پرسش :
چه پاسخی می‌توان به افرادی داد که حجاب را از عرفیات جامعه می‌دانند و با همین نگاه از دست دادن با زن نامحرم یا روبرو شدن با زن بی حجاب اجتناب نمی‌کنند؟
پاسخ :
در ابتدا برای تقریب به ذهن و روشن تر شدن هر چه بهتر موضوع ذکر نکاتی در رابطه با واژه حجاب ضروری به نظر می رسد
واژه حجاب
واژه «حجاب» به معناى پرده، حاجب، پوشیدن و پنهان کردن و منع از وصول است.[1] این واژه، تنها به معناى پوشش ظاهرى یا پوشاندن زن نیست و در اصل به مفهوم پنهان کردن زن، از دید مرد بیگانه است. بدین سبب، هر پوششى حجاب نیست. حجاب، پوششى است که از طریق واقع شدن در پشت پرده تحقّق مى‌یابد. کلمه حجاب هم به معنی پوشیدن است و هم به معنی پرده و حاجب. بیشتر کاربرد این واژه به معنی پرده است این کلمه از آن جهت مفهوم پوشش می دهد که پرده وسیله پوشش است و شاید بتوان گفت که به حسب اصل لغت هر پوششی حجاب نیست، آن پوششی حجاب نامیده می شود که از طریق پشت پرده واقع شدن صورت گیرد[2]
استعمال کلمه حجاب در مورد پوشش زن یک اصطلاح نسبتا جدید است در قدیم و مخصوصا در اصطلاح فقهاء کلمه « سَتر» که به معنی پوشش است به کار رفته است. فقها چه در کتاب الصلوه و چه در کتاب نکاح که متعرض این مطلب شده اند کلمه« سَتر» را به کار برده اند نه کلمه حجاب را؛ همین امر سبب شده بسیارى گمان کنند: اسلام، مى‌خواهد زن همیشه پشت پرده و در خانه محبوس باشد و بیرون نرود. وظیفه پوشش که اسلام برای زن مقرر کرده است بدین معنی نیست که از خانه بیرون نرود. زندانی کردن و حبس زن در اسلام مطرح نیست و پوشش زن در اسلام این است که زن در معاشرت خود با مردان بدن خود را بپوشاند و به جلوه گری و خود نمایی نپردازد.آیات مربوطه همین معنی را ذکر می کند و فتوای فقهاء هم مؤید همین مطلب است.[3]
پوشش اسلامى در قرآن
لزوم پوشیدگی زن در برابر مرد بیگانه یکی از مسائل مهم اسلامی است. در خود قرآن کریم درباره این مطلب تصریح شده است علیهذا در اصل مطلب از جنبه اسلامی نمی توان تردید کرد. پوشیدن زن خود را از مرد بیگانه یکی از مظاهر لزوم حریم میان مردان و زنان اجنبی است، همچنانکه عدم جواز خلوت میان زن و مرد نامحرم یکی دیگر از مظاهر آن است[4]
پوشش اسلامى از احکام ضرورى اسلام است و هیچ مسلمانى نمى‌تواند در آن تردید کند؛ زیرا هم قرآن مجید به آن تصریح کرده است و هم روایات بسیار بر وجوب آن گواهى مى‌دهد. به همین جهت، فقیهان شیعه و سنى، به اتّفاق به آن فتوا داده اند. همان طور که نماز و روزه، به دورانى خاص اختصاص ندارد؛ دستور پوشش نیز چنین است و ادعاى عصرى بودن آن، بى‌دلیل و غیر کارشناسانه مى‌نماید.
خداوند متعال در آیه‌اى، نخست به مردان و در آیه بعد به زنان مسلمان فرمان مى‌دهد از چشمچرانى پرهیز کنند و در رعایت پوشش بدن از نامحرمان کوشا باشند:
«قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ یحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِک أَزْکى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما یصْنَعُونَ»[5]؛ « [اى پیامبر!] به مردان مؤمن بگو: دیدگان خود را فرو خوابانند و عفت پیشه ساخته، دامن خود را از نگاه نامحرمان بپوشانند. این کار براى پاکى و پاکیزگى‌شان بهتر است و خداوند بدان چه مى‌کنند، آگاه است».
خداوند متعال، فلسفه این آموزه را نظافت و پاکى روح مى‌داند و مى‌گوید: این پوشش به منظور طهارت روح بشر است. سپس در آیه بعد مى‌فرماید:
«وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْیضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى جُیوبِهِنَّ وَ لا یبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِى إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِى أَخَواتِهِنَّ أَوْ نِسائِهِنَّ أَوْ ما مَلَکتْ أَیمانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِینَ غَیرِ أُولِى الْإِرْبَه مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یظْهَرُوا عَلى عَوْراتِ النِّساءِ وَ لا یضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیعْلَمَ ما یخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعاً أَیهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ[6]»؛ « [اى پیامبر!] به زنان مؤمن بگو: دیدگان خود فرو خوابانند و عفت پیشه ساخته، دامن خود را از بیگانگان بپوشانند و زیور خویش را جز براى شوهران و سایر محارم آشکار نکنند، مگر آنچه پیدا است؛ و روسرى‌هاى خویش را به گریبان‌ها اندازند تا سر و گردن و سینه و گوش‌ها پوشیده باشد و پاهایشان را به زمین نکوبند تا آنچه از زینت پنهان مى‌کنند، معلوم شود. اى بندگان مؤمن! همه به سوى خدا توبه کنید تا رستگار شوید».
این آیه، در خصوص پوشش بانوان، به دو مورد اشاره دارد: 1. پوشیدگى سر و گردن؛ 2. پوشاندن زینت‌ها.
«خُمُر» جمع «خِمار» و به معناى روسرى و سرپوش[7] است. «جیوب» (از واژه «جیب») به معناى سینه و گریبان است.[8] در تفسیر مجمع البیان آمده است: زنان مدینه، اطراف روسرى‌هاى خود را به پشت سر مى‌انداختند و سینه، گردن و گوش‌هاى آنان آشکار مى‌شد. بر اساس این آیه، موظف شدند اطراف روسرى خود را به گریبان‌ها بیندازند تا این مواضع نیز مستور باشد.[9]
فخر رازى مى‌گوید: خداوند متعال، با به کارگرفتن واژه‌هاى «ضَرب» و «على»- که مبالغه در القا را مى‌رساند- در پى بیان لزوم پوشش کامل این قسمت‌ها است.[10] ابن عبّاس در تفسیر این جمله مى‌گوید: «یعنى زن، مو، سینه، دور گردن و زیر گلوى خود را بپوشاند».[11]
برخى ادّعا مى‌کنند: حجاب به معناى مقابله با برهنگى را قبول داریم؛ ولى در هیچ جاى قرآن، از پوشش مو سخن به میان نیامده است! این سخن نادرست است؛ زیرا زنان مسلمان حتّى قبل از نزول این آیه، موهاى خود را مى‌پوشاندند و مشکل تنها آشکار بودن گردن، گوش، زیر گلو و گردنشان بود. در این آیه از روسرى سخن به میان آمده است؛ باید پرسید: آیا روسرى جز آنچه بر سر مى‌افکنند و موها را مى‌پوشانند، معناى دیگرى دارد؟ افزون بر این، حکم میزان پوشش در روایات متعدد، وارد شده است.[12]
در خصوص «زینت» نیز این پرسش مطرح است که آیا زینت‌هاى جدا از بدن (مانند جواهرات) را نیز در بر مى‌گیرد، یا تنها آرایش‌هاى متصل به بدن (مانند سرمه و خضاب) را شامل مى‌شود؟[13] در پاسخ باید گفت: حکم کلى آن است که خودآرایى، جایز و خودنمایى در مقابل نامحرم ممنوع است.
بنابراین، خداوند زینت و خودآرایى را نهى نمى‌کند؛ بلکه آنچه در شرع مقدس ممنوع شده، خودنمایى و تحریک به وسیله آشکار ساختن زینت در محافل اجتماعى است: «وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیه الْأُولى»[14] و «وَ لا یضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیعْلَمَ ما یخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنّ « به زنان با ایمان بگو هنگام راه رفتن پاهای خود را به زمین نزنند تا زینت پنهانیشان دانسته شود و صدای خلخال که به پا دارند به گوش رسد».[15]
زنان عرب معمولًا خلخال به پا مى‌کردند و براى اینکه بفهمانند خلخال گران‌بها دارند، پاى خود را محکم به زمین مى‌کوفتند! آیه شریفه از این کار آنان نهى مى‌کند.
شهید مطهرى مى‌گوید: «از این دستور مى‌توان فهمید هر چیزى که موجب جلب توجّه مردان مى‌گردد- مانند استعمال عطرهاى تند و نیز آرایش‌هاى جلب نظر کننده در چهره- ممنوع است. به طور کلى زن در معاشرت، نباید کارى کند که موجب تحریک و تهییج و جلب توجّه مردان نامحرم گردد».[16]
قرآن مى‌فرماید: «وَ لا یبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا ما ظَهَرَ مِنْها».[17] زینت‌هاى زن دو گونه است:
1. زینتى که مانند لباس و سرمه و انگشتر و دست بند آشکار است و پوشانیدن آن واجب نیست.
2. زینتى که پنهان است، مگر آنکه عمداً بخواهد آن را آشکار سازد (مانند گوشواره و گردن بند). پوشانیدن این نوع زینت واجب است[18].
قرآن کریم، با همین معیار، در خصوص پوشش بانوان سالمند و از کار افتاده- که امید زناشویى ندارند- سهل‌گیرى کرده، به آنان اجازه داده، روسرى‌ها را برگیرند[19]؛ ولى در عین حال آنها نیز اجازه خودنمایى و تهییج ندارند: «وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللَّاتِى لا یرْجُونَ نِکاحاً فَلَیسَ عَلَیهِنَّ جُناحٌ أَنْ یضَعْنَ ثِیابَهُنَّ غَیرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِینَه».[20]
آیه دیگرى که با صراحت کامل دستور پوشش اسلامى و فلسفه آن را بیان مى‌کند، چنین است: «یا أَیهَا النَّبِی قُلْ لِأَزْواجِک وَ بَناتِک وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِینَ یدْنِینَ عَلَیهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذلِک أَدْنى أَنْ یعْرَفْنَ فَلا یؤْذَینَ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً»[21]؛ «اى پیامبر! به زنان و دخترانت و به زنان مؤمنان بگو: پوشش‌ها (روسرى و چادر) خود را برخود فروتر گیرند. این براى آنکه شناخته گردند و اذیت نشوند، [به احتیاط] نزدیک‌تر است؛ و خدا آمرزنده و مهربان است».
بانوان در عصرپیامبر صلى الله علیه و آله داراى حجاب بودند و از فواید آن این است که وقتى زن پوشیده و با وقار از خانه بیرون مى‌رود و جانب عفاف و پاک دامنى را رعایت مى‌کند، فاسدان و مزاحمان جرأت هتک حیثیت او را در خود نمى‌یابند. بیمار دلانى که در پى شکار مى‌گردند، فرد داراى حریم را شکارى مناسب نمى‌بینند.[22] همچنین در کتاب های جرم شناسی، جرم شناسان یکی از علل بزه دیدگی زنان را طرز لباس پوشیدن زنان می داند، معتقدند اگر لباس زنان چسبان و نازک و تحریک کننده باشد زن را در معرض مردان هوس باز و متجاوز قرار می دهد و یکی از زنان تازه مسلمان شده اروپایی در خاطرات خود نوشته بود زنان اروپایی در فصل تابستان به دلیل اینکه هوا گرم می باشد لباس بیشتری نمی پوشند و برجستگی های بدنشان پیدا می شود بیشتر مورد تجاوز مردان قرار می گیرند اما در فصل زمستان به دلیل سردی هوا لباس های گرم مانند پالنو و کاپشن می پوشند، بر جستگی های بدنشان پیدا نمی شود ومردان کمتر تحریک می شوند و زنان در این فصل از امنیت بیشتری برخوردار هستند.
لکن برخی از افراد توجیهاتی برای حجاب و پوشش اسلامی ارائه نمودند و خواسته اند آنرا حتی در صورت اسلامی بودن نیز امری غیر منطقی و نا معقول معرفی کنند. و برای عدم لزوم حجاب برخی به بعد فلسفی و برخی به بعد اجتماعی و اخلاقی و اقتصادی و روانی اشاره کرده اند، مانند میل به ریاضت و رهبانیت، حسادت و خود خواهی مرد، عادت زنانگی زن وامور عرفی و اعتباری و از این قبیل لکن با توجه به آیات فوق الذکر حجاب و پوشاندن بدن خود از نامحرم اثبات می گردد و حتی در روایات از زنانی که در ظاهر حجاب دارند و لکن جنبه تشریفاتی داشته باشد، و همه پیکرشان را نپوشاند مذمت کرده و از مصادیق «کاسیات عاریات» [23] شمرده اند! یعنی زنانى که ظاهراً پوشیده هستند، ولى در واقع برهنه‌اند، از رسول خدا صلى الله علیه و آله روایت شده است:« صنفان من اهل‌النار لم أرهما قوم معهم سیاط کأذناب البقر یضربون بها الناس و نساء کاسیات عاریات، ممیلات مائلات، رؤسهنّ کأسنمه البُخت المائله ....»؛ قرآن فرمان مى‌دهد: بانوان با مراقبت، جامه را بر خود گیرند و آن را رها نکنند، تا نشان دهند اهل عفاف و وقار به شمار مى‌آیند.[24]
در پایان فتوای چند تن از فقهای معاصر در زمینه حجاب را ذکر می کنیم[25].
آیا بر زن لازم است خود را در مقابل بچه نابالغ بپوشاند؟
همه مراجع (به جز بهجت، تبریزى و مکارم): اگر خوب و بد را مى‌فهمد و احتمال مى‌دهد که نگاهش به بدن زن، موجب تحریک شهوتش شود؛ بنابر احتیاط واجب، باید بدن و موى خود را از او بپوشاند.[26]
آیت اللَّه بهجت: اگر خوب و بد را مى‌فهمد، بنابر احتیاط واجب باید بدن و موى خود را از او بپوشاند.[27]
آیات عظام تبریزى و مکارم: خیر، لازم نیست؛ ولى بهتر است، بدن و موى خود را از پسرى هم که خوب و بد را مى‌فهمد، بپوشاند.[28]
پوشش زیرچانه
آیا پوشاندن زیر چانه و کف و روى پا، در مقابل نامحرم واجب است؟
همه مراجع (به جز تبریزى و مکارم): آرى، باید آنها را از نامحرم بپوشاند.[29]
آیت اللَّه مکارم: پوشاندن زیر چانه واجب است؛ ولى پوشاندن کف و روى پا تا مچ، واجب نیست.[30]
آیت اللَّه تبریزى: پوشاندن زیر چانه واجب است؛ ولى پوشاندن کف و روى پا تا مچ بنابر احتیاط، واجب است.[31]
پوشش صورت
زنى که مى‌داند به جهت چهره زیبایى که دارد، مردان نامحرم به او نگاه مى‌کنند، چه وظیفه‌اى دارد؟ آیا پوشاندن آن واجب است؟
آیات عظام امام، سیستانى، فاضل، مکارم و نورى: اگر باعث مفسده نشود، پوشاندن چهره بر او واجب نیست؛ ولى مردان وظیفه دارند به او نگاه نکنند.[32]
آیات عظام بهجت، تبریزى و وحید: اگر باعث جلب توجّه مرد نامحرم شود، بنابر احتیاط واجب باید چهره خود را بپوشاند.[33]
آیت اللَّه صافى: باید چهره خود را در برابر نامحرم بپوشاند.[34]
زیورآلات زن، اگر در معرض دید نامحرم باشد، چه حکمى دارد؟
آیات عظام امام، بهجت، صافى، خامنه‌اى، فاضل و وحید: باید از دید مرد نامحرم پوشانده شود.[35]
آیت اللَّه تبریزى: پوشاندن زیوآلات پنهانى (مانند دستبند، النگو و گردن‌بند)، از دید نامحرم واجب است؛ ولى پوشاندن انگشترى که پیش زنان بزرگ‌سال و یا کمى پایین‌تر متعارف است، واجب نیست.[36]
آیت اللَّه سیستانى: پوشاندن گردن‌بند از دید نامحرم واجب است؛ ولى پوشاندن النگو، دستبند، حلقه ازدواج و انگشتر واجب نیست.[37]
آیات عظام مکارم و نورى: پوشاندن زیورآلات پنهانى (مانند دستبند، النگو و گردن‌بند) از دید نامحرم واجب است؛ ولى پوشاندن حلقه ازدواج و انگشتر، واجب نیست.[38]
پوشش آرایش صورت
آیا باید سرمه چشم، اصلاح صورت و ابروهاى رنگ کرده را از نامحرم پوشاند؟
امام: پوشاندن اصلاح صورت واجب نیست؛ ولى پوشاندن سرمه چشم و رنگ ابرو- اگر نزد عرف زینت محسوب شود- واجب است.[39]
آیات عظام بهجت و صافى: باید آن را از نامحرم پوشاند.[40]
آیت اللَّه تبریزى: پوشاندن اصلاح صورت- به گونه‌اى که نزد زنان کهنسال و یا کمى کمتر از آن متعارف است- واجب نیست.[41]
آیات عظام سیستانى، مکارم و نورى: پوشاندن آن از نامحرم واجب نیست.[42]
آیات عظام خامنه اى، فاضل و وحید: اگر زینت محسوب مى‌شود، باید آن را از نامحرم پوشاند.[43]
تبصره. اگر موارد یاد شده به گونه‌اى باشد که باعث مفسده و جلب توجه مرد نامحرم شود، پوشاندنش واجب است.[44]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1.جوادی آملی، عبدالله، زن در آیینه جلال و جمال، قم: اسراء، 1391.
2.مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، تهران: صدرا، 1393.
3.مهدی‌زاده، حسین، حجاب شناسی، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1381.
4. اکبری، محمد رضا، حجاب زن مسلمان، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1390.
5. پورسیدآقایی، مسعود، حجاب میوۀ شناخت، قم: حضور، 1376.
6. حسینی، سیدمجتبی، نگاه و پوشش، قم: دفتر نشر معارف (وابسته به نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها)، 1389.
پی‌نوشت‌ها:
[1]- راغب اصفهانى، المفردات فى غرائب القرآن؛ نیز: سید على اکبر، قرشى، قاموس قرآن.
[2]- مطهری،مسئله حجاب، نشر صدرا، ص 72.
[3]- همان، ص 73.
[4]- همان، ص 15.
[5]- سوره نور، آیه 30.
[6]- نور، ایه 31
[7]- المفردات فى غرائب القرآن، ص 159؛ مجمع البیان، ص 217.
[8]- مجمع البیان، ص 217.
[9]- همان.
[10]- التفسیر الکبیر، ج 23، ص 179.
[11]- مجمع البیان، ص 217.
[12]- فیض کاشانى، محسن، تفسیر الصافى، تحقیق حسین الاعلمى،( قم: الهادى)، ج 3، ص 430 و 431.
[13]- مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، ص 131.
[14]- احزاب، آیه 33.
[15]- نور، آیه 31.
[16]- مطهرى، مرتضی، مسئله حجاب، ص 146- 147.
[17]- نور، آیه 31.
[18]- شاکرین، حمید رضا، دفتر هفتم(پرسش ها و پاسخ هاى برگزیده) پرسش ها و پاسخ هاى دانشجویى، ص 369.
[19]- وسائل الشیعه، ج 14، ص 140.
[20]- نورآیه، 60.
[21]- نور، آیه 33
[22]-شاکرین، حمید رضا، همان، ص 356
[23]- میزان الحکمه، ج 2، ص 259.
[24]- سیدمجتبى حسینى، دفتر هجدهم(احکام نگاه و پوشش) پرسش ها و پاسخ هاى دانشجویى، 1جلد، دفتر نشر معارف - قم، چاپ: بیست و یکم، 1390.
[25]- نقل از:حسینى، سید مجتبی، دفتر شانزدهم(رساله دانشجویى، مطابق با نظر ده تن از مراجع عظام) پرسش ها و پاسخ هاى دانشجویى، 1جلد، دفتر نشر معارف - قم، چاپ: سى و یکم، 1390.
[26]- توضیح المسائل مراجع، م 2435، وحید، توضیح المسائل، م 2444؛ نورى، توضیح‌المسائل، م 2431.
[27]- بهجت، توضیح المسائل، م 1937.
[28]- توضیح المسائل مراجع، م 2435.
[29]- سیستانى،Sistani .org ،( حجاب)، س 3؛ تبریزى، صراط النجاه، ج 1، س 878؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1706؛ صافى، جامع الاحکام، ج 2، س 1696؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتاءات، س 438؛ دفتر: امام، بهجت، نورى، وحید.
[30]- دفتر: مکارم.
[31]- تبریزى، صراط النجاه، ج 5، س 1275 و استفتاءات، س 1614.
[32]- مکارم، استفتاءات، ج 2، س 1019؛ امام، تعلیقات على العروه، النکاح، م 51 و استفتاءات، ج 3،(احکام حجاب)، س 30 و 29؛ فاضل و نورى، تعلیقات على العروه، النکاح، م 51؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج 3، النکاح، م 18.
[33]- تبریزى، صراطالنجاه، ج 5، س 1262؛ وحید، توضیح‌المسائل، م 2444؛ دفتر: بهجت.
[34]- دفتر: صافى.
[35]- امام، تعلیقات على العروه،( الستر)، م 1 و استفتاءات، ج 3،( احکام حجاب)، س 36؛ خامنه اى، استفتاء، س 543؛ فاضل، توضیح المسائل، م 796 و جامع المسائل، ج 1، 1707؛ دفتر: صافى، بهجت و وحید.
[36]-تبریزى، صراطالنجاه، ج 1، س 882 و 883 و 884.
[37]- سیستانى، تعلیقات على العروه،( الستر)، م 1.
[38]- مکارم، استفتاءات، ج 1، س 801 و توضیح المسائل، م 729؛؛ نورى، استفتاءات، ج 2، س 669 و ج 1، س 542.
[39]- دفتر: امام و استفتاءات، ج 3،( احکام حجاب)، س 34.
[40]- صافى، جامع‌الاحکام، ج 2، س 1683 و دفتر: بهجت و صافى.
[41]- تبریزى، صراطالنجاه، ج 1، س 882 و 883 و ج 5، س 1238.
[42]- سیستانى،Sistani .org ،( زینت)؛ مکارم، استفتاءات، ج 2، س 1034 و 151 و ج 1، س 802 و نورى، استفتاءات، ج 1، س 491 و 542 و 500.
[43]- خامنه اى، استفتاء، س 477 و 564؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1707 و دفتر: وحید.
[44]- سیدمجتبى حسینى، دفتر شانزدهم(رساله دانشجویى، مطابق با نظر ده تن از مراجع عظام) پرسش ها و پاسخ هاى دانشجویى.
منبع: اندیشه قم
در ابتدا برای تقریب به ذهن و روشن تر شدن هر چه بهتر موضوع ذکر نکاتی در رابطه با واژه حجاب ضروری به نظر می رسد
واژه حجاب
واژه «حجاب» به معناى پرده، حاجب، پوشیدن و پنهان کردن و منع از وصول است.[1] این واژه، تنها به معناى پوشش ظاهرى یا پوشاندن زن نیست و در اصل به مفهوم پنهان کردن زن، از دید مرد بیگانه است. بدین سبب، هر پوششى حجاب نیست. حجاب، پوششى است که از طریق واقع شدن در پشت پرده تحقّق مى‌یابد. کلمه حجاب هم به معنی پوشیدن است و هم به معنی پرده و حاجب. بیشتر کاربرد این واژه به معنی پرده است این کلمه از آن جهت مفهوم پوشش می دهد که پرده وسیله پوشش است و شاید بتوان گفت که به حسب اصل لغت هر پوششی حجاب نیست، آن پوششی حجاب نامیده می شود که از طریق پشت پرده واقع شدن صورت گیرد[2]
استعمال کلمه حجاب در مورد پوشش زن یک اصطلاح نسبتا جدید است در قدیم و مخصوصا در اصطلاح فقهاء کلمه « سَتر» که به معنی پوشش است به کار رفته است. فقها چه در کتاب الصلوه و چه در کتاب نکاح که متعرض این مطلب شده اند کلمه« سَتر» را به کار برده اند نه کلمه حجاب را؛ همین امر سبب شده بسیارى گمان کنند: اسلام، مى‌خواهد زن همیشه پشت پرده و در خانه محبوس باشد و بیرون نرود. وظیفه پوشش که اسلام برای زن مقرر کرده است بدین معنی نیست که از خانه بیرون نرود. زندانی کردن و حبس زن در اسلام مطرح نیست و پوشش زن در اسلام این است که زن در معاشرت خود با مردان بدن خود را بپوشاند و به جلوه گری و خود نمایی نپردازد.آیات مربوطه همین معنی را ذکر می کند و فتوای فقهاء هم مؤید همین مطلب است.[3]
پوشش اسلامى در قرآن
لزوم پوشیدگی زن در برابر مرد بیگانه یکی از مسائل مهم اسلامی است. در خود قرآن کریم درباره این مطلب تصریح شده است علیهذا در اصل مطلب از جنبه اسلامی نمی توان تردید کرد. پوشیدن زن خود را از مرد بیگانه یکی از مظاهر لزوم حریم میان مردان و زنان اجنبی است، همچنانکه عدم جواز خلوت میان زن و مرد نامحرم یکی دیگر از مظاهر آن است[4]
پوشش اسلامى از احکام ضرورى اسلام است و هیچ مسلمانى نمى‌تواند در آن تردید کند؛ زیرا هم قرآن مجید به آن تصریح کرده است و هم روایات بسیار بر وجوب آن گواهى مى‌دهد. به همین جهت، فقیهان شیعه و سنى، به اتّفاق به آن فتوا داده اند. همان طور که نماز و روزه، به دورانى خاص اختصاص ندارد؛ دستور پوشش نیز چنین است و ادعاى عصرى بودن آن، بى‌دلیل و غیر کارشناسانه مى‌نماید.
خداوند متعال در آیه‌اى، نخست به مردان و در آیه بعد به زنان مسلمان فرمان مى‌دهد از چشمچرانى پرهیز کنند و در رعایت پوشش بدن از نامحرمان کوشا باشند:
«قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ یحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِک أَزْکى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما یصْنَعُونَ»[5]؛ « [اى پیامبر!] به مردان مؤمن بگو: دیدگان خود را فرو خوابانند و عفت پیشه ساخته، دامن خود را از نگاه نامحرمان بپوشانند. این کار براى پاکى و پاکیزگى‌شان بهتر است و خداوند بدان چه مى‌کنند، آگاه است».
خداوند متعال، فلسفه این آموزه را نظافت و پاکى روح مى‌داند و مى‌گوید: این پوشش به منظور طهارت روح بشر است. سپس در آیه بعد مى‌فرماید:
«وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْیضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى جُیوبِهِنَّ وَ لا یبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِى إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِى أَخَواتِهِنَّ أَوْ نِسائِهِنَّ أَوْ ما مَلَکتْ أَیمانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِینَ غَیرِ أُولِى الْإِرْبَه مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یظْهَرُوا عَلى عَوْراتِ النِّساءِ وَ لا یضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیعْلَمَ ما یخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعاً أَیهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ[6]»؛ « [اى پیامبر!] به زنان مؤمن بگو: دیدگان خود فرو خوابانند و عفت پیشه ساخته، دامن خود را از بیگانگان بپوشانند و زیور خویش را جز براى شوهران و سایر محارم آشکار نکنند، مگر آنچه پیدا است؛ و روسرى‌هاى خویش را به گریبان‌ها اندازند تا سر و گردن و سینه و گوش‌ها پوشیده باشد و پاهایشان را به زمین نکوبند تا آنچه از زینت پنهان مى‌کنند، معلوم شود. اى بندگان مؤمن! همه به سوى خدا توبه کنید تا رستگار شوید».
این آیه، در خصوص پوشش بانوان، به دو مورد اشاره دارد: 1. پوشیدگى سر و گردن؛ 2. پوشاندن زینت‌ها.
«خُمُر» جمع «خِمار» و به معناى روسرى و سرپوش[7] است. «جیوب» (از واژه «جیب») به معناى سینه و گریبان است.[8] در تفسیر مجمع البیان آمده است: زنان مدینه، اطراف روسرى‌هاى خود را به پشت سر مى‌انداختند و سینه، گردن و گوش‌هاى آنان آشکار مى‌شد. بر اساس این آیه، موظف شدند اطراف روسرى خود را به گریبان‌ها بیندازند تا این مواضع نیز مستور باشد.[9]
فخر رازى مى‌گوید: خداوند متعال، با به کارگرفتن واژه‌هاى «ضَرب» و «على»- که مبالغه در القا را مى‌رساند- در پى بیان لزوم پوشش کامل این قسمت‌ها است.[10] ابن عبّاس در تفسیر این جمله مى‌گوید: «یعنى زن، مو، سینه، دور گردن و زیر گلوى خود را بپوشاند».[11]
برخى ادّعا مى‌کنند: حجاب به معناى مقابله با برهنگى را قبول داریم؛ ولى در هیچ جاى قرآن، از پوشش مو سخن به میان نیامده است! این سخن نادرست است؛ زیرا زنان مسلمان حتّى قبل از نزول این آیه، موهاى خود را مى‌پوشاندند و مشکل تنها آشکار بودن گردن، گوش، زیر گلو و گردنشان بود. در این آیه از روسرى سخن به میان آمده است؛ باید پرسید: آیا روسرى جز آنچه بر سر مى‌افکنند و موها را مى‌پوشانند، معناى دیگرى دارد؟ افزون بر این، حکم میزان پوشش در روایات متعدد، وارد شده است.[12]
در خصوص «زینت» نیز این پرسش مطرح است که آیا زینت‌هاى جدا از بدن (مانند جواهرات) را نیز در بر مى‌گیرد، یا تنها آرایش‌هاى متصل به بدن (مانند سرمه و خضاب) را شامل مى‌شود؟[13] در پاسخ باید گفت: حکم کلى آن است که خودآرایى، جایز و خودنمایى در مقابل نامحرم ممنوع است.
بنابراین، خداوند زینت و خودآرایى را نهى نمى‌کند؛ بلکه آنچه در شرع مقدس ممنوع شده، خودنمایى و تحریک به وسیله آشکار ساختن زینت در محافل اجتماعى است: «وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیه الْأُولى»[14] و «وَ لا یضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیعْلَمَ ما یخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنّ « به زنان با ایمان بگو هنگام راه رفتن پاهای خود را به زمین نزنند تا زینت پنهانیشان دانسته شود و صدای خلخال که به پا دارند به گوش رسد».[15]
زنان عرب معمولًا خلخال به پا مى‌کردند و براى اینکه بفهمانند خلخال گران‌بها دارند، پاى خود را محکم به زمین مى‌کوفتند! آیه شریفه از این کار آنان نهى مى‌کند.
شهید مطهرى مى‌گوید: «از این دستور مى‌توان فهمید هر چیزى که موجب جلب توجّه مردان مى‌گردد- مانند استعمال عطرهاى تند و نیز آرایش‌هاى جلب نظر کننده در چهره- ممنوع است. به طور کلى زن در معاشرت، نباید کارى کند که موجب تحریک و تهییج و جلب توجّه مردان نامحرم گردد».[16]
قرآن مى‌فرماید: «وَ لا یبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا ما ظَهَرَ مِنْها».[17] زینت‌هاى زن دو گونه است:
1. زینتى که مانند لباس و سرمه و انگشتر و دست بند آشکار است و پوشانیدن آن واجب نیست.
2. زینتى که پنهان است، مگر آنکه عمداً بخواهد آن را آشکار سازد (مانند گوشواره و گردن بند). پوشانیدن این نوع زینت واجب است[18].
قرآن کریم، با همین معیار، در خصوص پوشش بانوان سالمند و از کار افتاده- که امید زناشویى ندارند- سهل‌گیرى کرده، به آنان اجازه داده، روسرى‌ها را برگیرند[19]؛ ولى در عین حال آنها نیز اجازه خودنمایى و تهییج ندارند: «وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللَّاتِى لا یرْجُونَ نِکاحاً فَلَیسَ عَلَیهِنَّ جُناحٌ أَنْ یضَعْنَ ثِیابَهُنَّ غَیرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِینَه».[20]
آیه دیگرى که با صراحت کامل دستور پوشش اسلامى و فلسفه آن را بیان مى‌کند، چنین است: «یا أَیهَا النَّبِی قُلْ لِأَزْواجِک وَ بَناتِک وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِینَ یدْنِینَ عَلَیهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذلِک أَدْنى أَنْ یعْرَفْنَ فَلا یؤْذَینَ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً»[21]؛ «اى پیامبر! به زنان و دخترانت و به زنان مؤمنان بگو: پوشش‌ها (روسرى و چادر) خود را برخود فروتر گیرند. این براى آنکه شناخته گردند و اذیت نشوند، [به احتیاط] نزدیک‌تر است؛ و خدا آمرزنده و مهربان است».
بانوان در عصرپیامبر صلى الله علیه و آله داراى حجاب بودند و از فواید آن این است که وقتى زن پوشیده و با وقار از خانه بیرون مى‌رود و جانب عفاف و پاک دامنى را رعایت مى‌کند، فاسدان و مزاحمان جرأت هتک حیثیت او را در خود نمى‌یابند. بیمار دلانى که در پى شکار مى‌گردند، فرد داراى حریم را شکارى مناسب نمى‌بینند.[22] همچنین در کتاب های جرم شناسی، جرم شناسان یکی از علل بزه دیدگی زنان را طرز لباس پوشیدن زنان می داند، معتقدند اگر لباس زنان چسبان و نازک و تحریک کننده باشد زن را در معرض مردان هوس باز و متجاوز قرار می دهد و یکی از زنان تازه مسلمان شده اروپایی در خاطرات خود نوشته بود زنان اروپایی در فصل تابستان به دلیل اینکه هوا گرم می باشد لباس بیشتری نمی پوشند و برجستگی های بدنشان پیدا می شود بیشتر مورد تجاوز مردان قرار می گیرند اما در فصل زمستان به دلیل سردی هوا لباس های گرم مانند پالنو و کاپشن می پوشند، بر جستگی های بدنشان پیدا نمی شود ومردان کمتر تحریک می شوند و زنان در این فصل از امنیت بیشتری برخوردار هستند.
لکن برخی از افراد توجیهاتی برای حجاب و پوشش اسلامی ارائه نمودند و خواسته اند آنرا حتی در صورت اسلامی بودن نیز امری غیر منطقی و نا معقول معرفی کنند. و برای عدم لزوم حجاب برخی به بعد فلسفی و برخی به بعد اجتماعی و اخلاقی و اقتصادی و روانی اشاره کرده اند، مانند میل به ریاضت و رهبانیت، حسادت و خود خواهی مرد، عادت زنانگی زن وامور عرفی و اعتباری و از این قبیل لکن با توجه به آیات فوق الذکر حجاب و پوشاندن بدن خود از نامحرم اثبات می گردد و حتی در روایات از زنانی که در ظاهر حجاب دارند و لکن جنبه تشریفاتی داشته باشد، و همه پیکرشان را نپوشاند مذمت کرده و از مصادیق «کاسیات عاریات» [23] شمرده اند! یعنی زنانى که ظاهراً پوشیده هستند، ولى در واقع برهنه‌اند، از رسول خدا صلى الله علیه و آله روایت شده است:« صنفان من اهل‌النار لم أرهما قوم معهم سیاط کأذناب البقر یضربون بها الناس و نساء کاسیات عاریات، ممیلات مائلات، رؤسهنّ کأسنمه البُخت المائله ....»؛ قرآن فرمان مى‌دهد: بانوان با مراقبت، جامه را بر خود گیرند و آن را رها نکنند، تا نشان دهند اهل عفاف و وقار به شمار مى‌آیند.[24]
در پایان فتوای چند تن از فقهای معاصر در زمینه حجاب را ذکر می کنیم[25].
آیا بر زن لازم است خود را در مقابل بچه نابالغ بپوشاند؟
همه مراجع (به جز بهجت، تبریزى و مکارم): اگر خوب و بد را مى‌فهمد و احتمال مى‌دهد که نگاهش به بدن زن، موجب تحریک شهوتش شود؛ بنابر احتیاط واجب، باید بدن و موى خود را از او بپوشاند.[26]
آیت اللَّه بهجت: اگر خوب و بد را مى‌فهمد، بنابر احتیاط واجب باید بدن و موى خود را از او بپوشاند.[27]
آیات عظام تبریزى و مکارم: خیر، لازم نیست؛ ولى بهتر است، بدن و موى خود را از پسرى هم که خوب و بد را مى‌فهمد، بپوشاند.[28]
پوشش زیرچانه
آیا پوشاندن زیر چانه و کف و روى پا، در مقابل نامحرم واجب است؟
همه مراجع (به جز تبریزى و مکارم): آرى، باید آنها را از نامحرم بپوشاند.[29]
آیت اللَّه مکارم: پوشاندن زیر چانه واجب است؛ ولى پوشاندن کف و روى پا تا مچ، واجب نیست.[30]
آیت اللَّه تبریزى: پوشاندن زیر چانه واجب است؛ ولى پوشاندن کف و روى پا تا مچ بنابر احتیاط، واجب است.[31]
پوشش صورت
زنى که مى‌داند به جهت چهره زیبایى که دارد، مردان نامحرم به او نگاه مى‌کنند، چه وظیفه‌اى دارد؟ آیا پوشاندن آن واجب است؟
آیات عظام امام، سیستانى، فاضل، مکارم و نورى: اگر باعث مفسده نشود، پوشاندن چهره بر او واجب نیست؛ ولى مردان وظیفه دارند به او نگاه نکنند.[32]
آیات عظام بهجت، تبریزى و وحید: اگر باعث جلب توجّه مرد نامحرم شود، بنابر احتیاط واجب باید چهره خود را بپوشاند.[33]
آیت اللَّه صافى: باید چهره خود را در برابر نامحرم بپوشاند.[34]
زیورآلات زن، اگر در معرض دید نامحرم باشد، چه حکمى دارد؟
آیات عظام امام، بهجت، صافى، خامنه‌اى، فاضل و وحید: باید از دید مرد نامحرم پوشانده شود.[35]
آیت اللَّه تبریزى: پوشاندن زیوآلات پنهانى (مانند دستبند، النگو و گردن‌بند)، از دید نامحرم واجب است؛ ولى پوشاندن انگشترى که پیش زنان بزرگ‌سال و یا کمى پایین‌تر متعارف است، واجب نیست.[36]
آیت اللَّه سیستانى: پوشاندن گردن‌بند از دید نامحرم واجب است؛ ولى پوشاندن النگو، دستبند، حلقه ازدواج و انگشتر واجب نیست.[37]
آیات عظام مکارم و نورى: پوشاندن زیورآلات پنهانى (مانند دستبند، النگو و گردن‌بند) از دید نامحرم واجب است؛ ولى پوشاندن حلقه ازدواج و انگشتر، واجب نیست.[38]
پوشش آرایش صورت
آیا باید سرمه چشم، اصلاح صورت و ابروهاى رنگ کرده را از نامحرم پوشاند؟
امام: پوشاندن اصلاح صورت واجب نیست؛ ولى پوشاندن سرمه چشم و رنگ ابرو- اگر نزد عرف زینت محسوب شود- واجب است.[39]
آیات عظام بهجت و صافى: باید آن را از نامحرم پوشاند.[40]
آیت اللَّه تبریزى: پوشاندن اصلاح صورت- به گونه‌اى که نزد زنان کهنسال و یا کمى کمتر از آن متعارف است- واجب نیست.[41]
آیات عظام سیستانى، مکارم و نورى: پوشاندن آن از نامحرم واجب نیست.[42]
آیات عظام خامنه اى، فاضل و وحید: اگر زینت محسوب مى‌شود، باید آن را از نامحرم پوشاند.[43]
تبصره. اگر موارد یاد شده به گونه‌اى باشد که باعث مفسده و جلب توجه مرد نامحرم شود، پوشاندنش واجب است.[44]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1.جوادی آملی، عبدالله، زن در آیینه جلال و جمال، قم: اسراء، 1391.
2.مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، تهران: صدرا، 1393.
3.مهدی‌زاده، حسین، حجاب شناسی، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1381.
4. اکبری، محمد رضا، حجاب زن مسلمان، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1390.
5. پورسیدآقایی، مسعود، حجاب میوۀ شناخت، قم: حضور، 1376.
6. حسینی، سیدمجتبی، نگاه و پوشش، قم: دفتر نشر معارف (وابسته به نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها)، 1389.
پی‌نوشت‌ها:
[1]- راغب اصفهانى، المفردات فى غرائب القرآن؛ نیز: سید على اکبر، قرشى، قاموس قرآن.
[2]- مطهری،مسئله حجاب، نشر صدرا، ص 72.
[3]- همان، ص 73.
[4]- همان، ص 15.
[5]- سوره نور، آیه 30.
[6]- نور، ایه 31
[7]- المفردات فى غرائب القرآن، ص 159؛ مجمع البیان، ص 217.
[8]- مجمع البیان، ص 217.
[9]- همان.
[10]- التفسیر الکبیر، ج 23، ص 179.
[11]- مجمع البیان، ص 217.
[12]- فیض کاشانى، محسن، تفسیر الصافى، تحقیق حسین الاعلمى،( قم: الهادى)، ج 3، ص 430 و 431.
[13]- مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، ص 131.
[14]- احزاب، آیه 33.
[15]- نور، آیه 31.
[16]- مطهرى، مرتضی، مسئله حجاب، ص 146- 147.
[17]- نور، آیه 31.
[18]- شاکرین، حمید رضا، دفتر هفتم(پرسش ها و پاسخ هاى برگزیده) پرسش ها و پاسخ هاى دانشجویى، ص 369.
[19]- وسائل الشیعه، ج 14، ص 140.
[20]- نورآیه، 60.
[21]- نور، آیه 33
[22]-شاکرین، حمید رضا، همان، ص 356
[23]- میزان الحکمه، ج 2، ص 259.
[24]- سیدمجتبى حسینى، دفتر هجدهم(احکام نگاه و پوشش) پرسش ها و پاسخ هاى دانشجویى، 1جلد، دفتر نشر معارف - قم، چاپ: بیست و یکم، 1390.
[25]- نقل از:حسینى، سید مجتبی، دفتر شانزدهم(رساله دانشجویى، مطابق با نظر ده تن از مراجع عظام) پرسش ها و پاسخ هاى دانشجویى، 1جلد، دفتر نشر معارف - قم، چاپ: سى و یکم، 1390.
[26]- توضیح المسائل مراجع، م 2435، وحید، توضیح المسائل، م 2444؛ نورى، توضیح‌المسائل، م 2431.
[27]- بهجت، توضیح المسائل، م 1937.
[28]- توضیح المسائل مراجع، م 2435.
[29]- سیستانى،Sistani .org ،( حجاب)، س 3؛ تبریزى، صراط النجاه، ج 1، س 878؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1706؛ صافى، جامع الاحکام، ج 2، س 1696؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتاءات، س 438؛ دفتر: امام، بهجت، نورى، وحید.
[30]- دفتر: مکارم.
[31]- تبریزى، صراط النجاه، ج 5، س 1275 و استفتاءات، س 1614.
[32]- مکارم، استفتاءات، ج 2، س 1019؛ امام، تعلیقات على العروه، النکاح، م 51 و استفتاءات، ج 3،(احکام حجاب)، س 30 و 29؛ فاضل و نورى، تعلیقات على العروه، النکاح، م 51؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج 3، النکاح، م 18.
[33]- تبریزى، صراطالنجاه، ج 5، س 1262؛ وحید، توضیح‌المسائل، م 2444؛ دفتر: بهجت.
[34]- دفتر: صافى.
[35]- امام، تعلیقات على العروه،( الستر)، م 1 و استفتاءات، ج 3،( احکام حجاب)، س 36؛ خامنه اى، استفتاء، س 543؛ فاضل، توضیح المسائل، م 796 و جامع المسائل، ج 1، 1707؛ دفتر: صافى، بهجت و وحید.
[36]-تبریزى، صراطالنجاه، ج 1، س 882 و 883 و 884.
[37]- سیستانى، تعلیقات على العروه،( الستر)، م 1.
[38]- مکارم، استفتاءات، ج 1، س 801 و توضیح المسائل، م 729؛؛ نورى، استفتاءات، ج 2، س 669 و ج 1، س 542.
[39]- دفتر: امام و استفتاءات، ج 3،( احکام حجاب)، س 34.
[40]- صافى، جامع‌الاحکام، ج 2، س 1683 و دفتر: بهجت و صافى.
[41]- تبریزى، صراطالنجاه، ج 1، س 882 و 883 و ج 5، س 1238.
[42]- سیستانى،Sistani .org ،( زینت)؛ مکارم، استفتاءات، ج 2، س 1034 و 151 و ج 1، س 802 و نورى، استفتاءات، ج 1، س 491 و 542 و 500.
[43]- خامنه اى، استفتاء، س 477 و 564؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1707 و دفتر: وحید.
[44]- سیدمجتبى حسینى، دفتر شانزدهم(رساله دانشجویى، مطابق با نظر ده تن از مراجع عظام) پرسش ها و پاسخ هاى دانشجویى.
منبع: اندیشه قم
