیه السلام و ماه حزن است!
و نكته جالبی كه می فرمودند این بود كه: «چون ناصرالدین شاه تولدش در این روز بود و برای این‌كه روز تولدش مصادف با شبِ وفات امام حسن مجتبی علیه السلام نباشد تا بتوانند جشن بگیرند این دست كاری را در تقویم كرده اند.» كه در حد یک احتمال می‌شود پذیرفت اما قابل تامل است چون واقعا تولد او در همین روز بوده ششم صفر و قبل از آن قول بیست و هشتم مرسوم نبوده و الان هم فقط منحصر به ایران است!
نظر آیت الله محمد غروی
آیت الله محمد غروی، در این رابطه می‌گوید:
آنچه در میان عامه مردم در رابطه با سالروز شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام مشهور و معروف است روز 28 صفر است. اما بزرگان و علما روز 7 صفر را به عنوان روز شهادت این امام همام، روز عزا و تعزیه می دانند.
تمام شیعیان در دنیا به غیر ایران هفتم صفر را به عنوان روز شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام عزاداری می‌کنند. در کشور ما این روز به عنوان سالروز میلاد امام هفتم علیه السلام تبریک گفته می‌شود در حالی که در کل عالم اسلام، شیعیان در این روز عزادار هستند. من در سفرهای تبلیغی که به کشورهای مختلف اروپایی، آسیایی و حاشیه خلیج فارس داشته‌ام، دریافتم که شیعیان این مناطق از این مسئله ناراحت هستند و اعتراض می‌کردند که چرا وقتی همه ما در عزا هستیم ایران این روز را جشن می‌گیرد و تبریک می‌گوید. در تاریخ روایتی مبنی بر شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام در هفتم صفر وجود دارد که از زمان صفویه تصمیم گرفته شد این روایت به ۲۸ صفر منتقل شود تا در این روز دو مناسبت رحلت رسول الله صلّی الله علیه و آله و شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام و در ۲۹ صفر هم شهادت امام رضا علیه السلام واقع شود.
این مسئله در عصر صفویه ترویج شد که برخلاف واقعیت‌های تاریخی است. به همین دلیل تمام شیعیان به غیر از شیعیان ایران در روز هفتم صفر به عزاداری می‌پردازند. در گذشته تمام شیعیان دنیا، هفتم صفر را به عنوان سالروز شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام عزاداری می‌کردند اما در عصر صفویه در ایران مناسبت هفتم صفر را به ۲۸ صفر تغییر دادند.
در منابع کهن تنها به سال تولد امام کاظم علیه السلام در سال ۱۲8 ه.ق اشاره شده است بعدها در منابع دست دوم قید ماه صفر اضافه شد و در منابع بسیار متاخر نزدیک به قرن دهم به بعد از جمله در کتاب بحرالانساب قید هفتم صفر ذکر شده است و بنابر تتبعی که شده تنها کتابی که میلاد امام را به هفتم صفر نسبت می‌دهد همین کتاب است و تمام کتاب‌های بعد به این کتاب استناد نموده‌اند حتی در اصول کافی فقط سال تولد امام ذکر شده است.
در مورد تاریخ واقعی تولد امام موسی کاظم علیه السلام باید بگویم:
در جلد دوم این کتاب در صفحه ۳۰، در حدیث ۱۱۳۰ آمده است که ابی بصیر نقل می کند که من سال ۱۲۸ ه. ق همراه با امام صادق علیه السلام به حج مشرف شدم. وقتی از حج برگشتیم و به شهرک ابواء (بین مکه و مدینه) رسیدیم، مادر امام کاظم علیه السلام درد زایمانشان گرفت و آن حضرت، آن جا به دنیا آمدند. بنابراین وقتی در راه بازگشت از موسم حج حضرت به دنیا آمده باشند بسیار بعید است که ایشان در ماه صفر به دنیا آمده باشند؛ پس تاریخ هفتم صفر به عنوان سالروز میلاد امام کاظم علیه السلام اصلا صحت ندارد و علمای شیعه بنا را به این گذاشته بودند که دو ماه محرم و صفر عزا باشد و همان طور که حسینیه‌ها و مساجد همه سیاهپوش می‌شوند و این سیاهپوشی تا آخر ماه صفر ادامه یابد.
در مقابل ماه شعبان تمام یادبودهایش جشن و سرور و تولد باشد و یادبود عزا در شعبان گرفته نشود این ماه برای سرور و شادی و ماه محرم و صفر هم برای یادبودهای عزا باشد.
بنابر این میلاد امام کاظم علیه السلام یا ۱۷ ماه ذی الحجه یا ۲۷ ذی الحجه سال ۱۲۸ ه. ق بوده است. چون ذی الحجه آخرین ماه سال قمری است و میلاد امام کاظم علیه السلام هم در روزهای آخر این ماه واقع شده است به همین دلیل گاهی در تاریخ اشتباه شده و به جای سال ۱۲۸ ه.ق سال ۱۲۹ ه.ق نوشته شده است.
ذکر روز هفتم صفر به عنوان میلاد امام کاظم علیه السلام پس از درگذشت مرحوم بروجردی و در زمان پهلوی در تقویم‌ها ثبت شد.من تاکنون در هیچ تقویمی قبل از رحلت مرحوم آیت الله بروجردی، ندیدم که میلاد امام باقر علیه السلام و امام کاظم علیه السلام در اوایل ماه صفر ذکر شود و این ماجرا پس از درگذشت مرحوم بروجردی که علما علیه شاه قیام کردند، انجام شد. شاه تصمیم گرفت علیه حوزه اقدامی کند و چون حوزه هفتم ماه صفر را شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام می‌دانست، در مقابل، شاه در تقویم‌ها این روز را به عنوان میلاد امام کاظم علیه السلام مطرح کرد که ثبت شد. هنوز هم پس از گذشت سال‌ها از این موضوع، دفاتر مراجع و علما هفتم صفر را به عنوان شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام می‌دانند و عزاداری می‌کنند. اما صداوسیما و رسانه‌ها این روز را به عنوان روز میلاد مطرح می‌کنند. حتی در قم در صحن حرم حضرت معصومه علیها السلام دعوایی پیش آمد سخنران کاروان کربلایی‌ها که برای عزاداری به حرم آمده بود، در سخنانش گفته بود از مظلومیتهای امام دوم علیه السلام این است که در مهد تشیع در ایران در روز شهادت ایشان جشن میگیرند و تبریک میگویند.
از لحاظ اسناد تاریخی، مرحوم شیخ کفعمی در قرن 9 در کتاب «مصباح بلدالامین»، هفتم صفر را زمان شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام اعلام کرده و لذا معمول شیعیان غیر ایرانی، مخصوصا شیعیان عراق این است که هفتم صفر را شهادت امام حسن علیه السلام می‌دانند و عزاداری می‌کنند.
ظاهرا قبل از تشکیل دولت صفوی، سایر شیعیان و عمدتا شیعیان عراق، 7 صفر را شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام اعلام می‌کردند و اینکه شهادت امام حسن علیه السلام 28 ماه صفر اعلام شده، البته از لحاظ منابع تاریخی درست است؛ یعنی هم مرحوم شیخ کلینی در «کافی» و هم مرحوم شیخ مفید در «الارشاد» 28 صفر را اعلام کرده‌اند و شیخ تبریزی صاحب «اعلام‌الوری» گرچه خمیر‌مایه اصلی‌اش از «الارشاد» شیخ مفید است، اما همه این بزرگان 28 صفر را شهادت امام حسن علیه السلام اعلام کرده است.
در زمان صفویه چون تشیع مذهب رسمی شده بود، با مشورت علما برای اینکه اعلام عزا و تعطیل رسمی کنند، لذا وفات پیامبر صلّی الله علیه و آله، شهادت امام حسن علیه السلام و امام رضا علیه السلام را در یک روز در آخر ماه صفر جمع کردند تا هم عزاداری شکوه‌مند‌تری برگزار شود و هم از تعدد تعطیلی جلوگیری شود و این باعث شد که سایر شیعیان به خصوص شیعیان عراق مخالفت خود را با این تقویم اعلام کنند. مرحوم آیت الله العظمی شیخ عبدالکریم حائری یزدی که درس خوانده نجف و کربلا بود، بعد از هجرت از نجف به سوی ایران، این روش را از علمای نجف و کربلا به ایران و قم انتقال داد و از آن وقت به بعد، علما در این روز برای امام حسن علیه السلام عزاداری می‌کنند.
اعلام میلاد امام کاظم علیه السلام در هفتم صفر در میان شیعیان سابقه ندارد و از زمان صفویه و بعد از مشورت با علما قرار شد که در دو ماه محرم و صفر تمام حسینیه‌ها و مساجد، سیاهپوش باشد. زمانی که برای تبلیغ به کشورهای خارجی می‌رفتیم، با این مشکل مواجه بودیم؛ یعنی آن‌جا، هفتم صفر برای شهادت امام حسن علیه السلام عزاداری می‌کردند، در حالی که رسانه‌های ایران تبریک و جشن و سرور داشتند و این دو رفتار متناقض، برای آن‌ها سؤال‌برانگیز بود.
علامه شوشتری صاحب «قاموس‌الرجال» گفته است که «لم یعین احد شهره»؛ یعنی هیچ‌کس ماه تولد امام کاظم علیه السلام را تعیین نکرده است، چه برسد به روز تولد! و در منابع تاریخی فقط سال تولد ذکر شده است؛ ولی شیخ تبریزی در کتاب «إعلام‌الوری» و «تاج‌الولید» و همچنین مرحوم «ابن شهرآشوب» در کتاب «مناقب آل ابی‌طالب» روز تولد امام کاظم علیه السلام را 7 صفر اعلام کرده‌اند و هیچ نقل دیگری در این زمینه نیست، اما قبل از قرن 5 و 6 هجری؛ یعنی مرحوم «شیخ کلینی» در «کافی» یا مرحوم «شیخ مفید» در«الارشاد» هیچ روز و ماهی را برای تولد امام کاظم علیه السلام اعلام نکرده‌اند، لذا کلام علامه شوشتری به بعد از قرن 6 مربوط می‌شود، بالاخره تعیین تولد امام کاظم علیه السلام مربوط به متأخرین است.
برنامه‌‌های ما با سایر شیعیان جهان باید هماهنگی داشته باشد و آن بنای 500 ساله علمای شیعه که از زمان صفویه پایه‌گذاری شده بود را هم برهم نزنیم، لذا تولد امام باقر علیه السلام در سوم صفر و تولد امام کاظم علیه السلام در هفتم صفر را از مراسم‌های جشن در محرم و صفر خارج کنیم، مخصوصا، تولد امام باقر علیه السلام که در ماه رجب گرفته می‌شود.
چه لزومی دارد که این روز جشن گرفته شود، در حالی که در این روز تمام علما در قم و جهان عزادار هستند و آنچه از ابتدای رسمیت یافتن تشیع رخ داد بنا بر این نبوده است که برای هر معصومی جشنی برپا کنند، بلکه فقط برای میلاد حضرت رسول صلّی الله علیه و آله، امام علی علیه السلام ، امام حسین علیه السلام و البته امام صادق علیه السلام ، امام رضا علیه السلام و امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف جشن و سرور گذاشته شود و هیچ‌کس نمی‌تواند از منابع تاریخی نشان بدهد که شیعه از ابتدا بنا بر جشن گرفتن تمام موالید معصومین علیهم السلام داشته است، لذا به طریق اولی نباید جشن و سروری در زمان سیاه پوشی جامعه دینی برای عزای امام حسین علیه السلام رخ دهد.
اینکه در 7 صفر عزاداری برای امام حسن علیه السلام داشته باشیم، علاوه بر اینکه احترام به شیعیان غیر ایرانی و علماست، بلکه همان‌طور که گفته شد، از مرحوم شیخ کفعمی نقل به شهادت امام حسن علیه السلام در 7 صفر وجود دارد، لذا گرچه نقل شهادت در 7 صفر نسبت به 28 صفر ضعیف‌تر است، ولی اگر 2 روایت داریم، که یکی روایت نقل سندی بلااشکال است و دیگری روایتی ضعیف است، اما عمل علما طبق آن روایت ضعیف است نه آن روایت قوی، لذا عمل را مرجح می‌دانند، فلذا علما مبنایشان در مسائل فقهی هم این‌گونه است؛ یعنی عمل را اقوی از سند می‌دانند.
