پرسش :
آیا بعد از فاجعه منا، می‌توان حج را تعطیل کرد؟
پاسخ :
حج سال 1394 ه.ش، به واقع "حج خونین" برای زائران بیت الله الحرام بود، از حادثه سقوط جرثقیل در مسجدالحرام گرفته تا کشته شدن زائرین در مراسم رمی جمرات که بیش از ٤٧٠٠٠ نفر کشته در این حادثه خون بار وجود دارد. آنچه در وهله اول به ذهن هر انسانی تداعی می شود، بی کفایتی مسئولان آل سعود در برگزاری حج است، خاندانی که مدعی خادم الحرمین است، به جای تمرکز بر مدیریت حج، به دنبال پرورش و حمایت مالی از جریان های تکفیری همچون داعش است و در اوج مراسم حج و در ماه حرام، به فکر بمباران مردم مظلوم یمن، ظلم به مردم بحرین و کمک تسلیحاتی به جریان‌های تکفیری در سوریه است.
لکن از این بی کفایتی خاندان عیاش آل سعود که بگذریم، اگر در سایت‌ها، وبلاگ‌ها و شبکه‌های اجتماعی، جستجویی اجمالی داشته باشید، متوجه خواهید شد که مطالب متعددی پیرامون مخالفت با حج، نوشته شده است که همگی حکایت از ترک این فریضه الهی دارد و از مسلمانان به دلائل مختلف خواسته شده است که این تکلیف الهی را ترک کنند. از جمله ادله‌ای که در میان این استدلالات زیاد به چشم می‌خورد، این است که چرا هزینه‌های کلانی که برای حج خرج می‌شود را صرف رفع مشکلات در داخل از کشور نکنیم؟ چرا حاجی، هزینه سفر خود به سرزمین وحی را صرف رفع گرفتاری از یک خانواده بی بضاعت و یا تهیه جهیزیه برای یک دختر جوان نمی‌کند.
این نوشتار، در مقام پاسخ به این سوالات می‌باشد و بیان خواهد داشت که بین حج واجب و مستحب، تفاوت وجود دارد. و بعد از بیان حکمت حج و اسرار فردی و اجتماعی این واقعه عظیم در جهان بشریت که هر سال، فقط یک مرتبه، انجام می‌شود، این سوال را پاسخ خواهیم داد که آيا واقعا رفتن به حج، در شرايط فعلی، واجب است؟ و مرجع تصمیم‌گیری در این باره، آیا بر عهده حاکم اسلامی خواهد بود؟
مقدمات بحث
قبل از ورود به اصل پاسخ لازم است در ارزيابی اين موضوع به چند نکته توجه داشته باشيم:
1. اولين نکته توجه به ضرورت دينی و اهميت و آثار بسيار مهم و سازنده حج در ابعاد فردی و اجتماعی است.
2. نکته دوم تبيين فقهی موضوع است و توجه به اين‌که حج دارای اقسامی است؛ واجب و مستحب و در موارد تزاحم ميان اجرای هريک از اقسام حج با ساير ضرورت‌ها و مصالح، حکم هر يک متفاوت است.
3. ممکن است در مواردی به خاطر عناوين ثانويه يا احکام حکومتی، حج تعطيل شود و ولی‌فقیه می‌تواند بر اساس مصالح اهم اسلام و مسلمین، موقتاً حکم به تعطیل یک حکم شرعی - اعم از عبادی و غیرعبادی - نماید. البته بايد دقت داشت مصلحتی که موجب تعطیل امر عبادی چون حج می‌شود، باید از طريق کارشناسی و تخصصی ثابت شود که از مصلحت موجود در آن امر عبادی مهم‌تر باشد.
4. نکته ديگر نگاه تطبيقی و مصداقی و و ضعیت امروز، به موضوع پرسش است که بايد ببينيم، آيا مصلحت رفتن به حج علی رغم اين‌که می‌دانيم دولت سعودی از درآمدهای ناشی از آن برای ترويج وهابيت و ... استفاده می‌کند، با نرفتن به حج و ترک يکی از مهم‌ترين فرايض الهی و آثار متعددی که به دنبال دارد در شرايط کنونی کدام دارای مصلحت مهمتری است؟ البته با تفکيک ميان حج واجب و مستحب.
5. نکته بعدی نقد اين رويکرد است که آيا با تعطيلی حج توسط ايران می‌توان جلوی فعاليت‌های وهابيت را گرفت؟! يا اين‌که بايد از اين موقعيت استفاده نمود و با پربار نمودن حج و برپایی حجی ابراهيمی و تلاش برای بيداری جهان اسلام و ...، به خنثی سازی توطئه‌های دشمنان و گسترش اسلام ناب اقدام کرد؟
آیا بهتر نیست، عمره تعطیل شود؟
حج عمره با توجه به مستحب بودن آن تفاوت عمده‌ای با حج تمتع (واجب) دارد و برخی از هموطنان ما در طول عمر خود، چندین بار به این سفر معنوی و مستحب مشرف می‌شوند. در این یادداشت منظور ما بررسی ضرورت سفر حج عمره (مستحب) در شرایط و موقعیت کنونی است و در صدد آن نیستیم تا با سفر حج تمتع که بر هر مسلمان دارای توانایی این سفر یک بار در عمر، واجب است، مخالفت نماییم. اما باید در نظر داشته باشیم مبادا، سفر حج عمره، این عمل خیر ما، منجر به تامین هزینه‌های مالی جریان‌های انحرافی و تکفیری گردد و از این طریق قلب رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله جریحه دار شود.
جای تأسف است که از زمان حکومت آل سعود بر سرزمین وحی، روز به روز از حرمت حرمین الشریفین کاسته می‌شود و در روزگار فعلی، مسئولان کشور عربستان و خاندان آل سعود، از جمله مهم‌ترین تأمین کنندگان مالی جریان‌های تکفیری و ضد مردم سالاری در منطقه خاورمیانه به حساب می‌آیند و با در نظر گرفتن این مهم که درآمد عربستان سعودی از محل زائرین خانه خدا به جیب چه کسانی می رود و به دست چه کسانی اسلحه می‌دهد، رفتن یا نرفتن به حج عمره را تحت الشعاع قرار می‌دهد. این موضوع زمانی اهمیت بیشتری می‌یابد که از یک سو در برهه زمانی فعلی، عربستان سعودی بیشترین نقش را در کشتار مردم یمن ایفا می‌کند و از سوی دیگر با وجود سودآوری فراوان زائران ایرانی برای عربستان سعودی، هر روز شاهد یک توهین جدید از سوی مقامات سعودی هستیم و ادامه این روند به هیچ عنوان، عزت مردم ایران را تامین نخواهد کرد.
حدیث امام علی علیه السلام درباره حج مستحبی
در دین مبین اسلام، در شرایط عادی، عمره و حج غیر واجب، مستحب می‌باشد. حتی به گونه‌ایی است که در وهله اول، توصیه پیشوایان معصوم، این است که با صرفه جویی در مخارج حج و جلوگیری از هزینه‌های غیرضروری، مسلمانان، هم حج مستحب را انجام دهند و هم بتوانند مبلغ صرفه جویی شده را به صدقات و خیرات و کمک به فقرا، اختصاص دهند، تا بدین وسیله، هم به معنویت موجود در مناسک حج دست یافته و هم به دیگر الزامات اجتماعی، چون کمک به دیگران، عمل نمود. از امام صادق علیه السلام، چنین نقل شده است:
عَنْ سَعِیدٍ السَّمَّانِ أَنَّهُ قَالَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ فِی حَدِیثٍ أَیُّهُمَا أَفْضَلُ الْحَجُّ أَوِ الصَّدَقَةُ فَقَالَ مَا أَحْسَنَ الصَّدَقَةَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قَالَ قُلْتُ أَجَلْ فَأَیُّهُمَا أَفْضَلُ قَالَ مَا یَمْنَعُ أَحَدَکُمْ مِنْ أَنْ یَحُجَّ وَ یَتَصَدَّقَ قَالَ قُلْتُ مَا یَبْلُغُ مَالُهُ ذَلِکَ وَ لَا یَتَّسِعُ قَالَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یُنْفِقَ عَشَرَةَ دَرَاهِمَ فِی شَیْءٍ مِنْ سَبَبِ الْحَجِّ أَنْفَقَ خَمْسَةً وَ تَصَدَّقَ بِخَمْسَةٍ أَوْ قَصَّرَ فِی شَیْءٍ مِنْ نَفَقَتِهِ فِی الْحَجِّ فَیَجْعَلُ مَا یَحْبِسُ فِی الصَّدَقَةِ فَإِنَّ لَهُ فِی ذَلِکَ أَجْراً؛
سعید السمان از امام صادق علیه السلام می‌پرسد: حج برتر است یا صدقه؟. امام صادق علیه السلام ، پاسخ می‌فرمایند: صدقه در راه خدا چه کار خوبى است؟ و اين جمله را سه نوبت زمزمه کرد. من گفتم: درست. اما اجر کدام يک بيشتر است؟ امام صادق علیه السلام گفت: چه مانعى دارد که انسان، هم به حج خانه خدا بيايد و هم در راه خدا صدقه بپردازد؟ (راوی می‌گوید) من گفتم: اگر توان مالی عمل به هر دو عبادت را نداشته باش، چه مىتواند بکند؟ امام صادق علیه السلام، گفت: اين کار که غير ممکن نيست: مثلا هر گاه که قرار باشد ده درهم هزينه سفر کند به پنج درهم اکتفا کند و پنج درهم ديگر را در راه خدا صدقه کند و اگر تا اين حدّ نیز ممکن نباشد، آن چه مىتواند از هزينه سفر بکاهد و هزینه صرفه جویی را صدقه کند که اجر او کامل شود. من گفتم: بلى با اين رهنمود شما مىتوانيم به هر دو عبادت موفّق شويم(1).
اما در هر حال، هر انسانی به حال خود آگاه‌تر از دیگران است و باید با استفاده از عقل و دانش خود، ملاحظه نماید که کدام رفتار مستحب، از ریا و هوای نفس او دورتر بوده و جنبه‌های معنوی را در او تقویت نموده و او را به خدا نزدیک‌تر می‌نماید و سپس به یافته‌های عقلی خود در این زمینه عمل نماید. مطمئنا هر عملی که از ریا دورتر و به اخلاص نزدیک‌تر باشد، ثواب بیشتری را به دنبال خواهد داشت و توصیه‌های متفاوتی که پیشوایان معصوم علیهم السلام می‌نمودند، بگونه‌ای که یک بار حج را توصیه نموده‌اند:
دِرْهَمٌ تُنْفِقُهُ فِی الْحَجِّ أَفْضَلُ مِنْ عِشْرِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ تُنْفِقُهَا فِی حَق(2)
و بار دیگر، صدقه را مناسب و بهتر از حج می‌دانستند:
لَقَضَاءُ حَاجَةِ امْرِئٍ مُؤْمِنٍ أَفْضَلُ مِنْ حَجَّةٍ وَ حَجَّةٍ وَ حَجَّةٍ حَتَّى عَدَّ عَشْرَ حِجَج(3).
در همین راستا، ارزیابی می‌شود. و ظاهرا، برگرفته از همین اصل کلی فوق (رعایت اخلاص و شرایط زمان و مکان) و با در نظر گرفتن شرایط مخاطبان بوده است.
لکن در شرایط فعلی و با توجه به مسائل پیش آمده، و به دلیل جنایات نظام سعودی در منطقه به‌ویژه یمن و خیانت شنیع مأموران آل سعود در فاجعه منا، شیعیان می‌توانند عمره و حج مستحبی، را تعطیل نمایند و در مقابل به فقرا و نیازمندان، رسیدگی کرد. کما این‌که ابو بصير از امام باقر علیه السلام نقل می‌کند که، ایشان فرمودند:
وَ لَأَنْ أَعُولَ أَهْلَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ أَسُدَّ جَوْعَتَهُمْ وَ أَکسُوَ عَوْرَتَهُمْ فَأَکفَّ وُجُوهَهُمْ عَنِ النَّاسِ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَحُجَّ حَجَّةً وَ حَجَّةً وَ حَجَّةً وَ مِثْلَهَا وَ مِثْلَهَا حَتَّى بَلَغَ عَشْراً وَ مِثْلَهَا وَ مِثْلَهَا حَتَّى بَلَغَ السَّبْعِينَ؛
اگر هزينه زندگى خانوادهاى مسلمان را بپردازم، سيرشان سازم، آنها را بپوشانم و از مردم بىنيازشان گردانم، نزد من، محبوبتر از آن است که حج بگزارم و حج بگزارم و حج بگزارم تا ... هفتاد حج(4).
روشن است که اين سنجشها و ترجيحها، ميان حج مستحب و صدقه مستحب(انفاق) است و نه ميان حج واجب و صدقه مستحب؛ چون هيچ مستحبى نمىتواند جاى واجب را بگيرد يا از آن، بالاتر باشد. و البته درباره امکان تعطیلی حج مستحبی(عمره)، می‌توان به حدیثی از امام علی علیه السلام در این باره، استناد کرد:
لَوْ کانَ لِي وَادِيَانِ يَسِيلَانِ ذَهَباً وَ فِضَّةً مَا أَهْدَيْتُ إِلَى الْکعْبَةِ شَيْئاً لِأَنَّهُ يَصِيرُ إِلَى الْحَجَبَةِ دُونَ الْمَسَاکينِ؛
اگر دو رودخانه مواج از طلا و نقره داشته باشم، هیچ چیز به کعبه اهدا نخواهم کرد، زیرا به پرده داران «ناشایست» می‌رسد نه به مساکین و مستمندان(5).
که مصداق بارز "پرده داران ناشایست و نالایق" در حدیث فوق در عصر معاصر، خاندان آل سعود به عنوان کلیددار کعبه، می‌باشند که صلاحیت و شایستگی، اداره حرمین شریفین را ندارند.
و یا حتی شیعیان می‌توانند عمره و حج مستحبی خویش را تبدیل به زیارت حرم امام حسین علیه السلام کنند و بی‌شک ثوابی مضاعف دریافت خواهند کرد و از جانب شخص نازنین پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله نیز، بی‌جواب نخواهد ماند. زیرا در چنین حالتی که آل سعود و پیروان آنان(داعش)، به نابودی شیعیان امیرالمومنین، کمر همت بسته‌اند، شیعه نیز به تأسی از مولا و سرور خویش، امام حسین علیه السلام که در روز هشت ذی الحجه حج مستحبی و عمره مفرده خویش را تمام کرد و راه کربلا را پیش گرفت، عمل نموده و اربعین حسینی را مقدمه و زمینه ساز ظهور منجی عالم بشریت، امام عصر، حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف، سازد. چنان‌که وقتی عبدالله بن زبیر از امام حسین علیه السلام پرسید: آیا حج را ترک می‌کنید؟! امام حسین علیه السلام فرمودند:
لَأَنْ أُدْفَنَ بِشَاطِئِ الْفُرَاتِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أُدْفَنَ بِفِنَاءِ الْکَعْبَة؛
دفن شدن کنار فرات را بر دفن شدن کنار خانه کعبه ترجیح می‌دهم(6).
به جای سفر حج مستحبی، ایران را بسازید
امام خمینی رحمت الله علیه، روز 26 خرداد ماه سال 1358 در پیامی مردم ایران را به جهادی همگانی برای سازندگی ایران دعوت کردند. متن کامل این پیام در روزنامه‌های 27 خرداد منتشر شد. در بخشی از این پیام که در روزنامه اطلاعات بیست و هفتم خرداد ماه سال 58 منتشر شده آمده است:
«همه موفق باشند که در این جهاد شرکت کنند و این خرابه را بسازند و برادران خود را کمک نمایند، که شاید هیچ عبادتی بالاتر از این عبادت نباشد. بلکه من از اشخاصی که برای زیارت‌ها مثل زیارت مکه معظمه و مدینه منوره می‌خواهند به طور استحباب بروند، از آنها می‌خواهم و تقاضا می‌کنم که شما برای ثواب می‌خواهید مکه مشرف بشوید و یا می‌خواهید مدینه منوره و یا به عتبات(آن موقع، صدام حاکم کشور عراق بود) مشرف شوید، امروز ثوابی بالاتر از این نیست که به برادران خودتان کمک کنید. و این سازندگی را همه با هم شروع کنید که ایران خودتان درست ساخته بشود.»
حالا هر سال، عمره نروید
در همین رابطه حضرت آیت‌الله العظمی امام خامنه‌ای مدظله‌العالی نیز در تاریخ 30 /11/ 1385 در دیدار مسئولان و دست‌اندرکاران اجرای سیاست‌های کلی اصل ۴۴ در مورد عمره مفرده اظهار نظری به شرح زیر کرده‌اند:
«اگر از من سؤال کنند کسی ثروتی تولید کند برای این‌که بیست نفر یا صد نفر انسان را که زندگی‌شان سرشار از محرومیت است، به نوا برساند، یا مثلاً فرض بفرمایید که پنجاه نفر را که در فلان شهر زندگی می‌کنند و در آرزوی یک بار زیارت قبر مطهر علی‌بن‌موسی الرضا در حسرتند و نتوانستند بروند، اینها را با ثروتش به زیارت ببرد، این بهتر است یا با همین پولی که می‌خواهد با آن تولید ثروت کند، ده سال پشت سر هم عمره برود، بنده به طور قطع و یقین و بدون هیچ تردید خواهم گفت اولی مقدم است. حالا هر سال عمره نرود.»
بنابراین، در مجموع، می‌توان چنین نتیجه گرفت که چناچه عزت و کرامت مسلمانان شیعه، حفظ نشود و هزینه عمره مستحبی، تبدیل به گلوله برای کشتار شیعیان، شود، قطعا حج مستحبی و عمره، موجب ثواب و قرب الهی نخواهد بود و باید تحریم شود.
تفکیک میان حج واجب و حج مستحب
اما درباره حج واجب، مساله شاید فرق کند. زیرا برخی از کارشناسان امر، معتقدند، اگر برای رهایی از هتاکی‌های سعودی، به جای تحرک بیشتر دولت ایران، به تعطیلی حج واجب، فکر کنیم؛ ممکن است هم دشمن سعودی، گستاخ‌تر شود و هم از این حربه را برای خارج کردن شیعه از دایره مسلمین و تبلیغات مسموم علیه مذهب شیعه، استفاده کند. البته ممکن است در آینده و با تداوم دشمنی‌های آل سعود با مذهب اهل بیت، و بنابر مصالحی عظیم‌تر، همچون اقدام امام راحل در سال 66 و بعد از کشتار خونین ایرانی‌ها در مراسم برائت از مشرکین توسط خاندان آل سعود، این بار نیز، مقام معظم رهبری، بنابر مصلحت و حکم حکومتی، به تعطیلی حج، حکم بفرمایند. به عنوان مثال، اگر حاکم اسلامی تشخيص دهد که امنيت و جان حجاج در خطر است و تلاش آنها در رفع موانع کافی نبوده، می‌تواند با صلاحديدی که دارند اين سفر معنوی را برای مدتی تعطيل کنند و به تعویق بياندازند.
اسلام دارای مبانی و ارکانی است. يکی از اين ارکان، حج است. چنان‌که امام باقر علیه السلام، فرمودند:
اسلام بر پنج پايه بنيان نهاده شده است: نماز، زکات، روزه، حج و ولايت.
بنابراين، آن کس که عمدًا حج نگزارد، رکنی از ارکان دين الهی خويش را نابود کرده و در نتيجه اسلام کامل را از بين برده است. و نیز امام صادق علیه السلام، چنین می‌فرمایند:
لَوْ کانَ لِأَحَدِکمْ مِثْلَ أَبِی قُبَيْسٍ ذَهَبٌ يُنْفِقُهُ فِی سَبِيلِ اللَّهِ مَا عَدَلَ الْحَج؛
اگر کسی به وزن کوه ابوقبیس(کوهی بزرگ)، طلا در راه خدا انفاق کند جای حج (واجب) را نمی‌گیرد(7).
سفر حج، یکی از سفرهای معنوی و مقدس است که در رشد و تعالی انسان‌ها و آشنایی با تاریخ و فرهنگ اسلام و ارتباط آنان با خالق مهربان تأثیر به سزا و غیرقابل انکاری دارد. شاید به همین دلیل است که چنین سفری در آیات قرآن و روایات معتبر مورد تشویق و ترغیب قرار گرفته است و قرآن مجید حج تمتع را برای همه کسانی که استطاعت و توانایی انجام آن را داشته باشند واجب شمرده شده است.
وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمینَ؛
براى خدا، حج آن خانه بر کسانى که قدرت رفتن به آن را داشته باشند واجب است. و هر که راه کفر پیش گیرد، بداند که خدا از جهانیان بىنیاز است(8).
و نیز ائمه معصومین با تاسی از کلام وحی، فرموده‌اند:
مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یَحُجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ لَمْ یَمْنَعْهُ مِنْ ذَلِکَ حَاجَةٌ تُجْحِفُ بِهِ أَوْ مَرَضٌ لَا یُطِیقُ فِیهِ الْحَجَّ أَوْ سُلْطَانٌ یَمْنَعُهُ فَلْیَمُتْ یَهُودِیّاً أَوْ نَصْرَانِیّاً؛
کسی که حج واجب خود را ترک کند و با همین حالت از دنیا برود غیرمسلمان از دنیا رفته است(9).
شرایط وجوب حج
حجّ و زیارت خانه خدا و انجام اعمالى که آنها را مناسک حجّ مى‌نامند و در تمام عمر یک بار بر همه کسانى که داراى شرایط زیر باشند واجب است:
1- بالغ باشند. 2- عاقل باشند. 3- با انجام حجّ، عمل واجب دیگرى را که مهم‌تر از حجّ است ترک ننمایند یا کار حرامى که اهمیتش در شرع بیشتر است را بجا نیاورند. 4- استطاعت داشته باشند که آن، به چند چیز حاصل مىشود:
الف: داشتن زاد و توشه راه و آنچه در سفرش به آن محتاج است و مرکب سوارى مورد نیاز، یا مالى که بتواند به وسیله آن، اینها را به دست آورد.
ب: نبودن مانعى در راه و عدم وجود ترس از خطر و ضرر بر جان و عِرض و مال خویش، که اگر راه بسته است یا ترس از خطرى وجود دارد حجّ بر او واجب نیست، ولى اگر راه دیگرى دارد هر چند دورتر است لازم است از آن راه به حجّ رود.
ج: توانایى جسمانى بر انجامِ مناسک حجّ.
د: داشتنِ وقتِ کافى براى رسیدن به مکه و انجام مناسک.
ه. داشتنِ مخارجِ کسانى که خرج آنها بر او شرعاً یا عرفاً لازم است.
و: داشتنِ مال یا کسب و کارى که بعد از بازگشت بتواند با آن زندگى کند.
بنابراین کسانی که دارای شرایط بالا باشند حج تمتع بر آنها واجب است. حتماً باید شخصاً حج به جا بیاورند و با صرف پول در راه‌های خیر یا اعزام دیگران به حج، این واجب از آنها برداشته نمی‌شود.
بله. از شرايط وجوب حج، علاوه بر تمکن و استطاعت مالی، استطاعت جانی و امنيت جان در سفر هم از ديگر شرايط است. اگر حاکم اسلامی تشخيص دهد که امنيت و جان حجاج در خطر است و تلاش آنها در رفع موانع کافی نبوده می‌تواند با صلاحديدی که دارند اين سفر معنوی را برای مدتی تعطيل کنند و به تعويض بياندازند.
آیا بعد از فاجعه منا، حج واجب، باید تعطیل شود؟
اگر ایرانیان در کانون مرکزی جغرافیای جهان اسلام و بزرگ‌ترین اجتماع عظیم مسلمین که در سال، فقط یک بار، برگزار می‌شود، حضور نداشته باشند، عربستان و آل سعود، تبلیغات مسموم و برنامه‌های بسیار مخرب تدارک خواهد کرد. و ایران به عنوان طلایه‌دار اسلام شیعی و مهم‌ترین مانع گسترش وهابیت و تفکرات سلفی افراط‌گرای مذهبی در اهل سنت همچون داعش و القاعده، از حوزه اثرگذاری به حاشیه سوق داده خواهد شد.
علاوه بر این در حال حاضر و با توجه به اجتماع عظیم 20 میلیونی شیعیان در مراسم اربعین حسینی، حتی اگر عقب از حج واجب، عقب نشینی مذهبی بکنیم، ممکن است در فرداها، دست نشانده‌های سعودی و تروریست‌های سلفی داعش و القاعده، با برنامه‌ریزی و توطئه، اقدام به انفجار و ناامن کردن مراکز مقدسه شیعه، و مشابه این مسائل می‌کنند تا زیارت کربلا و نجف و کل عتبات عراق، نیز تعطیل شود. بنابراین، لازم است در مقطع فعلی و در حال حاضر، در اقدامی پیش دستانه و بنابر مصالح عظیم جهان اسلام و مذهب شیعه، و بلکه بنابر تکلیف واجب دینی، در حج واجب که در سال، فقط یک بار تکرار می‌شود، از این فرصت، کمال استفاده را داشت. لکن اگر بنابر مصالحی بزرگ‌تر و مهم‌تر، همچون تعطیلی حج واجب از طرف امام خمینی رحمت الله علیه بعد از کشتار خونین حج سال 66، شرایط در ماه‌های آینده، ایجاب کند، قطعا داستان، فرق خواهد کرد.
توجه به حکمت و اسرار حج
حج آثار و برکات زیادی دارد که در هیچ یک از فرایض دینی به صورت یکجا وجود ندارد و در برخی روایات آمده که حج انسان را از گناه و آلودگی پاک می‌کند و خداوند به وسیله حج روح او را آرام کرده و انسان را نورانی می‌کند؛ نورانیتی که تنها اولیای خدا می‌تواند ببیند.
حج از جمله دستورات اسلامی است که دو ویژگی فردی و اجتماعی مهم را به دنبال دارد:
الف: ویژگی فردی حج؛ ایجاد نوعی رشد معنوی در انسانهاست که به سختی می‌توان آن را در عبادات واجب دیگر جستجو نمود. حال حج با آن همه مناسک و اعمال آن، و مکان‌هايی که يادآور عبادات و عذر و توبه حضرت آدم در منی و عرفه، سختی‌ها و مجاهدت های حضرت ابراهيم و اسماعيل در مبارزه با بت‌ها و نمروديان، مبارزات پيامبر خاتم با کفار و بت پرستان، مکان و فرصتی خاص برای کسب مقامات روحانی معنوی، توبه و بازگشت به سوی خداوند غفار و کريم، حال همه آنها را باید کنار گذاشت؟
البته طبیعی است که هر شخصی به اندازه توانایی‌های خود، خواهد توانست بهره‌های لازم را از این عبادت بزرگ الهی دریافت نماید. چنان‌که امام صادق علیه السلام، درباره ثمرات و فوائد حج واجب، چنین می‌فرمایند:
الْحُجَّاجُ یَصْدُرُونَ عَلَى ثَلَاثَةِ أَصْنَافٍ صِنْفٌ یُعْتَقُ مِنَ النَّارِ وَ صِنْفٌ یَخْرُجُ مِنْ ذُنُوبِهِ کَهَیْئَةِ یَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ وَ صِنْفٌ یُحْفَظُ فِی أَهْلِهِ وَ مَالِهِ فَذَاکَ أَدْنَى مَا یَرْجِعُ بِهِ الْحَاج؛
حاجيان، با سه نوع پاداش الهى به خانه خود بازمی‌گردند: يک دسته از آتش دوزخ رها می‌شوند که گناه گذشته و آينده آنان بخشوده می‌گردد. و يک دسته از گناهان خود پاک می‌شوند مانند آن روزى که از مادر به دنيا آمدهاند. و يک دسته از حيث مال و خاندان خود بيمه ايمنى دريافت می‌کنند، و اين نازل‌ترين پاداشى است که يک نفر حاجى دريافت می‌کند(10) .
طبق احادیث اسلامی، حج، مایه تقویت دین، سلامتى بدن، فزونى رزق، استجابت دعا، رهایی از فقر، در خیر و خوبى به سر بردن، ایمنى از حساب در قیامت، آرامش جان، از بین رفتن غرور و تکبر، روى آوردن به خدا و بیرون آمدن از گناه است.
ب: ویژگی اجتماعی حج؛ برقرار ماندن مرکزیت واحدی برای تمام مسلمانان است، به گونه‌ای که این مرکز الهی، هیچ گاه نباید تعطیل و یا تضعیف شود. آنچه از سخنان معصومان علیهم السلام برداشت می‌شود، این است که اگر نرفتن به حج، موجبات تضعیف حج را به وجود آورده، کعبه را خالی از جمعیت نموده و به جنبه اجتماعی حج، آسیب رساند، هیچ کار خیر دیگری نمی‌تواند جایگزین حج به شمار آمده و با هیچ بهانه‌ای نباید از آن، شانه خالی نمود.
آری، می‌شود به تنهایی و در خانه‌هایمان نماز را اقامه کرد و به تنهایی و در سرزمین خود، می‌توان تعدای فقیر را سیر کرد، اما نمایش ابهت و عظمت جهانی دین اسلام و نمایش جهانی این کنگره عظیم حج، و اجتماع عظیم میلیونی که تنها در حج و اربعین حسینی، به نمایش گذاشته می‌شود، قابل مقایسه نیست. همچنین ابرقدرت‌های بزرگ دنیا را جز با وحدت و برادری و اتحاد و مقاومتی که در کنگره عظیم و جهانی حج به نمایش جهانی گذاشته می‌شود، نمی‌توان شکست داد و این همان فلسفه مهم حج است که نه کمک به فقرا و نه قربانی و نه نماز و روزه هیچ کدام نمی‌تواند جایگزین آن شود و دشمن در تلاش برای نابود کردن این همبستگی و فلسفه است.
حج، این واجب الهی به اندازه‌ای مهم است که اگر روزی پیش آید که مسلمانان، به هر دلیل، تمایلی به سفر حج نداشته باشند، رئیس حکومت¬های اسلامی موظفند، حتی با پرداخت هزینه سفر از اموال عمومی، آنان را وادار به این مسافرت نمایند. چنانچه امام صادق علیه السلام، چنین می‌فرمایند:
لَوْ أَنَّ النَّاسَ تَرَکوا الْحَجَّ لَکانَ عَلَى الْوَالِي أَنْ يُجْبِرَهُمْ عَلَى ذَلِک وَ عَلَى الْمُقَامِ عِنْدَهُ وَ لَوْ تَرَکوا زِيَارَةَ النَّبِيِّ ص لَکانَ عَلَى الْوَالِي أَنْ يُجْبِرَهُمْ عَلَى ذَلِک وَ عَلَى الْمُقَامِ عِنْدَهُ فَإِنْ لَمْ يَکنْ لَهُمْ أَمْوَالٌ أَنْفَقَ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْتِ مَالِ الْمُسْلِمِينَ؛
اگر مردم خانه خدا را متروک بگذارند، بر حکومت اسلامى واجب است که مردم را به زيارت حج و توقف در کنار خانه خدا مجبور کند. اگر مردم حرم مدينه را متروک بگذارند، بر حکومت اسلامى واجب است که مردم را به زيارت حرم رسول خدا و توقف در مدينه مجبور کند و اگر مردم فقير و نيازمند باشند، بايد از بودجه اسلامى هزينه سفر آنان را تأمين کند(حج بیرق و پرچم جهانی اسلام است و همیشه باید باقی بماند)(11).
بشارت امام صادق علیه السلام به داغدیدگان فاجعه منا
اما در میان این ماجرا اجر و پاداش کسانی که مظلومانه جان باختند، حرف دیگری است که با مراجعه به احادیث معصومین علیهم السلام آرامش خاصی به انسان دست می‌دهد. تا جایی که مطالعه این حدیث امام صادق علیه السلام که فرمودند:
من مات فی طریق مکه ذاهبا او جائیا امن من الفزع الاکبر یوم القیامه، من مات محرما بعثه الله ملبیا؛
کسی که در راه زیارت خانه خدا در مکه، در حال رفتن یا برگشتن از دنیا برود، از ناله بزرگ روز قیامت در امان خواهد بود، و اگر در حال احرام از دنیا رفته باشد، لبیک گویان در روز قیامت محشور می‌گردد. این حدیث، روح انسان را نشاط می‌بخشد و التیام قلب زخم خورده داغدیدگان است(12) .
پاسخی به شبهات حج
حادثه غم‌انگیز شهادت حاجیان در منی باعث شده به جای پرداختن به اصل حادثه و محکومیت عاملان کثیف و ملعون برخی افراد از روی ناآگاهی و یا از روی عناد و گاهی هم برخی به خاطر این که خود را روشنفکر نشان دهند انتقاداتی درباره حج رفتن می‌کنند و می‌گویند آیا بهتر نیست هزینه حج صرف رسیدگی به فقرا شود؟
در این باره، علاوه بر آنچه که در مطالب بالا تفصیلا بیان شد، نکاتی چند، نیز، قابل طرح می‌باشد:
1. اگر مسلمانی، حج واجب خود را انجام داده و بین انجام حج مستحبی و یا توصیه دینی دیگری، مردد باشد، به عنوان مثال، بین حج مستحب(عمره)، با عمل واجبی چون نفقه بر افراد واجب النفقه و یا نجات بیمارانی از مرگ، مردد شود که در حیطه سرپرستی او می‌باشند. بدیهی است نباید واجبات را به بهانه مستحبات(عمره) ترک نموده، و مسلما، می‌توان عمره مستحبی را ترک نمود. لکن اگر کسانی که دارای شرایط حج تمتع و واجب، باشند، حتماً باید شخصاً حج بجا بیاورند و با صرف پول در راه‌های خیر یا اعزام دیگران به حج، این واجب از آنها برداشته نمی‌شود.
2. این سوال مطرح است که چرا در این غمخواری و مصیبت جانسوز، برای کمک به فقرا، فوری سراغ حج واجب، می‌روند؟ چرا به کسی ایراد گرفته نمی‌شود که چرا ماشین چند صدمیلیونی ثروتمندان را نمی‌بینید؟ چرا سفر به آنتالیا و دبی و تایلند و اروپا و ... را مطرح نمی‌کنید؟ آیا فقط پول‌هایی که هزینه حج می‌شوند قابلیت دادن به فقرا را دارند؟ چرا به هزینه تجملات خانه‌ها و مبلمان و تعویض پرده‌ها و لباس‌های رنگارنگ فروان ایراد نمی‌گیرید ولی حج ایراد دارد؟
3. به نظر شما با وجود ثروتمندان مولتی میلیاردر در کشور چرا به فقرا آن‌چنان که باید کمک نمی‌شود؟ به نظر شما از نداشتن پول به اندازه کافی برای کمک به فقرا است یا از عدم توجه و عدم معنویت؟
4. چرا بدون این که مصالح و فواید سفر حج را بدانیم، بی‌خودی و فقط با توجه به هزینه مادی، حج واجب را تخطئه می‌کنیم در حالی که حج واجب، یک سفر عبادی و سیاسی است.
5. سفر شیعیان به حج تأثیرات زیادی بر فضای مکه و مدینه و تقویت شیعیان و پاسخ به شبهات و شایعات وهابی‌ها و علیه شیعه و خنثی سازی گرایشات سلفی همچون داعش و طالبان و ... می‌شود.
6. آیا می‌شود عرصه بزرگ‌ترین کنگره مسلمانان(حج) را خالی کرد؟ آیا شما می‌دانید که حج چه تأثیر و اهمیتی در معنویت و زندگی فردی و اجتماعی دارد؟
7. حج را اگر خدا واجب کرده، قطعا باید بدانیم منافع و مصالحی دارد که برای جامعه و فرد ضروری است و اگر چنین ضرورتی وجود نداشت خدا آن را واجب نمی‌کرد. حج نمایش قدرت مسلمانان جهان در برابر دشمنان مشترک است و تأثیر زیادی بر وحدت مسلمانان دارد.
8. مسلم است زمانی حج حاجی، مقبول درگاه الهی، می‌شود که انسان، به فکر فقیران و نیازمندان جامعه باشد و از ثروتی که نصیب حاجی شده است، در راه رفع مشکلات و گرفتاری‌های جامعه استفاده کند. به عبارت دیگر، حاجی وقتی مستطیع می‌شود، گویی این‌که به تمام وظایف خویش رسیده و انجام داده و فقط مانده حج واجب که باید ادا کند. از طرفی نیز یکی از شرایطی که برای یک حج مقبول ذکر شده این است که حاجی باید قبل از سفر حساب مالی خود را صاف کند و دینی بر گردنش نباشد و حق کسی در مالش نمانده باشد؛ اعم از حق واجب تا خمس و زکات مال.
9. و در مقابل، در دین مبین اسلام، سفارش شده است که اگر ثروتمندان جامعه اسلامی، حقوق فقرا و نیازمندان را از طریق پرداخت خمس و زکات، انجام دهند، طبق روایت و حدیث، فقیری در جامعه یافت نخواهد شد. امام صادق علیه السلام در این راستا می‌فرمایند:
«اگر مردم زکات اموال خود را پرداخت مى‌کردند، حتى یک مسلمان فقیر و محتاج در جامعه اسلامی، باقى نمى ماند»(13).
بنابراین، به جای تاکید و پافشاری به ترک حج واجب، شایسته است، ثروتمندان جامعه را به پرداخت حقوق مالی نیازمندان از طریق ادای خمس و زکات، تشویق و سفارش کرد و نه ترک حج واجب.
10. باید مراقب وسوسه‌های شیطان بود، چون او گام به گام، انسان‌ها را از مسیر رضایت خداوند، دور نموده و به آنچه خود می‌خواهد، نزدیک می‌نماید! به عنوان نمونه، شیطان، هیچ گاه، حج را در مقایسه با تجملات زاید زندگی، قرار نمی‌دهد که مثلا آیا حج بهتر است و یا تعویض مبلمان منزل؟! بلکه، ابتدا به ذهن افراد با ایمان، متبادر می‌نماید که صدقه بهتر از حج است و در مرحله بعد، انسان را از دادن صدقه نیز منصرف نموده و وانمود می‌نماید که "چراغی که به خانه رواست، به مسجد حرام است! و ... .
11. در ضمن آل سعود، بسیار مشتاق است که ایران، خود داوطلب شده و مراسم عظیم حج واجب را تعطیل نماید. و این اشتیاق سعودی‌ها در عدم حضور مسلمانان ایران را می‌توان به وضوح در اعمال و رفتار و سخنان مسوولین و مقامات دینی و سیاسی کشور عربستان و پادشاهی آل سعود، مشاهده کرد. به راستی آیا ما نیز باید همچون آل سعود از مساله تعطیلی حج واجب، تبعیت کنیم؟
12. ایرانیان در سال هزاران میلیارد، هزینه مسافرت به چند کشور توریستی از جمله ترکیه، مالزی، تایلند و ... می‌کنند که کل سهم عربستان از این مسافرت ایرانیان، باید توسط مراکز آمار و کارشناسان امر، تعیین شود. ولی جای سوال باقی است: هنگام توهین به مقدسات و سفر حج کل معنویات این سفر به فراموشی سپرده شده و آن‌گاه برخی، به فکر فقرا و اولویت های داخل کشور و یا تحریم حج واجب، می‌افتند. ولی با دیدن آگهی های تبلیغاتی برای کشور های دیگر، هیچ گونه اعتراضی ندارند. حال سوال اصلی این است که چرا هیچ فرد و یا گروهی، خواستار تعطیلی این سفرها و صرف هزینه های کلان آن در امور خیریه، نمی‌شود؟
13. البته این شبهه (شبهه تعطیلی حج واجب و مکم به فقرا)، قدمتی به طول هزار سال دارد و در زمان معصومین علیهم السلام، نیز رایج بوده است و تازگی ندارد، و هرچند که برخی از این افراد، در گفتار خویش، صادق نیستند و حتی در فرض تعطیلی حج، نیز فقرا، همچنان نیازمند، باقی خواهند ماند. چنانچه شخصی از امام صادق، چنین پرسید:
قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ إِنَّ نَاساً مِنْ هَؤُلَاءِ الْقُصَّاصِ یَقُولُونَ إِذَا حَجَّ الرَّجُلُ حَجَّةً ثُمَّ تَصَدَّقَ وَ وَصَلَ کَانَ خَیْراً لَهُ فَقَالَ کَذَبُوا لَوْ فَعَلَ هَذَا النَّاسُ لَعُطِّلَ هَذَا الْبَیْتُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ هَذَا الْبَیْتَ قِیَاماً لِلنَّاس؛
قصه پردازان می‌گویند اگر انسان یک مرتبه حج، بجا آورد کافی است، پس از آن مبلغ حج را خرج نیازمندان کند و صله رحم بجا آورد؛ امام صادق فرمودند: دروغ می‌گویند(و در گفتار خویش، صادق نیستند) و آن‌گاه فرمودند: اگر حج واجب خانه خدا تعطیل می‌شود(مهلت داده نمی‌شوند و عذاب الهی، نازل می‌شود) و خداوند، حج و کعبه را برای قیام الناس، قرار داده است.(14)
از این رو فقهای بزرگوار شیعه، در کتاب‌های حدیثی و فقهی، احادیثی را به نقل از امامان معصوم تحت عنوان "باب عدم جواز تعطیل الکعبه عن الحج"، را ذکر کرده‌اند.
نکته پایانی
حجّ خانه خدا در تمام عمر، تنها برای یک بار بر همه کسانى که داراى شرایط آن باشند، واجب است و تخلف از این واجب نیز، چون دیگر واجبات به هیچ بهانه‌ای مجاز نیست. همچنین حج واجب، نباید به هیچ بهانه‌ای، حتی صدقه و خیرات به دیگران، تعطیل شود. لکن حاکم اسلامی، بنابر مصالحی عظیم‌تر و مهم‌تر، می‌تواند حج را برای مدتی، تعطیل، اعلام نماید.
و اما در شرایط فعلی و به‌دلیل جنایات نظام سعودی در منطقه به‌ویژه یمن و خیانت شنیع مأموران آل سعود در فاجعه منا اگر شیعیان، عمره و حج مستحبی خویش را تبدیل به زیارت حرم امام حسین علیه السلام کنند، بی‌شک ثوابی مضاعف دریافت خواهند کرد و از جانب شخص نازنین پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله نیز، بی‌جواب نخواهد ماند. زیرا در چنین حالتی که آل سعود و پیروان آنان(داعش)، به نابودی شیعیان امیرالمومنین، کمر همت بسته‌اند، شیعه نیز به تأسی از مولا و سرور خویش، امام حسین علیه السلام، که در روز هشت ذی الحجه حج مستحبی و عمره مفرده خویش را تمام کرد و راه کربلا را پیش گرفت، عمل نموده و اربعین حسینی را مقدمه و زمینه ساز ظهور منجی عالم بشریت، امام عصر، حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف، سازد. چنان‌که وقتی عبدالله بن زبیر از امام حسین علیه السلام پرسید: آیا حج را ترک می‌کنید؟! امام حسین علیه السلام فرمودند:
لَأَنْ أُدْفَنَ بِشَاطِئِ الْفُرَاتِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أُدْفَنَ بِفِنَاءِ الْکَعْبَة؛
دفن شدن کنار فرات را بر دفن شدن کنار خانه کعبه ترجیح می‌دهم(15).
بنابراین، با توجه به وقایع اخیری که در روابط ایران و عربستان پیش آمده و بی احترامی‌های مکرر سعودی‌ها به ایرانیان، از جمله تعرض به دو نوجوان ایرانی در فرودگاه جده و نیز عدم اعطای ویزا به مسوولین ایرانی و نیز خط و نشان کشیدن مقامات سیاسی ریاض علیه ایران و توهین‌های مکرر به دیپلماسی دولت جمهوری اسلامی، به نظر می‌رسد، توصیه حکیمانه امام راحلو رهبر فرانه انقلاب باید در عمره مستحبی، عملیاتی شود و آبادنی ایران و کمک به فقرا و نیازمندان، مقدم بر سفرهای مستحبی(عمره) به عربستان شود.
اما درباره حج واجب، مسأله شاید فرق کند. زیرا برخی از کارشناسان امر، معتقدند، اگر برای رهایی از هتاکی‌های سعودی، به جای تحرک بیشتر دولت ایران، به تعطیلی حج واجب، فکر کنیم؛ ممکن است هم دشمن سعودی، گستاخ‌تر شود و هم از این حربه را برای خارج کردن شیعه از دایره مسلمین و تبلیغات مسموم علیه مذهب شیعه، استفاده کند. البته ممکن است در آینده و با تداوم دشمنی‌های آل سعود با مذهب اهل بیت، و بنابر مصالحی عظیم‌تر، همچون اقدام امام راحل در سال 66 و بعد از کشتار خونین ایرانی‌ها در مراسم برائت از مشرکین توسط خاندان آل سعود، این بار نیز، مقام معظم رهبری، بنابر مصلحت و حکم حکومتی، به تعطیلی حج، حکم بفرمایند. به عنوان مثال، اگر حاکم اسلامی تشخيص دهد که امنيت و جان حجاج در خطر است و تلاش آنها در رفع موانع کافی نبوده، می‌تواند با صلاحديدی که دارند اين سفر معنوی را برای مدتی تعطيل کنند و به تعویق بياندازند.
و اما در پاسخ به شبهه قدیمی تعطیلی حج واجب، باید به اجمال چنین پاسخ گفت:
ایرانیان در سال هزاران میلیارد، هزینه مسافرت به چند کشور توریستی از جمله ترکیه، مالزی، تایلند و ... می‌کنند که کل سهم عربستان از این مسافرت ایرانیان، باید توسط مراکز آمار و کارشناسان امر، تعیین شود. ولی جای سوال باقی است: هنگام توهین به مقدسات و سفر حج کل معنویات این سفر به فراموشی سپرده شده و آن‌گاه برخی، به فکر فقرا و اولویت‌های داخل کشور و یا تحریم حج واجب، می‌افتند. ولی با دیدن آگهی‌های تبلیغاتی برای کشور های دیگر، هیچ گونه اعتراضی ندارند. مضاف بر این‌که، در سفر به این‌گونه کشورها، معمولا عمل معنوی و دینی، نیز انجام داده نمی‌شود. حال سوال اصلی این است که چرا هیچ فرد و یا گروهی، خواستار تعطیلی این سفرها و صرف هزینه‌های کلان آن در امور خیریه، نمی‌شود؟
پی‌نوشت‌ها:
1. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 11، ص 115
2. همان
3. همان، ج 13، ص 3055
4. کلینی، الکافی، ج 2، ص 1955
5. شیخ صدوق، علل الشرائع، ج2، ص 4099
6. ابن قولویه، کامل الزیارات، ص 733
7. مجلسی، بحار الانوار، ج 96، ص 8
8. سوره آل عمران، آیه 97
9. کلینی، الکافی، ج4، ص 2699
10. کلینی، الکافی، ج 4، ص 253
11. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 11، ص 244
12. کلینی، الکافی ج 4 ، ص 263
13. من لایحضره الفقیه،ج ۲،ص ۷
14. شیخ صدوق، علل الشرایع، ص 452
15. ابن قولویه، کامل الزیارات، ص 733
منبع: فرهنگ نیوز
حج سال 1394 ه.ش، به واقع "حج خونین" برای زائران بیت الله الحرام بود، از حادثه سقوط جرثقیل در مسجدالحرام گرفته تا کشته شدن زائرین در مراسم رمی جمرات که بیش از ٤٧٠٠٠ نفر کشته در این حادثه خون بار وجود دارد. آنچه در وهله اول به ذهن هر انسانی تداعی می شود، بی کفایتی مسئولان آل سعود در برگزاری حج است، خاندانی که مدعی خادم الحرمین است، به جای تمرکز بر مدیریت حج، به دنبال پرورش و حمایت مالی از جریان های تکفیری همچون داعش است و در اوج مراسم حج و در ماه حرام، به فکر بمباران مردم مظلوم یمن، ظلم به مردم بحرین و کمک تسلیحاتی به جریان‌های تکفیری در سوریه است.
لکن از این بی کفایتی خاندان عیاش آل سعود که بگذریم، اگر در سایت‌ها، وبلاگ‌ها و شبکه‌های اجتماعی، جستجویی اجمالی داشته باشید، متوجه خواهید شد که مطالب متعددی پیرامون مخالفت با حج، نوشته شده است که همگی حکایت از ترک این فریضه الهی دارد و از مسلمانان به دلائل مختلف خواسته شده است که این تکلیف الهی را ترک کنند. از جمله ادله‌ای که در میان این استدلالات زیاد به چشم می‌خورد، این است که چرا هزینه‌های کلانی که برای حج خرج می‌شود را صرف رفع مشکلات در داخل از کشور نکنیم؟ چرا حاجی، هزینه سفر خود به سرزمین وحی را صرف رفع گرفتاری از یک خانواده بی بضاعت و یا تهیه جهیزیه برای یک دختر جوان نمی‌کند.
این نوشتار، در مقام پاسخ به این سوالات می‌باشد و بیان خواهد داشت که بین حج واجب و مستحب، تفاوت وجود دارد. و بعد از بیان حکمت حج و اسرار فردی و اجتماعی این واقعه عظیم در جهان بشریت که هر سال، فقط یک مرتبه، انجام می‌شود، این سوال را پاسخ خواهیم داد که آيا واقعا رفتن به حج، در شرايط فعلی، واجب است؟ و مرجع تصمیم‌گیری در این باره، آیا بر عهده حاکم اسلامی خواهد بود؟
مقدمات بحث
قبل از ورود به اصل پاسخ لازم است در ارزيابی اين موضوع به چند نکته توجه داشته باشيم:
1. اولين نکته توجه به ضرورت دينی و اهميت و آثار بسيار مهم و سازنده حج در ابعاد فردی و اجتماعی است.
2. نکته دوم تبيين فقهی موضوع است و توجه به اين‌که حج دارای اقسامی است؛ واجب و مستحب و در موارد تزاحم ميان اجرای هريک از اقسام حج با ساير ضرورت‌ها و مصالح، حکم هر يک متفاوت است.
3. ممکن است در مواردی به خاطر عناوين ثانويه يا احکام حکومتی، حج تعطيل شود و ولی‌فقیه می‌تواند بر اساس مصالح اهم اسلام و مسلمین، موقتاً حکم به تعطیل یک حکم شرعی - اعم از عبادی و غیرعبادی - نماید. البته بايد دقت داشت مصلحتی که موجب تعطیل امر عبادی چون حج می‌شود، باید از طريق کارشناسی و تخصصی ثابت شود که از مصلحت موجود در آن امر عبادی مهم‌تر باشد.
4. نکته ديگر نگاه تطبيقی و مصداقی و و ضعیت امروز، به موضوع پرسش است که بايد ببينيم، آيا مصلحت رفتن به حج علی رغم اين‌که می‌دانيم دولت سعودی از درآمدهای ناشی از آن برای ترويج وهابيت و ... استفاده می‌کند، با نرفتن به حج و ترک يکی از مهم‌ترين فرايض الهی و آثار متعددی که به دنبال دارد در شرايط کنونی کدام دارای مصلحت مهمتری است؟ البته با تفکيک ميان حج واجب و مستحب.
5. نکته بعدی نقد اين رويکرد است که آيا با تعطيلی حج توسط ايران می‌توان جلوی فعاليت‌های وهابيت را گرفت؟! يا اين‌که بايد از اين موقعيت استفاده نمود و با پربار نمودن حج و برپایی حجی ابراهيمی و تلاش برای بيداری جهان اسلام و ...، به خنثی سازی توطئه‌های دشمنان و گسترش اسلام ناب اقدام کرد؟
آیا بهتر نیست، عمره تعطیل شود؟
حج عمره با توجه به مستحب بودن آن تفاوت عمده‌ای با حج تمتع (واجب) دارد و برخی از هموطنان ما در طول عمر خود، چندین بار به این سفر معنوی و مستحب مشرف می‌شوند. در این یادداشت منظور ما بررسی ضرورت سفر حج عمره (مستحب) در شرایط و موقعیت کنونی است و در صدد آن نیستیم تا با سفر حج تمتع که بر هر مسلمان دارای توانایی این سفر یک بار در عمر، واجب است، مخالفت نماییم. اما باید در نظر داشته باشیم مبادا، سفر حج عمره، این عمل خیر ما، منجر به تامین هزینه‌های مالی جریان‌های انحرافی و تکفیری گردد و از این طریق قلب رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله جریحه دار شود.
جای تأسف است که از زمان حکومت آل سعود بر سرزمین وحی، روز به روز از حرمت حرمین الشریفین کاسته می‌شود و در روزگار فعلی، مسئولان کشور عربستان و خاندان آل سعود، از جمله مهم‌ترین تأمین کنندگان مالی جریان‌های تکفیری و ضد مردم سالاری در منطقه خاورمیانه به حساب می‌آیند و با در نظر گرفتن این مهم که درآمد عربستان سعودی از محل زائرین خانه خدا به جیب چه کسانی می رود و به دست چه کسانی اسلحه می‌دهد، رفتن یا نرفتن به حج عمره را تحت الشعاع قرار می‌دهد. این موضوع زمانی اهمیت بیشتری می‌یابد که از یک سو در برهه زمانی فعلی، عربستان سعودی بیشترین نقش را در کشتار مردم یمن ایفا می‌کند و از سوی دیگر با وجود سودآوری فراوان زائران ایرانی برای عربستان سعودی، هر روز شاهد یک توهین جدید از سوی مقامات سعودی هستیم و ادامه این روند به هیچ عنوان، عزت مردم ایران را تامین نخواهد کرد.
حدیث امام علی علیه السلام درباره حج مستحبی
در دین مبین اسلام، در شرایط عادی، عمره و حج غیر واجب، مستحب می‌باشد. حتی به گونه‌ایی است که در وهله اول، توصیه پیشوایان معصوم، این است که با صرفه جویی در مخارج حج و جلوگیری از هزینه‌های غیرضروری، مسلمانان، هم حج مستحب را انجام دهند و هم بتوانند مبلغ صرفه جویی شده را به صدقات و خیرات و کمک به فقرا، اختصاص دهند، تا بدین وسیله، هم به معنویت موجود در مناسک حج دست یافته و هم به دیگر الزامات اجتماعی، چون کمک به دیگران، عمل نمود. از امام صادق علیه السلام، چنین نقل شده است:
عَنْ سَعِیدٍ السَّمَّانِ أَنَّهُ قَالَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ فِی حَدِیثٍ أَیُّهُمَا أَفْضَلُ الْحَجُّ أَوِ الصَّدَقَةُ فَقَالَ مَا أَحْسَنَ الصَّدَقَةَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قَالَ قُلْتُ أَجَلْ فَأَیُّهُمَا أَفْضَلُ قَالَ مَا یَمْنَعُ أَحَدَکُمْ مِنْ أَنْ یَحُجَّ وَ یَتَصَدَّقَ قَالَ قُلْتُ مَا یَبْلُغُ مَالُهُ ذَلِکَ وَ لَا یَتَّسِعُ قَالَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یُنْفِقَ عَشَرَةَ دَرَاهِمَ فِی شَیْءٍ مِنْ سَبَبِ الْحَجِّ أَنْفَقَ خَمْسَةً وَ تَصَدَّقَ بِخَمْسَةٍ أَوْ قَصَّرَ فِی شَیْءٍ مِنْ نَفَقَتِهِ فِی الْحَجِّ فَیَجْعَلُ مَا یَحْبِسُ فِی الصَّدَقَةِ فَإِنَّ لَهُ فِی ذَلِکَ أَجْراً؛
سعید السمان از امام صادق علیه السلام می‌پرسد: حج برتر است یا صدقه؟. امام صادق علیه السلام ، پاسخ می‌فرمایند: صدقه در راه خدا چه کار خوبى است؟ و اين جمله را سه نوبت زمزمه کرد. من گفتم: درست. اما اجر کدام يک بيشتر است؟ امام صادق علیه السلام گفت: چه مانعى دارد که انسان، هم به حج خانه خدا بيايد و هم در راه خدا صدقه بپردازد؟ (راوی می‌گوید) من گفتم: اگر توان مالی عمل به هر دو عبادت را نداشته باش، چه مىتواند بکند؟ امام صادق علیه السلام، گفت: اين کار که غير ممکن نيست: مثلا هر گاه که قرار باشد ده درهم هزينه سفر کند به پنج درهم اکتفا کند و پنج درهم ديگر را در راه خدا صدقه کند و اگر تا اين حدّ نیز ممکن نباشد، آن چه مىتواند از هزينه سفر بکاهد و هزینه صرفه جویی را صدقه کند که اجر او کامل شود. من گفتم: بلى با اين رهنمود شما مىتوانيم به هر دو عبادت موفّق شويم(1).
اما در هر حال، هر انسانی به حال خود آگاه‌تر از دیگران است و باید با استفاده از عقل و دانش خود، ملاحظه نماید که کدام رفتار مستحب، از ریا و هوای نفس او دورتر بوده و جنبه‌های معنوی را در او تقویت نموده و او را به خدا نزدیک‌تر می‌نماید و سپس به یافته‌های عقلی خود در این زمینه عمل نماید. مطمئنا هر عملی که از ریا دورتر و به اخلاص نزدیک‌تر باشد، ثواب بیشتری را به دنبال خواهد داشت و توصیه‌های متفاوتی که پیشوایان معصوم علیهم السلام می‌نمودند، بگونه‌ای که یک بار حج را توصیه نموده‌اند:
دِرْهَمٌ تُنْفِقُهُ فِی الْحَجِّ أَفْضَلُ مِنْ عِشْرِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ تُنْفِقُهَا فِی حَق(2)
و بار دیگر، صدقه را مناسب و بهتر از حج می‌دانستند:
لَقَضَاءُ حَاجَةِ امْرِئٍ مُؤْمِنٍ أَفْضَلُ مِنْ حَجَّةٍ وَ حَجَّةٍ وَ حَجَّةٍ حَتَّى عَدَّ عَشْرَ حِجَج(3).
در همین راستا، ارزیابی می‌شود. و ظاهرا، برگرفته از همین اصل کلی فوق (رعایت اخلاص و شرایط زمان و مکان) و با در نظر گرفتن شرایط مخاطبان بوده است.
لکن در شرایط فعلی و با توجه به مسائل پیش آمده، و به دلیل جنایات نظام سعودی در منطقه به‌ویژه یمن و خیانت شنیع مأموران آل سعود در فاجعه منا، شیعیان می‌توانند عمره و حج مستحبی، را تعطیل نمایند و در مقابل به فقرا و نیازمندان، رسیدگی کرد. کما این‌که ابو بصير از امام باقر علیه السلام نقل می‌کند که، ایشان فرمودند:
وَ لَأَنْ أَعُولَ أَهْلَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ أَسُدَّ جَوْعَتَهُمْ وَ أَکسُوَ عَوْرَتَهُمْ فَأَکفَّ وُجُوهَهُمْ عَنِ النَّاسِ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَحُجَّ حَجَّةً وَ حَجَّةً وَ حَجَّةً وَ مِثْلَهَا وَ مِثْلَهَا حَتَّى بَلَغَ عَشْراً وَ مِثْلَهَا وَ مِثْلَهَا حَتَّى بَلَغَ السَّبْعِينَ؛
اگر هزينه زندگى خانوادهاى مسلمان را بپردازم، سيرشان سازم، آنها را بپوشانم و از مردم بىنيازشان گردانم، نزد من، محبوبتر از آن است که حج بگزارم و حج بگزارم و حج بگزارم تا ... هفتاد حج(4).
روشن است که اين سنجشها و ترجيحها، ميان حج مستحب و صدقه مستحب(انفاق) است و نه ميان حج واجب و صدقه مستحب؛ چون هيچ مستحبى نمىتواند جاى واجب را بگيرد يا از آن، بالاتر باشد. و البته درباره امکان تعطیلی حج مستحبی(عمره)، می‌توان به حدیثی از امام علی علیه السلام در این باره، استناد کرد:
لَوْ کانَ لِي وَادِيَانِ يَسِيلَانِ ذَهَباً وَ فِضَّةً مَا أَهْدَيْتُ إِلَى الْکعْبَةِ شَيْئاً لِأَنَّهُ يَصِيرُ إِلَى الْحَجَبَةِ دُونَ الْمَسَاکينِ؛
اگر دو رودخانه مواج از طلا و نقره داشته باشم، هیچ چیز به کعبه اهدا نخواهم کرد، زیرا به پرده داران «ناشایست» می‌رسد نه به مساکین و مستمندان(5).
که مصداق بارز "پرده داران ناشایست و نالایق" در حدیث فوق در عصر معاصر، خاندان آل سعود به عنوان کلیددار کعبه، می‌باشند که صلاحیت و شایستگی، اداره حرمین شریفین را ندارند.
و یا حتی شیعیان می‌توانند عمره و حج مستحبی خویش را تبدیل به زیارت حرم امام حسین علیه السلام کنند و بی‌شک ثوابی مضاعف دریافت خواهند کرد و از جانب شخص نازنین پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله نیز، بی‌جواب نخواهد ماند. زیرا در چنین حالتی که آل سعود و پیروان آنان(داعش)، به نابودی شیعیان امیرالمومنین، کمر همت بسته‌اند، شیعه نیز به تأسی از مولا و سرور خویش، امام حسین علیه السلام که در روز هشت ذی الحجه حج مستحبی و عمره مفرده خویش را تمام کرد و راه کربلا را پیش گرفت، عمل نموده و اربعین حسینی را مقدمه و زمینه ساز ظهور منجی عالم بشریت، امام عصر، حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف، سازد. چنان‌که وقتی عبدالله بن زبیر از امام حسین علیه السلام پرسید: آیا حج را ترک می‌کنید؟! امام حسین علیه السلام فرمودند:
لَأَنْ أُدْفَنَ بِشَاطِئِ الْفُرَاتِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أُدْفَنَ بِفِنَاءِ الْکَعْبَة؛
دفن شدن کنار فرات را بر دفن شدن کنار خانه کعبه ترجیح می‌دهم(6).
به جای سفر حج مستحبی، ایران را بسازید
امام خمینی رحمت الله علیه، روز 26 خرداد ماه سال 1358 در پیامی مردم ایران را به جهادی همگانی برای سازندگی ایران دعوت کردند. متن کامل این پیام در روزنامه‌های 27 خرداد منتشر شد. در بخشی از این پیام که در روزنامه اطلاعات بیست و هفتم خرداد ماه سال 58 منتشر شده آمده است:
«همه موفق باشند که در این جهاد شرکت کنند و این خرابه را بسازند و برادران خود را کمک نمایند، که شاید هیچ عبادتی بالاتر از این عبادت نباشد. بلکه من از اشخاصی که برای زیارت‌ها مثل زیارت مکه معظمه و مدینه منوره می‌خواهند به طور استحباب بروند، از آنها می‌خواهم و تقاضا می‌کنم که شما برای ثواب می‌خواهید مکه مشرف بشوید و یا می‌خواهید مدینه منوره و یا به عتبات(آن موقع، صدام حاکم کشور عراق بود) مشرف شوید، امروز ثوابی بالاتر از این نیست که به برادران خودتان کمک کنید. و این سازندگی را همه با هم شروع کنید که ایران خودتان درست ساخته بشود.»
حالا هر سال، عمره نروید
در همین رابطه حضرت آیت‌الله العظمی امام خامنه‌ای مدظله‌العالی نیز در تاریخ 30 /11/ 1385 در دیدار مسئولان و دست‌اندرکاران اجرای سیاست‌های کلی اصل ۴۴ در مورد عمره مفرده اظهار نظری به شرح زیر کرده‌اند:
«اگر از من سؤال کنند کسی ثروتی تولید کند برای این‌که بیست نفر یا صد نفر انسان را که زندگی‌شان سرشار از محرومیت است، به نوا برساند، یا مثلاً فرض بفرمایید که پنجاه نفر را که در فلان شهر زندگی می‌کنند و در آرزوی یک بار زیارت قبر مطهر علی‌بن‌موسی الرضا در حسرتند و نتوانستند بروند، اینها را با ثروتش به زیارت ببرد، این بهتر است یا با همین پولی که می‌خواهد با آن تولید ثروت کند، ده سال پشت سر هم عمره برود، بنده به طور قطع و یقین و بدون هیچ تردید خواهم گفت اولی مقدم است. حالا هر سال عمره نرود.»
بنابراین، در مجموع، می‌توان چنین نتیجه گرفت که چناچه عزت و کرامت مسلمانان شیعه، حفظ نشود و هزینه عمره مستحبی، تبدیل به گلوله برای کشتار شیعیان، شود، قطعا حج مستحبی و عمره، موجب ثواب و قرب الهی نخواهد بود و باید تحریم شود.
تفکیک میان حج واجب و حج مستحب
اما درباره حج واجب، مساله شاید فرق کند. زیرا برخی از کارشناسان امر، معتقدند، اگر برای رهایی از هتاکی‌های سعودی، به جای تحرک بیشتر دولت ایران، به تعطیلی حج واجب، فکر کنیم؛ ممکن است هم دشمن سعودی، گستاخ‌تر شود و هم از این حربه را برای خارج کردن شیعه از دایره مسلمین و تبلیغات مسموم علیه مذهب شیعه، استفاده کند. البته ممکن است در آینده و با تداوم دشمنی‌های آل سعود با مذهب اهل بیت، و بنابر مصالحی عظیم‌تر، همچون اقدام امام راحل در سال 66 و بعد از کشتار خونین ایرانی‌ها در مراسم برائت از مشرکین توسط خاندان آل سعود، این بار نیز، مقام معظم رهبری، بنابر مصلحت و حکم حکومتی، به تعطیلی حج، حکم بفرمایند. به عنوان مثال، اگر حاکم اسلامی تشخيص دهد که امنيت و جان حجاج در خطر است و تلاش آنها در رفع موانع کافی نبوده، می‌تواند با صلاحديدی که دارند اين سفر معنوی را برای مدتی تعطيل کنند و به تعویق بياندازند.
اسلام دارای مبانی و ارکانی است. يکی از اين ارکان، حج است. چنان‌که امام باقر علیه السلام، فرمودند:
اسلام بر پنج پايه بنيان نهاده شده است: نماز، زکات، روزه، حج و ولايت.
بنابراين، آن کس که عمدًا حج نگزارد، رکنی از ارکان دين الهی خويش را نابود کرده و در نتيجه اسلام کامل را از بين برده است. و نیز امام صادق علیه السلام، چنین می‌فرمایند:
لَوْ کانَ لِأَحَدِکمْ مِثْلَ أَبِی قُبَيْسٍ ذَهَبٌ يُنْفِقُهُ فِی سَبِيلِ اللَّهِ مَا عَدَلَ الْحَج؛
اگر کسی به وزن کوه ابوقبیس(کوهی بزرگ)، طلا در راه خدا انفاق کند جای حج (واجب) را نمی‌گیرد(7).
سفر حج، یکی از سفرهای معنوی و مقدس است که در رشد و تعالی انسان‌ها و آشنایی با تاریخ و فرهنگ اسلام و ارتباط آنان با خالق مهربان تأثیر به سزا و غیرقابل انکاری دارد. شاید به همین دلیل است که چنین سفری در آیات قرآن و روایات معتبر مورد تشویق و ترغیب قرار گرفته است و قرآن مجید حج تمتع را برای همه کسانی که استطاعت و توانایی انجام آن را داشته باشند واجب شمرده شده است.
وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمینَ؛
براى خدا، حج آن خانه بر کسانى که قدرت رفتن به آن را داشته باشند واجب است. و هر که راه کفر پیش گیرد، بداند که خدا از جهانیان بىنیاز است(8).
و نیز ائمه معصومین با تاسی از کلام وحی، فرموده‌اند:
مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یَحُجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ لَمْ یَمْنَعْهُ مِنْ ذَلِکَ حَاجَةٌ تُجْحِفُ بِهِ أَوْ مَرَضٌ لَا یُطِیقُ فِیهِ الْحَجَّ أَوْ سُلْطَانٌ یَمْنَعُهُ فَلْیَمُتْ یَهُودِیّاً أَوْ نَصْرَانِیّاً؛
کسی که حج واجب خود را ترک کند و با همین حالت از دنیا برود غیرمسلمان از دنیا رفته است(9).
شرایط وجوب حج
حجّ و زیارت خانه خدا و انجام اعمالى که آنها را مناسک حجّ مى‌نامند و در تمام عمر یک بار بر همه کسانى که داراى شرایط زیر باشند واجب است:
1- بالغ باشند. 2- عاقل باشند. 3- با انجام حجّ، عمل واجب دیگرى را که مهم‌تر از حجّ است ترک ننمایند یا کار حرامى که اهمیتش در شرع بیشتر است را بجا نیاورند. 4- استطاعت داشته باشند که آن، به چند چیز حاصل مىشود:
الف: داشتن زاد و توشه راه و آنچه در سفرش به آن محتاج است و مرکب سوارى مورد نیاز، یا مالى که بتواند به وسیله آن، اینها را به دست آورد.
ب: نبودن مانعى در راه و عدم وجود ترس از خطر و ضرر بر جان و عِرض و مال خویش، که اگر راه بسته است یا ترس از خطرى وجود دارد حجّ بر او واجب نیست، ولى اگر راه دیگرى دارد هر چند دورتر است لازم است از آن راه به حجّ رود.
ج: توانایى جسمانى بر انجامِ مناسک حجّ.
د: داشتنِ وقتِ کافى براى رسیدن به مکه و انجام مناسک.
ه. داشتنِ مخارجِ کسانى که خرج آنها بر او شرعاً یا عرفاً لازم است.
و: داشتنِ مال یا کسب و کارى که بعد از بازگشت بتواند با آن زندگى کند.
بنابراین کسانی که دارای شرایط بالا باشند حج تمتع بر آنها واجب است. حتماً باید شخصاً حج به جا بیاورند و با صرف پول در راه‌های خیر یا اعزام دیگران به حج، این واجب از آنها برداشته نمی‌شود.
بله. از شرايط وجوب حج، علاوه بر تمکن و استطاعت مالی، استطاعت جانی و امنيت جان در سفر هم از ديگر شرايط است. اگر حاکم اسلامی تشخيص دهد که امنيت و جان حجاج در خطر است و تلاش آنها در رفع موانع کافی نبوده می‌تواند با صلاحديدی که دارند اين سفر معنوی را برای مدتی تعطيل کنند و به تعويض بياندازند.
آیا بعد از فاجعه منا، حج واجب، باید تعطیل شود؟
اگر ایرانیان در کانون مرکزی جغرافیای جهان اسلام و بزرگ‌ترین اجتماع عظیم مسلمین که در سال، فقط یک بار، برگزار می‌شود، حضور نداشته باشند، عربستان و آل سعود، تبلیغات مسموم و برنامه‌های بسیار مخرب تدارک خواهد کرد. و ایران به عنوان طلایه‌دار اسلام شیعی و مهم‌ترین مانع گسترش وهابیت و تفکرات سلفی افراط‌گرای مذهبی در اهل سنت همچون داعش و القاعده، از حوزه اثرگذاری به حاشیه سوق داده خواهد شد.
علاوه بر این در حال حاضر و با توجه به اجتماع عظیم 20 میلیونی شیعیان در مراسم اربعین حسینی، حتی اگر عقب از حج واجب، عقب نشینی مذهبی بکنیم، ممکن است در فرداها، دست نشانده‌های سعودی و تروریست‌های سلفی داعش و القاعده، با برنامه‌ریزی و توطئه، اقدام به انفجار و ناامن کردن مراکز مقدسه شیعه، و مشابه این مسائل می‌کنند تا زیارت کربلا و نجف و کل عتبات عراق، نیز تعطیل شود. بنابراین، لازم است در مقطع فعلی و در حال حاضر، در اقدامی پیش دستانه و بنابر مصالح عظیم جهان اسلام و مذهب شیعه، و بلکه بنابر تکلیف واجب دینی، در حج واجب که در سال، فقط یک بار تکرار می‌شود، از این فرصت، کمال استفاده را داشت. لکن اگر بنابر مصالحی بزرگ‌تر و مهم‌تر، همچون تعطیلی حج واجب از طرف امام خمینی رحمت الله علیه بعد از کشتار خونین حج سال 66، شرایط در ماه‌های آینده، ایجاب کند، قطعا داستان، فرق خواهد کرد.
توجه به حکمت و اسرار حج
حج آثار و برکات زیادی دارد که در هیچ یک از فرایض دینی به صورت یکجا وجود ندارد و در برخی روایات آمده که حج انسان را از گناه و آلودگی پاک می‌کند و خداوند به وسیله حج روح او را آرام کرده و انسان را نورانی می‌کند؛ نورانیتی که تنها اولیای خدا می‌تواند ببیند.
حج از جمله دستورات اسلامی است که دو ویژگی فردی و اجتماعی مهم را به دنبال دارد:
الف: ویژگی فردی حج؛ ایجاد نوعی رشد معنوی در انسانهاست که به سختی می‌توان آن را در عبادات واجب دیگر جستجو نمود. حال حج با آن همه مناسک و اعمال آن، و مکان‌هايی که يادآور عبادات و عذر و توبه حضرت آدم در منی و عرفه، سختی‌ها و مجاهدت های حضرت ابراهيم و اسماعيل در مبارزه با بت‌ها و نمروديان، مبارزات پيامبر خاتم با کفار و بت پرستان، مکان و فرصتی خاص برای کسب مقامات روحانی معنوی، توبه و بازگشت به سوی خداوند غفار و کريم، حال همه آنها را باید کنار گذاشت؟
البته طبیعی است که هر شخصی به اندازه توانایی‌های خود، خواهد توانست بهره‌های لازم را از این عبادت بزرگ الهی دریافت نماید. چنان‌که امام صادق علیه السلام، درباره ثمرات و فوائد حج واجب، چنین می‌فرمایند:
الْحُجَّاجُ یَصْدُرُونَ عَلَى ثَلَاثَةِ أَصْنَافٍ صِنْفٌ یُعْتَقُ مِنَ النَّارِ وَ صِنْفٌ یَخْرُجُ مِنْ ذُنُوبِهِ کَهَیْئَةِ یَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ وَ صِنْفٌ یُحْفَظُ فِی أَهْلِهِ وَ مَالِهِ فَذَاکَ أَدْنَى مَا یَرْجِعُ بِهِ الْحَاج؛
حاجيان، با سه نوع پاداش الهى به خانه خود بازمی‌گردند: يک دسته از آتش دوزخ رها می‌شوند که گناه گذشته و آينده آنان بخشوده می‌گردد. و يک دسته از گناهان خود پاک می‌شوند مانند آن روزى که از مادر به دنيا آمدهاند. و يک دسته از حيث مال و خاندان خود بيمه ايمنى دريافت می‌کنند، و اين نازل‌ترين پاداشى است که يک نفر حاجى دريافت می‌کند(10) .
طبق احادیث اسلامی، حج، مایه تقویت دین، سلامتى بدن، فزونى رزق، استجابت دعا، رهایی از فقر، در خیر و خوبى به سر بردن، ایمنى از حساب در قیامت، آرامش جان، از بین رفتن غرور و تکبر، روى آوردن به خدا و بیرون آمدن از گناه است.
ب: ویژگی اجتماعی حج؛ برقرار ماندن مرکزیت واحدی برای تمام مسلمانان است، به گونه‌ای که این مرکز الهی، هیچ گاه نباید تعطیل و یا تضعیف شود. آنچه از سخنان معصومان علیهم السلام برداشت می‌شود، این است که اگر نرفتن به حج، موجبات تضعیف حج را به وجود آورده، کعبه را خالی از جمعیت نموده و به جنبه اجتماعی حج، آسیب رساند، هیچ کار خیر دیگری نمی‌تواند جایگزین حج به شمار آمده و با هیچ بهانه‌ای نباید از آن، شانه خالی نمود.
آری، می‌شود به تنهایی و در خانه‌هایمان نماز را اقامه کرد و به تنهایی و در سرزمین خود، می‌توان تعدای فقیر را سیر کرد، اما نمایش ابهت و عظمت جهانی دین اسلام و نمایش جهانی این کنگره عظیم حج، و اجتماع عظیم میلیونی که تنها در حج و اربعین حسینی، به نمایش گذاشته می‌شود، قابل مقایسه نیست. همچنین ابرقدرت‌های بزرگ دنیا را جز با وحدت و برادری و اتحاد و مقاومتی که در کنگره عظیم و جهانی حج به نمایش جهانی گذاشته می‌شود، نمی‌توان شکست داد و این همان فلسفه مهم حج است که نه کمک به فقرا و نه قربانی و نه نماز و روزه هیچ کدام نمی‌تواند جایگزین آن شود و دشمن در تلاش برای نابود کردن این همبستگی و فلسفه است.
حج، این واجب الهی به اندازه‌ای مهم است که اگر روزی پیش آید که مسلمانان، به هر دلیل، تمایلی به سفر حج نداشته باشند، رئیس حکومت¬های اسلامی موظفند، حتی با پرداخت هزینه سفر از اموال عمومی، آنان را وادار به این مسافرت نمایند. چنانچه امام صادق علیه السلام، چنین می‌فرمایند:
لَوْ أَنَّ النَّاسَ تَرَکوا الْحَجَّ لَکانَ عَلَى الْوَالِي أَنْ يُجْبِرَهُمْ عَلَى ذَلِک وَ عَلَى الْمُقَامِ عِنْدَهُ وَ لَوْ تَرَکوا زِيَارَةَ النَّبِيِّ ص لَکانَ عَلَى الْوَالِي أَنْ يُجْبِرَهُمْ عَلَى ذَلِک وَ عَلَى الْمُقَامِ عِنْدَهُ فَإِنْ لَمْ يَکنْ لَهُمْ أَمْوَالٌ أَنْفَقَ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْتِ مَالِ الْمُسْلِمِينَ؛
اگر مردم خانه خدا را متروک بگذارند، بر حکومت اسلامى واجب است که مردم را به زيارت حج و توقف در کنار خانه خدا مجبور کند. اگر مردم حرم مدينه را متروک بگذارند، بر حکومت اسلامى واجب است که مردم را به زيارت حرم رسول خدا و توقف در مدينه مجبور کند و اگر مردم فقير و نيازمند باشند، بايد از بودجه اسلامى هزينه سفر آنان را تأمين کند(حج بیرق و پرچم جهانی اسلام است و همیشه باید باقی بماند)(11).
بشارت امام صادق علیه السلام به داغدیدگان فاجعه منا
اما در میان این ماجرا اجر و پاداش کسانی که مظلومانه جان باختند، حرف دیگری است که با مراجعه به احادیث معصومین علیهم السلام آرامش خاصی به انسان دست می‌دهد. تا جایی که مطالعه این حدیث امام صادق علیه السلام که فرمودند:
من مات فی طریق مکه ذاهبا او جائیا امن من الفزع الاکبر یوم القیامه، من مات محرما بعثه الله ملبیا؛
کسی که در راه زیارت خانه خدا در مکه، در حال رفتن یا برگشتن از دنیا برود، از ناله بزرگ روز قیامت در امان خواهد بود، و اگر در حال احرام از دنیا رفته باشد، لبیک گویان در روز قیامت محشور می‌گردد. این حدیث، روح انسان را نشاط می‌بخشد و التیام قلب زخم خورده داغدیدگان است(12) .
پاسخی به شبهات حج
حادثه غم‌انگیز شهادت حاجیان در منی باعث شده به جای پرداختن به اصل حادثه و محکومیت عاملان کثیف و ملعون برخی افراد از روی ناآگاهی و یا از روی عناد و گاهی هم برخی به خاطر این که خود را روشنفکر نشان دهند انتقاداتی درباره حج رفتن می‌کنند و می‌گویند آیا بهتر نیست هزینه حج صرف رسیدگی به فقرا شود؟
در این باره، علاوه بر آنچه که در مطالب بالا تفصیلا بیان شد، نکاتی چند، نیز، قابل طرح می‌باشد:
1. اگر مسلمانی، حج واجب خود را انجام داده و بین انجام حج مستحبی و یا توصیه دینی دیگری، مردد باشد، به عنوان مثال، بین حج مستحب(عمره)، با عمل واجبی چون نفقه بر افراد واجب النفقه و یا نجات بیمارانی از مرگ، مردد شود که در حیطه سرپرستی او می‌باشند. بدیهی است نباید واجبات را به بهانه مستحبات(عمره) ترک نموده، و مسلما، می‌توان عمره مستحبی را ترک نمود. لکن اگر کسانی که دارای شرایط حج تمتع و واجب، باشند، حتماً باید شخصاً حج بجا بیاورند و با صرف پول در راه‌های خیر یا اعزام دیگران به حج، این واجب از آنها برداشته نمی‌شود.
2. این سوال مطرح است که چرا در این غمخواری و مصیبت جانسوز، برای کمک به فقرا، فوری سراغ حج واجب، می‌روند؟ چرا به کسی ایراد گرفته نمی‌شود که چرا ماشین چند صدمیلیونی ثروتمندان را نمی‌بینید؟ چرا سفر به آنتالیا و دبی و تایلند و اروپا و ... را مطرح نمی‌کنید؟ آیا فقط پول‌هایی که هزینه حج می‌شوند قابلیت دادن به فقرا را دارند؟ چرا به هزینه تجملات خانه‌ها و مبلمان و تعویض پرده‌ها و لباس‌های رنگارنگ فروان ایراد نمی‌گیرید ولی حج ایراد دارد؟
3. به نظر شما با وجود ثروتمندان مولتی میلیاردر در کشور چرا به فقرا آن‌چنان که باید کمک نمی‌شود؟ به نظر شما از نداشتن پول به اندازه کافی برای کمک به فقرا است یا از عدم توجه و عدم معنویت؟
4. چرا بدون این که مصالح و فواید سفر حج را بدانیم، بی‌خودی و فقط با توجه به هزینه مادی، حج واجب را تخطئه می‌کنیم در حالی که حج واجب، یک سفر عبادی و سیاسی است.
5. سفر شیعیان به حج تأثیرات زیادی بر فضای مکه و مدینه و تقویت شیعیان و پاسخ به شبهات و شایعات وهابی‌ها و علیه شیعه و خنثی سازی گرایشات سلفی همچون داعش و طالبان و ... می‌شود.
6. آیا می‌شود عرصه بزرگ‌ترین کنگره مسلمانان(حج) را خالی کرد؟ آیا شما می‌دانید که حج چه تأثیر و اهمیتی در معنویت و زندگی فردی و اجتماعی دارد؟
7. حج را اگر خدا واجب کرده، قطعا باید بدانیم منافع و مصالحی دارد که برای جامعه و فرد ضروری است و اگر چنین ضرورتی وجود نداشت خدا آن را واجب نمی‌کرد. حج نمایش قدرت مسلمانان جهان در برابر دشمنان مشترک است و تأثیر زیادی بر وحدت مسلمانان دارد.
8. مسلم است زمانی حج حاجی، مقبول درگاه الهی، می‌شود که انسان، به فکر فقیران و نیازمندان جامعه باشد و از ثروتی که نصیب حاجی شده است، در راه رفع مشکلات و گرفتاری‌های جامعه استفاده کند. به عبارت دیگر، حاجی وقتی مستطیع می‌شود، گویی این‌که به تمام وظایف خویش رسیده و انجام داده و فقط مانده حج واجب که باید ادا کند. از طرفی نیز یکی از شرایطی که برای یک حج مقبول ذکر شده این است که حاجی باید قبل از سفر حساب مالی خود را صاف کند و دینی بر گردنش نباشد و حق کسی در مالش نمانده باشد؛ اعم از حق واجب تا خمس و زکات مال.
9. و در مقابل، در دین مبین اسلام، سفارش شده است که اگر ثروتمندان جامعه اسلامی، حقوق فقرا و نیازمندان را از طریق پرداخت خمس و زکات، انجام دهند، طبق روایت و حدیث، فقیری در جامعه یافت نخواهد شد. امام صادق علیه السلام در این راستا می‌فرمایند:
«اگر مردم زکات اموال خود را پرداخت مى‌کردند، حتى یک مسلمان فقیر و محتاج در جامعه اسلامی، باقى نمى ماند»(13).
بنابراین، به جای تاکید و پافشاری به ترک حج واجب، شایسته است، ثروتمندان جامعه را به پرداخت حقوق مالی نیازمندان از طریق ادای خمس و زکات، تشویق و سفارش کرد و نه ترک حج واجب.
10. باید مراقب وسوسه‌های شیطان بود، چون او گام به گام، انسان‌ها را از مسیر رضایت خداوند، دور نموده و به آنچه خود می‌خواهد، نزدیک می‌نماید! به عنوان نمونه، شیطان، هیچ گاه، حج را در مقایسه با تجملات زاید زندگی، قرار نمی‌دهد که مثلا آیا حج بهتر است و یا تعویض مبلمان منزل؟! بلکه، ابتدا به ذهن افراد با ایمان، متبادر می‌نماید که صدقه بهتر از حج است و در مرحله بعد، انسان را از دادن صدقه نیز منصرف نموده و وانمود می‌نماید که "چراغی که به خانه رواست، به مسجد حرام است! و ... .
11. در ضمن آل سعود، بسیار مشتاق است که ایران، خود داوطلب شده و مراسم عظیم حج واجب را تعطیل نماید. و این اشتیاق سعودی‌ها در عدم حضور مسلمانان ایران را می‌توان به وضوح در اعمال و رفتار و سخنان مسوولین و مقامات دینی و سیاسی کشور عربستان و پادشاهی آل سعود، مشاهده کرد. به راستی آیا ما نیز باید همچون آل سعود از مساله تعطیلی حج واجب، تبعیت کنیم؟
12. ایرانیان در سال هزاران میلیارد، هزینه مسافرت به چند کشور توریستی از جمله ترکیه، مالزی، تایلند و ... می‌کنند که کل سهم عربستان از این مسافرت ایرانیان، باید توسط مراکز آمار و کارشناسان امر، تعیین شود. ولی جای سوال باقی است: هنگام توهین به مقدسات و سفر حج کل معنویات این سفر به فراموشی سپرده شده و آن‌گاه برخی، به فکر فقرا و اولویت های داخل کشور و یا تحریم حج واجب، می‌افتند. ولی با دیدن آگهی های تبلیغاتی برای کشور های دیگر، هیچ گونه اعتراضی ندارند. حال سوال اصلی این است که چرا هیچ فرد و یا گروهی، خواستار تعطیلی این سفرها و صرف هزینه های کلان آن در امور خیریه، نمی‌شود؟
13. البته این شبهه (شبهه تعطیلی حج واجب و مکم به فقرا)، قدمتی به طول هزار سال دارد و در زمان معصومین علیهم السلام، نیز رایج بوده است و تازگی ندارد، و هرچند که برخی از این افراد، در گفتار خویش، صادق نیستند و حتی در فرض تعطیلی حج، نیز فقرا، همچنان نیازمند، باقی خواهند ماند. چنانچه شخصی از امام صادق، چنین پرسید:
قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ إِنَّ نَاساً مِنْ هَؤُلَاءِ الْقُصَّاصِ یَقُولُونَ إِذَا حَجَّ الرَّجُلُ حَجَّةً ثُمَّ تَصَدَّقَ وَ وَصَلَ کَانَ خَیْراً لَهُ فَقَالَ کَذَبُوا لَوْ فَعَلَ هَذَا النَّاسُ لَعُطِّلَ هَذَا الْبَیْتُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ هَذَا الْبَیْتَ قِیَاماً لِلنَّاس؛
قصه پردازان می‌گویند اگر انسان یک مرتبه حج، بجا آورد کافی است، پس از آن مبلغ حج را خرج نیازمندان کند و صله رحم بجا آورد؛ امام صادق فرمودند: دروغ می‌گویند(و در گفتار خویش، صادق نیستند) و آن‌گاه فرمودند: اگر حج واجب خانه خدا تعطیل می‌شود(مهلت داده نمی‌شوند و عذاب الهی، نازل می‌شود) و خداوند، حج و کعبه را برای قیام الناس، قرار داده است.(14)
از این رو فقهای بزرگوار شیعه، در کتاب‌های حدیثی و فقهی، احادیثی را به نقل از امامان معصوم تحت عنوان "باب عدم جواز تعطیل الکعبه عن الحج"، را ذکر کرده‌اند.
نکته پایانی
حجّ خانه خدا در تمام عمر، تنها برای یک بار بر همه کسانى که داراى شرایط آن باشند، واجب است و تخلف از این واجب نیز، چون دیگر واجبات به هیچ بهانه‌ای مجاز نیست. همچنین حج واجب، نباید به هیچ بهانه‌ای، حتی صدقه و خیرات به دیگران، تعطیل شود. لکن حاکم اسلامی، بنابر مصالحی عظیم‌تر و مهم‌تر، می‌تواند حج را برای مدتی، تعطیل، اعلام نماید.
و اما در شرایط فعلی و به‌دلیل جنایات نظام سعودی در منطقه به‌ویژه یمن و خیانت شنیع مأموران آل سعود در فاجعه منا اگر شیعیان، عمره و حج مستحبی خویش را تبدیل به زیارت حرم امام حسین علیه السلام کنند، بی‌شک ثوابی مضاعف دریافت خواهند کرد و از جانب شخص نازنین پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله نیز، بی‌جواب نخواهد ماند. زیرا در چنین حالتی که آل سعود و پیروان آنان(داعش)، به نابودی شیعیان امیرالمومنین، کمر همت بسته‌اند، شیعه نیز به تأسی از مولا و سرور خویش، امام حسین علیه السلام، که در روز هشت ذی الحجه حج مستحبی و عمره مفرده خویش را تمام کرد و راه کربلا را پیش گرفت، عمل نموده و اربعین حسینی را مقدمه و زمینه ساز ظهور منجی عالم بشریت، امام عصر، حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف، سازد. چنان‌که وقتی عبدالله بن زبیر از امام حسین علیه السلام پرسید: آیا حج را ترک می‌کنید؟! امام حسین علیه السلام فرمودند:
لَأَنْ أُدْفَنَ بِشَاطِئِ الْفُرَاتِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أُدْفَنَ بِفِنَاءِ الْکَعْبَة؛
دفن شدن کنار فرات را بر دفن شدن کنار خانه کعبه ترجیح می‌دهم(15).
بنابراین، با توجه به وقایع اخیری که در روابط ایران و عربستان پیش آمده و بی احترامی‌های مکرر سعودی‌ها به ایرانیان، از جمله تعرض به دو نوجوان ایرانی در فرودگاه جده و نیز عدم اعطای ویزا به مسوولین ایرانی و نیز خط و نشان کشیدن مقامات سیاسی ریاض علیه ایران و توهین‌های مکرر به دیپلماسی دولت جمهوری اسلامی، به نظر می‌رسد، توصیه حکیمانه امام راحلو رهبر فرانه انقلاب باید در عمره مستحبی، عملیاتی شود و آبادنی ایران و کمک به فقرا و نیازمندان، مقدم بر سفرهای مستحبی(عمره) به عربستان شود.
اما درباره حج واجب، مسأله شاید فرق کند. زیرا برخی از کارشناسان امر، معتقدند، اگر برای رهایی از هتاکی‌های سعودی، به جای تحرک بیشتر دولت ایران، به تعطیلی حج واجب، فکر کنیم؛ ممکن است هم دشمن سعودی، گستاخ‌تر شود و هم از این حربه را برای خارج کردن شیعه از دایره مسلمین و تبلیغات مسموم علیه مذهب شیعه، استفاده کند. البته ممکن است در آینده و با تداوم دشمنی‌های آل سعود با مذهب اهل بیت، و بنابر مصالحی عظیم‌تر، همچون اقدام امام راحل در سال 66 و بعد از کشتار خونین ایرانی‌ها در مراسم برائت از مشرکین توسط خاندان آل سعود، این بار نیز، مقام معظم رهبری، بنابر مصلحت و حکم حکومتی، به تعطیلی حج، حکم بفرمایند. به عنوان مثال، اگر حاکم اسلامی تشخيص دهد که امنيت و جان حجاج در خطر است و تلاش آنها در رفع موانع کافی نبوده، می‌تواند با صلاحديدی که دارند اين سفر معنوی را برای مدتی تعطيل کنند و به تعویق بياندازند.
و اما در پاسخ به شبهه قدیمی تعطیلی حج واجب، باید به اجمال چنین پاسخ گفت:
ایرانیان در سال هزاران میلیارد، هزینه مسافرت به چند کشور توریستی از جمله ترکیه، مالزی، تایلند و ... می‌کنند که کل سهم عربستان از این مسافرت ایرانیان، باید توسط مراکز آمار و کارشناسان امر، تعیین شود. ولی جای سوال باقی است: هنگام توهین به مقدسات و سفر حج کل معنویات این سفر به فراموشی سپرده شده و آن‌گاه برخی، به فکر فقرا و اولویت‌های داخل کشور و یا تحریم حج واجب، می‌افتند. ولی با دیدن آگهی‌های تبلیغاتی برای کشور های دیگر، هیچ گونه اعتراضی ندارند. مضاف بر این‌که، در سفر به این‌گونه کشورها، معمولا عمل معنوی و دینی، نیز انجام داده نمی‌شود. حال سوال اصلی این است که چرا هیچ فرد و یا گروهی، خواستار تعطیلی این سفرها و صرف هزینه‌های کلان آن در امور خیریه، نمی‌شود؟
پی‌نوشت‌ها:
1. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 11، ص 115
2. همان
3. همان، ج 13، ص 3055
4. کلینی، الکافی، ج 2، ص 1955
5. شیخ صدوق، علل الشرائع، ج2، ص 4099
6. ابن قولویه، کامل الزیارات، ص 733
7. مجلسی، بحار الانوار، ج 96، ص 8
8. سوره آل عمران، آیه 97
9. کلینی، الکافی، ج4، ص 2699
10. کلینی، الکافی، ج 4، ص 253
11. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 11، ص 244
12. کلینی، الکافی ج 4 ، ص 263
13. من لایحضره الفقیه،ج ۲،ص ۷
14. شیخ صدوق، علل الشرایع، ص 452
15. ابن قولویه، کامل الزیارات، ص 733
منبع: فرهنگ نیوز
.jpg "معرفی خوشنویسان معروف قرآن کریم")
