پرسش :
آیا در زمان پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ هم حجاب مانند امروز که در ایران اجباری است، اجباری بوده است و اگر نبوده دلیلش چیست؟
پاسخ :
در پاسخ این سوال به مطالب زیر توجه نمایید:
مطلب اول: اگر منظور از حجاب اجباری ، وجوب حجاب باشد ، در صدر اسلام حجاب بر همه مسلمانان واجب بوده و از احکام الزامی تلقی می شده است. وجوب حجاب نیز مستند به آیات قرآن و روایات متعددی از پیامبر مکرم اسلام صلوات الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام است.
آیه 59 احزاب و 31 نور از نمونه دلایلی است که حکم حجاب در آن ذکر شده و مربوط به زمان نزول قرآن کریم است. یا أَیهَا النَّبِی قُلْ لِأَزْواجِک وَ بَناتِک وَ نِساءِ الْمُؤْمِنینَ یدْنینَ عَلَیهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ ذلِک أَدْنی أَنْ یعْرَفْنَ فَلا یؤْذَینَ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً[1] ؛ ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: «جلبابها [روسری های بلند] خود را بر خویش فروافکنند، این کار برای اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است (و اگر تا کنون خطا و کوتاهی از آن ها سر زده توبه کنند) خداوند همواره آمرزنده و رحیم است».
وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْیضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی جُیوبِهِنَّ وَ لا یبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنی إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنی أَخَواتِهِنَّ أَوْ نِسائِهِنَّ أَوْ ما مَلَکتْ أَیمانُهُنَّ أَوِ التَّابِعینَ غَیرِ أُولِی الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذینَ لَمْ یظْهَرُوا عَلی عَوْراتِ النِّساءِ وَ لا یضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیعْلَمَ ما یخْفینَ مِنْ زینَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ جَمیعاً أَیهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ[2]؛ و به زنان با ایمان بگو چشم های خود را (از نگاه هوس آلود) فروگیرند، و دامان خویش را حفظ کنند و زینت خود را ـ جز آن مقدار که نمایان است ـ آشکار ننمایند و (اطراف) روسری های خود را بر سینه خود افکنند (تا گردن و سینه با آن پوشانده شود)، و زینت خود را آشکار نسازند مگر برای شوهرانشان، یا پدرانشان، یا پدر شوهرانشان، یا پسرانشان، یا پسران همسرانشان، یا برادرانشان، یا پسران برادرانشان، یا پسران خواهرانشان، یا زنان هم کیششان، یا بردگانشان [کنیزانشان]، یا افراد سفیه که تمایلی به زن ندارند، یا کودکانی که از امور جنسی مربوط به زنان آگاه نیستند و هنگام راه رفتن پاهای خود را به زمین نزنند تا زینت پنهانیشان دانسته شود (و صدای خلخال که برپا دارند به گوش رسد) و همگی بسوی خدا بازگردید ای مؤمنان، تا رستگار شوید!».
از آن جا که مصالح فراوان فردی، خانوادگی و اجتماعی بر حکم پوشش زنان مترتب می گردد و عدم حفظ پوشش زن منشا بسیاری از مفاسد فردی و اجتماعی و اخلاقی است و از طرفی مفاسد اجتماعی این حکم الهی بسیار پررنگ و تاثیرگذار است لذا طبیعی است که مورد دغدغه و اهتمام حکومت اسلامی باشد و نسبت به آن حساسیت نشان دهد.
بر این اساس ادعای این که حجاب در زمان پیامبر مکرم اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ اجباری نبود حرفی بدون دلیل و منطق بوده و دلایل قرانی و روایی خلاف آن را ثابت می کند.
مطلب دوم: هر حکومتی ارزش ها و قوانینی را که ضروری می داند به منصه اجرا می گذارد. بی شک حکومت اسلامی نیز ارزش های اسلامی را شناسایی کرده و به اجرا در می آورد. ارزش های لازم الرعایه در حکومت اسلامی به وسیله حکم حرام و واجب بیان شده است و حکومت اسلامی موظف به حمایت از این ارزش ها است. قاعده فقهی (التعزیر فی کل معصیه؛ مجازات تعزیر برای هر یک از معاصی قابل اعمال است)، که بر گرفته از دلالت آیات و روایات است، این حق را به حکومت می دهد که برای اجرایی کردن احکام لازم الرعایه، الزام حکومتی ایجاد نماید.
قرآن کریم نیز در آیه 41 سوره حج می فرماید: الَّذینَ إِنْ مَکنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ؛ مومنین همان کسانی هستند که هر گاه در زمین به آن ها قدرت بخشیدیم، نماز را برپا می دارند، و زکات می دهند، و امر به معروف و نهی از منکر می کنند، و پایان همه کارها از آن خداست».بر اساس این آیه شریفه، ایجاد حکومت اسلامی و توانمندی آن، ضرورت امر به معروف (امر به حجاب)، و نهی از منکر (نهی از بی حجابی) را روشن می نماید. بی شک مراحل امر به معروف اگر چه از تذکر لسانی شروع می شود ولی در صورت عدم تاثیر و وجود قدرت اجرایی، به مراحل دیگر قوه قهریه منتهی می شود. همین مناط در مورد قاعده التعزیر فی کل معصیه نیز جاری است. مصادیق تعزیر از نهی و توبیخ لسانی شروع شده و ممکن است به جریمه و شلاق و زندان و... ختم شود. بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران نیز در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی، اجبار حجاب بانوان در اداره ها و سطح کشور را از اولویت های برنامه های فرهنگی نظام قرار دادند و ذره ای در این امر نرمش از خود نشان ندادند، چرا که بی حجابی و بی بندوباری را به حق ترفند استعمار برای تخدیر و به نابودی کشیدن نسل کشورها می دانستند.
بنابر این از همان روزهای اوّل انقلاب به مسئولان دولت وقت، برای جلوگیری از بی حجابی نهیب زدند: «الآن وزارتخانهها- این را مىگویم که به دولت برسد، آن طورى که براى من نقل مىکنند- باز همان صورت زمان طاغوت را دارد. وزارتخانه اسلامى نباید در آن معصیت بشود. در وزارتخانههاى اسلامى نباید زن هاى (بى حجاب) بیایند، زنها بروند اما با حجاب باشند. مانعى ندارد بروند اما کار بکنند، لکن با حجاب شرعى باشند، با حفظ جهات شرعى باشند».[3] حضرت امام(ره) راحل اگر چه چادر را حجاب کاملی می دانستند ولی پوشش های مشابه چادر ـ مانند مانتو گشاد ـ که موجب مفسده نمی شود را نیز کافی می دانستند و قائل بودند که اگر قرار باشد پوشش بانوان همراه با مفسده و خلاف اخلاق باشد باید از آن در جامعه جلوگیری شود همانطور که در پاریس در پاسخ خبرنگاران و بانوان محجبه ای که درباره میزان حجاب در ایران از ایشان سؤال کردند؛ فرمودند: «آرى در اسلام زن باید حجاب داشته باشد، ولى لازم نیست که چادر باشد. بلکه زن مىتواند هر لباسى را که حجابش را به وجود آورد اختیار کند. ما نمىتوانیم و اسلام نمىخواهد که زن به عنوان یک شى ء و یک عروسک در دست ما باشد. اسلام مىخواهد شخصیت زن را حفظ کند و از او انسانى جدى و کارآمد بسازد. ما هرگز اجازه نمىدهیم تا زنان فقط شیئى براى مردان و آلت هوسرانى باشند .».[4]
در مورد اینکه در زمان پیامبر مکرم اسلام و ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ الزام حکومتی وجود نداشته است باید بگوییم اولا، چنین ادعایی قابل اثبات نیست. صرف اینکه روایتی در این زمینه نرسیده است دلیل عدم وجود چنین الزامی نیست. ثانیا، بسیاری از امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ حکومت و قدرت سیاسی نداشته اند تا اقدام به الزام حکومتی نمایند. ثالثا، در مورد زمان پیامبر و امام علی ـ علیهم السلام ـ نیز ادعای عدم الزام قابل اثبات نیست چرا که به صورت طبیعی مردم مسلمان احکام اسلامی را انجام می دادند از طرفی به لحاظ شکل قبیلگی حکومت ها و اختلاط مسلمانان و غیر مسلمانان و با توجه به اینکه حکم حجاب بر غیر مسلمانان و کنیزان واجب نبود، امکان سخت گیری در اجرای احکام الزامی اسلامی در برخی موارد مثل حجاب وجود نداشت. رابعا، همان گونه که تذکر دادیم حکم لزوم حجاب یک حکم تعزیری است و حکم تعزیری بر اساس مصالح امت اسلامی اعمال می گردد حاکم اسلامی بنا به مقتضیات زمان و مکان و مراحل رشد فرهنگ جامعه می تواند این الزام حکومتی را ایجاد یا بنا به مصالحی موقتا مرتفع سازد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. جوادی آملی، عبدالله، زن در آیینه جلال و جمال، قم: اسراء، 1391.
2. شفیعی سروستانی، ابراهیم، حجاب: مسئولیت‌ها و اختیارات دولت اسلامی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1387.
3. فتاحی زاده، فتحیه، زن در تاریخ و اندیشه اسلامی، قم: بوستان کتاب قم، 1393.
4. محمدی آشنایی، علی، حجاب در ادیان الهی، قم: یاقوت، 1378.
5. مطهری، مرتضی، مسئلة حجاب، تهران: صدرا، 1393.
6. مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران: صدرا، ۱۳۶۵.
پی نوشت ها:
[1]. احزاب / 59.
[2]. نور / 31.
[3]. صحیفه نور ج6ص 329
[4]. صحیفه نور ج5 294
منبع: اندیشه قم
در پاسخ این سوال به مطالب زیر توجه نمایید:
مطلب اول: اگر منظور از حجاب اجباری ، وجوب حجاب باشد ، در صدر اسلام حجاب بر همه مسلمانان واجب بوده و از احکام الزامی تلقی می شده است. وجوب حجاب نیز مستند به آیات قرآن و روایات متعددی از پیامبر مکرم اسلام صلوات الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام است.
آیه 59 احزاب و 31 نور از نمونه دلایلی است که حکم حجاب در آن ذکر شده و مربوط به زمان نزول قرآن کریم است. یا أَیهَا النَّبِی قُلْ لِأَزْواجِک وَ بَناتِک وَ نِساءِ الْمُؤْمِنینَ یدْنینَ عَلَیهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ ذلِک أَدْنی أَنْ یعْرَفْنَ فَلا یؤْذَینَ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً[1] ؛ ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: «جلبابها [روسری های بلند] خود را بر خویش فروافکنند، این کار برای اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است (و اگر تا کنون خطا و کوتاهی از آن ها سر زده توبه کنند) خداوند همواره آمرزنده و رحیم است».
وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْیضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی جُیوبِهِنَّ وَ لا یبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنی إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنی أَخَواتِهِنَّ أَوْ نِسائِهِنَّ أَوْ ما مَلَکتْ أَیمانُهُنَّ أَوِ التَّابِعینَ غَیرِ أُولِی الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذینَ لَمْ یظْهَرُوا عَلی عَوْراتِ النِّساءِ وَ لا یضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیعْلَمَ ما یخْفینَ مِنْ زینَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ جَمیعاً أَیهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ[2]؛ و به زنان با ایمان بگو چشم های خود را (از نگاه هوس آلود) فروگیرند، و دامان خویش را حفظ کنند و زینت خود را ـ جز آن مقدار که نمایان است ـ آشکار ننمایند و (اطراف) روسری های خود را بر سینه خود افکنند (تا گردن و سینه با آن پوشانده شود)، و زینت خود را آشکار نسازند مگر برای شوهرانشان، یا پدرانشان، یا پدر شوهرانشان، یا پسرانشان، یا پسران همسرانشان، یا برادرانشان، یا پسران برادرانشان، یا پسران خواهرانشان، یا زنان هم کیششان، یا بردگانشان [کنیزانشان]، یا افراد سفیه که تمایلی به زن ندارند، یا کودکانی که از امور جنسی مربوط به زنان آگاه نیستند و هنگام راه رفتن پاهای خود را به زمین نزنند تا زینت پنهانیشان دانسته شود (و صدای خلخال که برپا دارند به گوش رسد) و همگی بسوی خدا بازگردید ای مؤمنان، تا رستگار شوید!».
از آن جا که مصالح فراوان فردی، خانوادگی و اجتماعی بر حکم پوشش زنان مترتب می گردد و عدم حفظ پوشش زن منشا بسیاری از مفاسد فردی و اجتماعی و اخلاقی است و از طرفی مفاسد اجتماعی این حکم الهی بسیار پررنگ و تاثیرگذار است لذا طبیعی است که مورد دغدغه و اهتمام حکومت اسلامی باشد و نسبت به آن حساسیت نشان دهد.
بر این اساس ادعای این که حجاب در زمان پیامبر مکرم اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ اجباری نبود حرفی بدون دلیل و منطق بوده و دلایل قرانی و روایی خلاف آن را ثابت می کند.
مطلب دوم: هر حکومتی ارزش ها و قوانینی را که ضروری می داند به منصه اجرا می گذارد. بی شک حکومت اسلامی نیز ارزش های اسلامی را شناسایی کرده و به اجرا در می آورد. ارزش های لازم الرعایه در حکومت اسلامی به وسیله حکم حرام و واجب بیان شده است و حکومت اسلامی موظف به حمایت از این ارزش ها است. قاعده فقهی (التعزیر فی کل معصیه؛ مجازات تعزیر برای هر یک از معاصی قابل اعمال است)، که بر گرفته از دلالت آیات و روایات است، این حق را به حکومت می دهد که برای اجرایی کردن احکام لازم الرعایه، الزام حکومتی ایجاد نماید.
قرآن کریم نیز در آیه 41 سوره حج می فرماید: الَّذینَ إِنْ مَکنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ؛ مومنین همان کسانی هستند که هر گاه در زمین به آن ها قدرت بخشیدیم، نماز را برپا می دارند، و زکات می دهند، و امر به معروف و نهی از منکر می کنند، و پایان همه کارها از آن خداست».بر اساس این آیه شریفه، ایجاد حکومت اسلامی و توانمندی آن، ضرورت امر به معروف (امر به حجاب)، و نهی از منکر (نهی از بی حجابی) را روشن می نماید. بی شک مراحل امر به معروف اگر چه از تذکر لسانی شروع می شود ولی در صورت عدم تاثیر و وجود قدرت اجرایی، به مراحل دیگر قوه قهریه منتهی می شود. همین مناط در مورد قاعده التعزیر فی کل معصیه نیز جاری است. مصادیق تعزیر از نهی و توبیخ لسانی شروع شده و ممکن است به جریمه و شلاق و زندان و... ختم شود. بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران نیز در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی، اجبار حجاب بانوان در اداره ها و سطح کشور را از اولویت های برنامه های فرهنگی نظام قرار دادند و ذره ای در این امر نرمش از خود نشان ندادند، چرا که بی حجابی و بی بندوباری را به حق ترفند استعمار برای تخدیر و به نابودی کشیدن نسل کشورها می دانستند.
بنابر این از همان روزهای اوّل انقلاب به مسئولان دولت وقت، برای جلوگیری از بی حجابی نهیب زدند: «الآن وزارتخانهها- این را مىگویم که به دولت برسد، آن طورى که براى من نقل مىکنند- باز همان صورت زمان طاغوت را دارد. وزارتخانه اسلامى نباید در آن معصیت بشود. در وزارتخانههاى اسلامى نباید زن هاى (بى حجاب) بیایند، زنها بروند اما با حجاب باشند. مانعى ندارد بروند اما کار بکنند، لکن با حجاب شرعى باشند، با حفظ جهات شرعى باشند».[3] حضرت امام(ره) راحل اگر چه چادر را حجاب کاملی می دانستند ولی پوشش های مشابه چادر ـ مانند مانتو گشاد ـ که موجب مفسده نمی شود را نیز کافی می دانستند و قائل بودند که اگر قرار باشد پوشش بانوان همراه با مفسده و خلاف اخلاق باشد باید از آن در جامعه جلوگیری شود همانطور که در پاریس در پاسخ خبرنگاران و بانوان محجبه ای که درباره میزان حجاب در ایران از ایشان سؤال کردند؛ فرمودند: «آرى در اسلام زن باید حجاب داشته باشد، ولى لازم نیست که چادر باشد. بلکه زن مىتواند هر لباسى را که حجابش را به وجود آورد اختیار کند. ما نمىتوانیم و اسلام نمىخواهد که زن به عنوان یک شى ء و یک عروسک در دست ما باشد. اسلام مىخواهد شخصیت زن را حفظ کند و از او انسانى جدى و کارآمد بسازد. ما هرگز اجازه نمىدهیم تا زنان فقط شیئى براى مردان و آلت هوسرانى باشند .».[4]
در مورد اینکه در زمان پیامبر مکرم اسلام و ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ الزام حکومتی وجود نداشته است باید بگوییم اولا، چنین ادعایی قابل اثبات نیست. صرف اینکه روایتی در این زمینه نرسیده است دلیل عدم وجود چنین الزامی نیست. ثانیا، بسیاری از امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ حکومت و قدرت سیاسی نداشته اند تا اقدام به الزام حکومتی نمایند. ثالثا، در مورد زمان پیامبر و امام علی ـ علیهم السلام ـ نیز ادعای عدم الزام قابل اثبات نیست چرا که به صورت طبیعی مردم مسلمان احکام اسلامی را انجام می دادند از طرفی به لحاظ شکل قبیلگی حکومت ها و اختلاط مسلمانان و غیر مسلمانان و با توجه به اینکه حکم حجاب بر غیر مسلمانان و کنیزان واجب نبود، امکان سخت گیری در اجرای احکام الزامی اسلامی در برخی موارد مثل حجاب وجود نداشت. رابعا، همان گونه که تذکر دادیم حکم لزوم حجاب یک حکم تعزیری است و حکم تعزیری بر اساس مصالح امت اسلامی اعمال می گردد حاکم اسلامی بنا به مقتضیات زمان و مکان و مراحل رشد فرهنگ جامعه می تواند این الزام حکومتی را ایجاد یا بنا به مصالحی موقتا مرتفع سازد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. جوادی آملی، عبدالله، زن در آیینه جلال و جمال، قم: اسراء، 1391.
2. شفیعی سروستانی، ابراهیم، حجاب: مسئولیت‌ها و اختیارات دولت اسلامی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1387.
3. فتاحی زاده، فتحیه، زن در تاریخ و اندیشه اسلامی، قم: بوستان کتاب قم، 1393.
4. محمدی آشنایی، علی، حجاب در ادیان الهی، قم: یاقوت، 1378.
5. مطهری، مرتضی، مسئلة حجاب، تهران: صدرا، 1393.
6. مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران: صدرا، ۱۳۶۵.
پی نوشت ها:
[1]. احزاب / 59.
[2]. نور / 31.
[3]. صحیفه نور ج6ص 329
[4]. صحیفه نور ج5 294
منبع: اندیشه قم
