فضیلت اهل بیت (ع) در آیه «مرج البحرین»
پرسش :
مفسرین آیه «مرج البحرین» را بر چه کسانی تطبیق کرده اند؟
پاسخ :
پاسخ اجمالی:
«مرج البحرین» در سوره الرحمن از دو جنبه مادی و معنوی قابل تفسیر است. بر طبق تفسیر مادی منظور دریاى آب شیرین و شور است که در مناطق مختلف کنار هم هستند بدون آنکه با هم مخلوط گردند و یا جریان «گلف استریم» و رودهاى عظیم دریایى می باشد و بر طبق تفسیر معنوی مأخوذ از روایات، مراد از این دو دریا، امام على(ع) و حضرت فاطمه(س) هستند که محبت و احترام آنها به یکدیگر مانع هرگونه تعدی به طرف مقابل می شود و مراد از لؤلؤ و مرجانی که از آنها بدست می آید امام حسن(ع) و امام حسین(ع) می باشند.
پاسخ تفصیلی:
در آیه 19 تا 22 سوره «الرّحمن» مى خوانیم: «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقیانِ * بَیْنَهُما بَرزَخُ لایَبْغیانِ * فَبِاَىّ آلاِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * یَخْرُجُ مِنْهُما اللّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ»؛ (خداوند دو دریاى مختلف [شور و شیرین، گرم و سرد] را در کنار هم قرار داد، در حالى که با هم تماس دارند و در میان آن دو، مانعى است که یکى بر دیگرى غلبه نمى کند [و به هم نمى آمیزند]، پس کدامین نعمتهاى پروردگارتان را انکار مى کنید؟! از آن دو، لؤلؤ و مرجان خارج مى شود).
در تفسیر این آیه، سخن بسیار گفته اند. گاه گفته شده است: منظور از دو دریا، دو دریاى آب شیرین و شور است که در بسیارى از مناطق در کنار هم هستند بى آنکه با هم مخلوط گردند و این منظره در تمام مناطقى که رودخانه هاى آب شیرین به دریا مى ریزد به خوبى دیده مى شود.
تفسیر جالب دیگرى که براى این دو دریا شده است، جریان «گلف استریم» و رودهاى عظیم دریایى است که در بسیارى از اقیانوس هاى جهان در حرکت است و آب هاى گرم مناطق استوایى را به سوى مناطق قطبى مى برد و گاه حتّى رنگ آن با رنگ آب هاى اطراف مختلف است و عجب اینکه: عرض آن گاه به یکصد و پنجاه کیلومتر و عمق آن به چند صد متر و گاه سرعت آن در یک روز به 160 کیلومتر مى رسد! و تفاوت درجه حرارت آن با آب هاى مجاور 10 تا 15 درجه است!
این جریان آب هاى گرم، بادهاى گرمى به وجود مى آورد و حرارات خود را به اطراف مى دهد و هواى کشورهاى مناطق شمالى زمین را که در مسیر آن هستند مطبوع و قابل تحمّل مى کند و اگر این جریان هاى دریایى نبود، زندگى در آن کشورها، بسیار سخت و شاید غیرقابل تحمل بود.
البتّه گلف استریم نام یکى از این جریان ها و رودهاى دریایى است و در آب هاى پنج قارّه جهان نظیر آن دیده مى شود و عامل اصلى این حرکت، تفاوت درجه حرارت آب هاى مناطق استوایى زمین و مناطق قطبى است.(1)
از آنجا که آیات قرآن ظاهر و باطنى دارد؛ گاه هم تفسیر مادى براى آن وجود دارد و هم تفسیر معنوى. در روایات اسلامى تفسیر معنوى این دو دریا به على(علیه السلام) و فاطمه زهرا(علیها السلام) و تفسیر معنوى لؤلؤ و مرجان به حسن و حسین(علیهما السلام) شده است.
در «شواهد التنزیل» از سلمان فارسى در تفسیر آیه «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ» چنین نقل شده است که منظور على(علیه السلام) و فاطمه زهرا(علیها السلام) است سپس مى افزاید: «پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) فرمود: منظور از «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُؤلُؤْ وَ المَرْجانُ» حسن و حسین(علیهما السلام) است».(2)
همین معنى از ابن عباس و از ضحّاک در طریق دیگرى نقل شده است.(3)
در حدیث دیگرى از سعید بن جبیر از ابن عباس آمده است که منظور از «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانَ» على(علیه السلام) و فاطمه(علیها السلام) است و منظور از «بَیْنَهُما بَرْزَخ لایَبْغیان»«حُبُّ دائِمُ لایَنْقَطِعُ وَ لایَنْفَذُ»(4)؛ (محبّت، دائمى است که قطع نمى شود و پایان نمى گیرد) و منظور از «یَخْرُجُ مِنْهُما اللُؤلُؤْ وَ الْمَرْجانُ» حسن و حسین(علیه السلام) است.
در حدیث دیگرى از ابن عبّاس تعبیر روشنترى درباره «بَیْنَهُما بَرْزَخ لاَیَبْغیانِ» آمده و آن اینکه منظور «وُدٌّ لایَتَباغَضانِ» یعنى (در میان آن دو بزرگوار آن چنان محبّت و دوستى است که هر گونه بغض و کینه اى را دور مى کند!)(5) در واقع «برزخ» به معنى مانع میان دو چیز است، در اینجا همان محبّت و دوستى است که مانع از هر گونه بغى و تعدّى و تجاوز مى شود.
سیوطى نیز در تفسیر روایى «الدّر المنثور» بعد از آنکه روایات مربوط به تفسیر ظاهرى آیه را بیان مى کند، محتواى احادیث پیشین را از ابن عباس و از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل کرده، مى گوید: «ابن مردویه از ابن عباس در تفسیر آیه «مَرَجُ الْبَحْرِیْنِ یَلْتَقیانِ» نقل کرده که منظور على(علیه السلام) و فاطمه(علیها السلام) است» سپس مى افزاید: «پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) فرمود: «یَخْرُجُ مِنْهُما اللُؤْلُؤ وَ الْمَرجان» منظور حسن و حسین(علیهما السلام) است».(6) همین معنى را انس بن مالک نیز نقل کرده است.(7)
جالب اینکه: آلوسى مفسّر معروف، در تفسیر «روح المعانى» بعد از آنکه روایت فوق را از ابن عبّاس و ایاس بن مالک و همچنین از طریق طبرسى از سلمان فارسى و سعید بن جبیر و سفیان ثورى نقل مى کند، چنین مى افزاید: «آنچه من فکر مى کنم این است که اگر این روایات، صحیح باشد، ارتباطى به تفسیر ندارد، بلکه تأویلى است همانند تأویلات صوفیان! نسبت به بسیارى از آیات. البته هر کدام از على و فاطمه(رضى الله عنهما) در نزد من از اقیانوس کبیر از نظر علم و فضل، بزرگترند و همچنین هر کدام از حسنین (رضى الله عنهما) بى نهایت زیباتر و جالبتر از لؤلؤ و مرجان اند».(8)
اعتراف صادقانه او نسبت به مقام این بزرگواران در خور تحسین است؛ مشروط بر اینکه هدفش از میان بردن ارزش روایات فوق نباشد!
آلوسى گویا فراموش کرده است که این حدیث با طرق متعدد از پیامبر(صلى الله علیه وآله) نقل شده است و پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) حقّ دارد تأویل آیات را بیان بفرماید و مقایسه آن با تأویل هاى بى مدرک و ساخته افکار منحرف صوفیان، مقایسه بسیار ظالمانه اى است که دور از شأن یک عالم مى باشد.
به هر حال این آیه از آیاتى است که دلالت بر فضیلت فوق العاده و جلالت عظیم براى على(علیه السلام) و همسرش و فرزندانش حسن و حسین(علیهما السلام) مى کند، چرا که على(علیه السلام) و فاطمه(علیها السلام) را تشبیه به دو اقیانوس عظیم نموده؛ اقیانوسى که نشانه عظمت خداوند و منبع برکات و مبدأ علوم دانش های بسیار و نشانه بارز اخلاق کریمه و جود و سخاوت پاکى و عصمت است و فرزندانشان را به جواهرات گران بها و بى مانندى تشبیه مى کند که در دل اقیانوس پرورش یافته و به خارج مى رسند. حسن و زیبایى، جمال ظاهر و باطن، علم و تقوا و فضیلت، پاکى و عصمت همه در آن درج است.
درباره چه کسى در اسلام این همه فضائل دیده مى شود؟ و چه کسى شایسته تر براى جانشینى پیامبر(صلى الله علیه وآله) از على(علیه السلام) و فرزندان او است؟ و چه ساده از کنار این همه فضائل گذشته اند.(9)
پی نوشت:
(1). شرح بیشتر در این باره و درباره تفسیر آیات فوق را در تفسیر نمونه، مکارم شیرازى ناصر، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1374، چاپ اول، ج 23، ص 131 (2 - گلف استریم، و رودهاى عظیم دریایى!) مطالعه فرمائید.
(2). شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، حسکانى، عبید الله بن احمد، تحقیق: محمودى، محمد باقر، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى، چاپ تهران، 1411، چاپ اول، ج 2، ص 285، سوره الرحمن، آیه 19، ح 919.
(3). همان، ص 284، ح 918.
(4). همان، ص 287، ح 291.
(5). همان، ص 289 (پاورقی).
(6). الدر المنثور فى تفسیر المأثور، سیوطى، جلال الدین، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، قم، 1404، ج 6، ص 142، (قوله تعالى مرج البحرین الآیات).
(7). همان، ص 143.
(8). روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، آلوسى، سید محمود، تحقیق: على عبدالبارى عطیه، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1415، چاپ اول، ج 14، ص 106، سوره الرحمن، آیات 1 الى 28.
منبع: پیام قرآن، مکارم شیرازی، ناصر، با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1386، چاپ ششم، ج 9، ص 331.
مطالب مرتبط:
«مرج البحرین» در سوره الرحمن از دو جنبه مادی و معنوی قابل تفسیر است. بر طبق تفسیر مادی منظور دریاى آب شیرین و شور است که در مناطق مختلف کنار هم هستند بدون آنکه با هم مخلوط گردند و یا جریان «گلف استریم» و رودهاى عظیم دریایى می باشد و بر طبق تفسیر معنوی مأخوذ از روایات، مراد از این دو دریا، امام على(ع) و حضرت فاطمه(س) هستند که محبت و احترام آنها به یکدیگر مانع هرگونه تعدی به طرف مقابل می شود و مراد از لؤلؤ و مرجانی که از آنها بدست می آید امام حسن(ع) و امام حسین(ع) می باشند.
پاسخ تفصیلی:
در آیه 19 تا 22 سوره «الرّحمن» مى خوانیم: «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقیانِ * بَیْنَهُما بَرزَخُ لایَبْغیانِ * فَبِاَىّ آلاِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * یَخْرُجُ مِنْهُما اللّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ»؛ (خداوند دو دریاى مختلف [شور و شیرین، گرم و سرد] را در کنار هم قرار داد، در حالى که با هم تماس دارند و در میان آن دو، مانعى است که یکى بر دیگرى غلبه نمى کند [و به هم نمى آمیزند]، پس کدامین نعمتهاى پروردگارتان را انکار مى کنید؟! از آن دو، لؤلؤ و مرجان خارج مى شود).
در تفسیر این آیه، سخن بسیار گفته اند. گاه گفته شده است: منظور از دو دریا، دو دریاى آب شیرین و شور است که در بسیارى از مناطق در کنار هم هستند بى آنکه با هم مخلوط گردند و این منظره در تمام مناطقى که رودخانه هاى آب شیرین به دریا مى ریزد به خوبى دیده مى شود.
تفسیر جالب دیگرى که براى این دو دریا شده است، جریان «گلف استریم» و رودهاى عظیم دریایى است که در بسیارى از اقیانوس هاى جهان در حرکت است و آب هاى گرم مناطق استوایى را به سوى مناطق قطبى مى برد و گاه حتّى رنگ آن با رنگ آب هاى اطراف مختلف است و عجب اینکه: عرض آن گاه به یکصد و پنجاه کیلومتر و عمق آن به چند صد متر و گاه سرعت آن در یک روز به 160 کیلومتر مى رسد! و تفاوت درجه حرارت آن با آب هاى مجاور 10 تا 15 درجه است!
این جریان آب هاى گرم، بادهاى گرمى به وجود مى آورد و حرارات خود را به اطراف مى دهد و هواى کشورهاى مناطق شمالى زمین را که در مسیر آن هستند مطبوع و قابل تحمّل مى کند و اگر این جریان هاى دریایى نبود، زندگى در آن کشورها، بسیار سخت و شاید غیرقابل تحمل بود.
البتّه گلف استریم نام یکى از این جریان ها و رودهاى دریایى است و در آب هاى پنج قارّه جهان نظیر آن دیده مى شود و عامل اصلى این حرکت، تفاوت درجه حرارت آب هاى مناطق استوایى زمین و مناطق قطبى است.(1)
از آنجا که آیات قرآن ظاهر و باطنى دارد؛ گاه هم تفسیر مادى براى آن وجود دارد و هم تفسیر معنوى. در روایات اسلامى تفسیر معنوى این دو دریا به على(علیه السلام) و فاطمه زهرا(علیها السلام) و تفسیر معنوى لؤلؤ و مرجان به حسن و حسین(علیهما السلام) شده است.
در «شواهد التنزیل» از سلمان فارسى در تفسیر آیه «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ» چنین نقل شده است که منظور على(علیه السلام) و فاطمه زهرا(علیها السلام) است سپس مى افزاید: «پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) فرمود: منظور از «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُؤلُؤْ وَ المَرْجانُ» حسن و حسین(علیهما السلام) است».(2)
همین معنى از ابن عباس و از ضحّاک در طریق دیگرى نقل شده است.(3)
در حدیث دیگرى از سعید بن جبیر از ابن عباس آمده است که منظور از «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانَ» على(علیه السلام) و فاطمه(علیها السلام) است و منظور از «بَیْنَهُما بَرْزَخ لایَبْغیان»«حُبُّ دائِمُ لایَنْقَطِعُ وَ لایَنْفَذُ»(4)؛ (محبّت، دائمى است که قطع نمى شود و پایان نمى گیرد) و منظور از «یَخْرُجُ مِنْهُما اللُؤلُؤْ وَ الْمَرْجانُ» حسن و حسین(علیه السلام) است.
در حدیث دیگرى از ابن عبّاس تعبیر روشنترى درباره «بَیْنَهُما بَرْزَخ لاَیَبْغیانِ» آمده و آن اینکه منظور «وُدٌّ لایَتَباغَضانِ» یعنى (در میان آن دو بزرگوار آن چنان محبّت و دوستى است که هر گونه بغض و کینه اى را دور مى کند!)(5) در واقع «برزخ» به معنى مانع میان دو چیز است، در اینجا همان محبّت و دوستى است که مانع از هر گونه بغى و تعدّى و تجاوز مى شود.
سیوطى نیز در تفسیر روایى «الدّر المنثور» بعد از آنکه روایات مربوط به تفسیر ظاهرى آیه را بیان مى کند، محتواى احادیث پیشین را از ابن عباس و از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل کرده، مى گوید: «ابن مردویه از ابن عباس در تفسیر آیه «مَرَجُ الْبَحْرِیْنِ یَلْتَقیانِ» نقل کرده که منظور على(علیه السلام) و فاطمه(علیها السلام) است» سپس مى افزاید: «پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) فرمود: «یَخْرُجُ مِنْهُما اللُؤْلُؤ وَ الْمَرجان» منظور حسن و حسین(علیهما السلام) است».(6) همین معنى را انس بن مالک نیز نقل کرده است.(7)
جالب اینکه: آلوسى مفسّر معروف، در تفسیر «روح المعانى» بعد از آنکه روایت فوق را از ابن عبّاس و ایاس بن مالک و همچنین از طریق طبرسى از سلمان فارسى و سعید بن جبیر و سفیان ثورى نقل مى کند، چنین مى افزاید: «آنچه من فکر مى کنم این است که اگر این روایات، صحیح باشد، ارتباطى به تفسیر ندارد، بلکه تأویلى است همانند تأویلات صوفیان! نسبت به بسیارى از آیات. البته هر کدام از على و فاطمه(رضى الله عنهما) در نزد من از اقیانوس کبیر از نظر علم و فضل، بزرگترند و همچنین هر کدام از حسنین (رضى الله عنهما) بى نهایت زیباتر و جالبتر از لؤلؤ و مرجان اند».(8)
اعتراف صادقانه او نسبت به مقام این بزرگواران در خور تحسین است؛ مشروط بر اینکه هدفش از میان بردن ارزش روایات فوق نباشد!
آلوسى گویا فراموش کرده است که این حدیث با طرق متعدد از پیامبر(صلى الله علیه وآله) نقل شده است و پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) حقّ دارد تأویل آیات را بیان بفرماید و مقایسه آن با تأویل هاى بى مدرک و ساخته افکار منحرف صوفیان، مقایسه بسیار ظالمانه اى است که دور از شأن یک عالم مى باشد.
به هر حال این آیه از آیاتى است که دلالت بر فضیلت فوق العاده و جلالت عظیم براى على(علیه السلام) و همسرش و فرزندانش حسن و حسین(علیهما السلام) مى کند، چرا که على(علیه السلام) و فاطمه(علیها السلام) را تشبیه به دو اقیانوس عظیم نموده؛ اقیانوسى که نشانه عظمت خداوند و منبع برکات و مبدأ علوم دانش های بسیار و نشانه بارز اخلاق کریمه و جود و سخاوت پاکى و عصمت است و فرزندانشان را به جواهرات گران بها و بى مانندى تشبیه مى کند که در دل اقیانوس پرورش یافته و به خارج مى رسند. حسن و زیبایى، جمال ظاهر و باطن، علم و تقوا و فضیلت، پاکى و عصمت همه در آن درج است.
درباره چه کسى در اسلام این همه فضائل دیده مى شود؟ و چه کسى شایسته تر براى جانشینى پیامبر(صلى الله علیه وآله) از على(علیه السلام) و فرزندان او است؟ و چه ساده از کنار این همه فضائل گذشته اند.(9)
پی نوشت:
(1). شرح بیشتر در این باره و درباره تفسیر آیات فوق را در تفسیر نمونه، مکارم شیرازى ناصر، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1374، چاپ اول، ج 23، ص 131 (2 - گلف استریم، و رودهاى عظیم دریایى!) مطالعه فرمائید.
(2). شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، حسکانى، عبید الله بن احمد، تحقیق: محمودى، محمد باقر، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى، چاپ تهران، 1411، چاپ اول، ج 2، ص 285، سوره الرحمن، آیه 19، ح 919.
(3). همان، ص 284، ح 918.
(4). همان، ص 287، ح 291.
(5). همان، ص 289 (پاورقی).
(6). الدر المنثور فى تفسیر المأثور، سیوطى، جلال الدین، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، قم، 1404، ج 6، ص 142، (قوله تعالى مرج البحرین الآیات).
(7). همان، ص 143.
(8). روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، آلوسى، سید محمود، تحقیق: على عبدالبارى عطیه، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1415، چاپ اول، ج 14، ص 106، سوره الرحمن، آیات 1 الى 28.
منبع: پیام قرآن، مکارم شیرازی، ناصر، با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1386، چاپ ششم، ج 9، ص 331.
مطالب مرتبط:
