سند زیارت عاشورا و ثواب خواندن آن
پرسش :
می‌خواستم درباره سند زیارت عاشورا و ثواب خواندن آن، در منابع معتبر اطلاعاتی داشته باشم؟
پاسخ :
شاید قدیمی ترین نقل زیارت عاشورا در کتاب ارزشمند کامل الزیارات نوشته مرحوم «ابن قولویه قمی» آمده باشد: «حدثنی حکیم بن داودبن حکیم و غیره، عن محمدبن موسی الهمدانی، عن محمد بن خالد الطیالسی، عن سیف بن عمیره و صالح بن عقبه، جمیعاً، عن علقمه بن محمد الحضرمی، و محمدبن اسماعیل، عن صالح بن عقبه، عن مالک الجهنی، عن ابی جعفر الباقر(علیه السلام)».
نقل مذکور یک طریق متصل و مسند از مرحوم ابن قولویه تا به امام باقر(علیه السلام) است. «وی گفته است که در کتاب خویش – کامل الزیارات – تنها افراد ثقه را ذکر کرده و از آنها روایت نموده است»[۱]
سند زیارت عاشورا در کتاب مصباح المتهجد
یکی از کتاب های معتبری که روایت زیارت عاشورا را نقل کرده است کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی است. شیخ طوسی خود رجال‌شناس و حدیث‌پژوه و فقیه و مفسر بزرگ عالم تشیع می باشد و صاحب ۲ کتاب از کتب اربعه شیعه است.
از نکات برجسته زیارت عاشورا و زیارت امام حسین(علیه السلام)، پاداش و فضیلتی است که بر انجام این عمل در روایات آمده است.
امام صادق(علیه السلام) فرمود:
«کسی که به زیارت قبر امام حسین(علیه السلام) رود در حالی که به حق آن جناب عارف باشد خداوند متعال گناهان گذشته و آینده او را می آمرزد»[۲]
امام کاظم(علیه السلام) فرمود:
«کمترین ثوابی که به زائر امام حسین(علیه السلام) در شط فرات می دهند به شرطی که عارف به حق و حرمت و ولایت آن جناب باشد این است که گناهان گذشته و آینده اش را حق تعالی می آمرزد»[۳]
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
«ای علی کسی که من را در حال حیات یا پس از مرگ زیارت کند یا به زیارت تو و دو فرزندت در حال حیات و پس از آن آید من ضامنم که در روز قیامت او را از وحشت ها و سختی های آن روز رهانیده تا جایی که از نظر درجه و مقام با من باشد»[۴]
این روایت و امثال آن نشان می دهد که حیات و مرگ پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم(علیهم السلام) یکسان است؛ زیرا زیارت دوران حیات و مرگ، اجر و آثار یکسان دارد، از این جهت لازم است که زائر به گونه ای در حرم شریف آنان حضور پیدا کند که اگر زنده می بودند در کنارشان حضور پیدا می کرد و زیارت در دوران مرگ باید همان آثار و سازندگی زیارت دوران حیات را برای او داشته باشد چنان که هم درجه شدن با پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) بدون حساب و برنامه نیست، بلکه سنخیت روحی، اخلاقی و معنوی لازم دارد و این سنخیت، باید در دنیا کسب شود. اصل زیارت، توجه به مقام مزور، تأمل در متن زیارت نامه و تلاش در تهذیب و تزکیه نفس، می تواند در ایجاد این سنخیت و تتمیم و تکمیل آن کمک کند.[۵]
امام فخر رازی پس از بیان سه مقدمه در اثبات تأثیرپذیری زائر و رابطه میان دو روح زیارت‌کننده و زیارت شونده چنین نتیجه می گیرد: «وقتی انسان نزد قبر انسان دارای روح توانا و نفس کامل و تأثیرگذار می رود و بر قبر او مدتی می ایستد روح زائر با روح میت ارتباط برقرار کرده آن دو روح یکدیگر را ملاقات نموده، مثل دو آینه متقابل می باشند که شعاع و نور از هر کدام به دیگری سرایت می کند و علوم و اخلاق و معارف هر کدام به دیگری سرایت می کند به این جهت زیارت قبور هم برای زائر مفید است و هم برای زیارت شده و…»[۶]
و به گفته فقیه و فیلسوف و محدث بزرگ مرحوم ملامحسن فیض کاشانی:
«روایاتی که ثواب زیارت ائمه اطهار(علیهم السلام) را بیش از حج و عمره و جهاد در راه خدا می داند بیش از آن است که شمارش شود. سرّش آن است که: اولاً؛ هرکس که ادعای مسلمانی می کند حتی اگر ناصبی باشد اهل حج، عمره، جهاد و امثال آن است در حالی که زیارت ائمه اطهار(علیهم السلام) اختصاص به کسانی دارد که آشنایی به قدر و منزلت آنان هر چند ناقص و معتقد به ایشان باشند. ثانیاً؛ حرم های شریف ائمه(علیهم السلام) محل حضور آن ارواح بلند است در حالی که زنده، خوشحال و روزی خور، از فضل پروردگارشان هستند و زائر در فضایی که روح امام معصوم(علیه السلام) حضور دارد نفس می کشد و عبادت و راز و نیاز می کند. ثالثاً؛ زیارت ائمه(علیهم السلام) و رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، موجب خوشحالی آنان، اجابت دعوت، تجدید عهد با ولایت، زنده نگه داشتن مرام و غلبه بر دشمنانشان می گردد. همه این ها عبادت خداست و سبب می شود که انسان به فضائل و برکاتی که نزد خداست برسد و به رضای او دست یابد؛ زیرا خوشحال کردن مؤمن عادی و دیدار با او، اگر آن همه فضیلت و ثواب دارد، خوشحال کردن پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار(علیهم السلام) و زیارت آنها به طور حتم دارای فضیلت و ثواب بسیار بیشتری است و از آنجا که با محبت و ولایت اولیای الهی، حج و جهاد و زکات، روح و معنا پیدا می کند و حتی علم به احکام و پای بندی به واجبات از طریق ارتباط با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان به طور صحیح انجام می پذیرد، چه بسا ثواب زیارت آنها از ثواب حج و عمره و جهاد و زکات نیز بیشتر باشد.[۷]
علقمه بن محمد حضرمی از حضرت ابی جعفر الباقر(علیه السلام) روایت می کند: «کسی که در روز عاشورا یعنی روز دهم محرم الحرام حضرت امام حسین(علیه السلام) را زیارت کند و روز را تا شب با حالی گریان نزد آن حضرت بماند روز قیامت خدا را ملاقات کند در حالی‌که خداوند متعال ثواب دوهزار هزار حج و دوهزار هزار عمره و دوهزار هزار مرتبه جهاد را به وی بدهد ثواب کسی که حج و عمره و جهاد را در معیت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه راشدین(علیهم السلام) به‌جا آورده باشد».
علقمه گوید: محضر مبارک امام باقر(علیه السلام) عرضه داشتم: فدایت شوم اجر و ثواب کسی که در شهرهای دور دست و بلاد غریب و بعید بوده به طوری که برایش امکان ندارد در چنین روزی (روز عاشورا) به زیارت حضرت(علیه السلام) بشتابد؟ امام(علیه السلام) فرمودند: «وی در چنین روزی به صحرا رفته یا به پشت بام بلندی در خانه برآید و با سلام به حضرت اشاره کرده سپس در نفرین بر قاتلان آن حضرت سعی و کوشش نموده و پس از آن دو رکعت نماز بخواند. البته توجه داشته باشد این زیارت را قبل از ظهر روز عاشورا انجام دهد سپس برای امام حسین(علیه السلام) ندبه و گریه نموده و به کسانی که در خانه می باشند نیز امر نماید که برای آن حضرت بگریند و با اظهار جزع و فزع بر آن جناب در خانه اقامه مصیبت نماید و مواظب باشند هرگاه اهل خانه یکدیگر را ملاقات کردند، با گریه باشند و لازم است برخی از آنها بعضی دیگر را نسبت به مصیبت حضرت اباعبداللّه الحسین(علیه السلام) تسلیت دهند و در صورتی که به این دستورهایی که داده شد عمل کنند من ضامن می شوم که حق تعالی تمام ثواب هایی که ذکر شد را به ایشان اعطاء فرماید».
علقمه می گوید: محضر مبارک امام(علیه السلام) عرض کردم: اگر بعضی خواهند برخی دیگر را تسلیت بدهند چگونه و چه بگویند؟ حضرت فرمودند بگویند: «اعظم اللّه اجورنا بمصابنا بالحسین(علیه السلام) و جعلنا و ایاکم من الطالبین بثاره مع ولیه الامام المهدی من آل محمد صلوات اللّه علیهم»[۸]
پی نوشت ها:
[۱] – «فقال: لایذکر فى کتاب الا ما وقع له من جهه الثقات من اصحابنا»، مقدمه کامل الزیارات، ابن قولویه.
[۲] – قال الصادق(علیه السلام): «من أتى قبر الحسین(علیه السلام) عارفاً بحقه غفراللّه له ما تقدم من ذنبه و ما تأخر»، کامل الزیارات، ص ۱۵۰
[۳] – قال موسى بن جعفر(علیه السلام): «أدنى ما یثاب به زائر الحسین(علیه السلام) بشط فرات إذا عرف بحقه و حرمته و ولایته، أن یغفر له ما تقدم من ذنبه و ما تأخر»، همان، ص ۱۴۹
[۴] – «یا على! مَن زارنى فى حیاتى أو بعد موتى أو زارک فى حیاتک أو بعد موتک أو زار إبنیک فى حیاتهما أو بعد موتهما ضمنت له یوم القیامه أن أخلصه من أهوالها و شدائدها حتى اصیّره معى فى درجتى»، وسائل الشیعه، ابواب المزار، باب ۲، ح ۱۶، ج ۱۴، ص ۳۲۸
[۵] – ادب فناى مقربان، جوادى آملى، ج ۱، صص ۲۷-۲۶، اسراء، چاپ چهارم، ۱۳۸۵
[۶] – المطالب العالیه من العلم الالهى، امام فخر رازى، ج ۷، ص ۲۷۶، به نقل از: فلسفه زیارت، ص۶۳
[۷] – حقایق، فیض کاشانى، ص ۲۸۷، به نقل از: ادب فناى مقربان، جوادى آملى، ج ۱، ص ۲۸
[۸] – خداوند متعال اجرها و ثواب هاى عزادار بودن ما را براى امام حسین(علیه السلام) زیاد گردانده و ما و شما را در رکاب ظفر قرین ولى آن حضرت، حضرت مهدى(عجل الله تعالی فرجه الشریف) قائم آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) از طلب کنندگان خون آن جناب قرار دهد.
منبع: آداب و احکام زیارت، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، گروه اخلاق و عرفان دفتر نشر معارف، 1394.
شاید قدیمی ترین نقل زیارت عاشورا در کتاب ارزشمند کامل الزیارات نوشته مرحوم «ابن قولویه قمی» آمده باشد: «حدثنی حکیم بن داودبن حکیم و غیره، عن محمدبن موسی الهمدانی، عن محمد بن خالد الطیالسی، عن سیف بن عمیره و صالح بن عقبه، جمیعاً، عن علقمه بن محمد الحضرمی، و محمدبن اسماعیل، عن صالح بن عقبه، عن مالک الجهنی، عن ابی جعفر الباقر(علیه السلام)».
نقل مذکور یک طریق متصل و مسند از مرحوم ابن قولویه تا به امام باقر(علیه السلام) است. «وی گفته است که در کتاب خویش – کامل الزیارات – تنها افراد ثقه را ذکر کرده و از آنها روایت نموده است»[۱]
سند زیارت عاشورا در کتاب مصباح المتهجد
یکی از کتاب های معتبری که روایت زیارت عاشورا را نقل کرده است کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی است. شیخ طوسی خود رجال‌شناس و حدیث‌پژوه و فقیه و مفسر بزرگ عالم تشیع می باشد و صاحب ۲ کتاب از کتب اربعه شیعه است.
از نکات برجسته زیارت عاشورا و زیارت امام حسین(علیه السلام)، پاداش و فضیلتی است که بر انجام این عمل در روایات آمده است.
امام صادق(علیه السلام) فرمود:
«کسی که به زیارت قبر امام حسین(علیه السلام) رود در حالی که به حق آن جناب عارف باشد خداوند متعال گناهان گذشته و آینده او را می آمرزد»[۲]
امام کاظم(علیه السلام) فرمود:
«کمترین ثوابی که به زائر امام حسین(علیه السلام) در شط فرات می دهند به شرطی که عارف به حق و حرمت و ولایت آن جناب باشد این است که گناهان گذشته و آینده اش را حق تعالی می آمرزد»[۳]
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
«ای علی کسی که من را در حال حیات یا پس از مرگ زیارت کند یا به زیارت تو و دو فرزندت در حال حیات و پس از آن آید من ضامنم که در روز قیامت او را از وحشت ها و سختی های آن روز رهانیده تا جایی که از نظر درجه و مقام با من باشد»[۴]
این روایت و امثال آن نشان می دهد که حیات و مرگ پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم(علیهم السلام) یکسان است؛ زیرا زیارت دوران حیات و مرگ، اجر و آثار یکسان دارد، از این جهت لازم است که زائر به گونه ای در حرم شریف آنان حضور پیدا کند که اگر زنده می بودند در کنارشان حضور پیدا می کرد و زیارت در دوران مرگ باید همان آثار و سازندگی زیارت دوران حیات را برای او داشته باشد چنان که هم درجه شدن با پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) بدون حساب و برنامه نیست، بلکه سنخیت روحی، اخلاقی و معنوی لازم دارد و این سنخیت، باید در دنیا کسب شود. اصل زیارت، توجه به مقام مزور، تأمل در متن زیارت نامه و تلاش در تهذیب و تزکیه نفس، می تواند در ایجاد این سنخیت و تتمیم و تکمیل آن کمک کند.[۵]
امام فخر رازی پس از بیان سه مقدمه در اثبات تأثیرپذیری زائر و رابطه میان دو روح زیارت‌کننده و زیارت شونده چنین نتیجه می گیرد: «وقتی انسان نزد قبر انسان دارای روح توانا و نفس کامل و تأثیرگذار می رود و بر قبر او مدتی می ایستد روح زائر با روح میت ارتباط برقرار کرده آن دو روح یکدیگر را ملاقات نموده، مثل دو آینه متقابل می باشند که شعاع و نور از هر کدام به دیگری سرایت می کند و علوم و اخلاق و معارف هر کدام به دیگری سرایت می کند به این جهت زیارت قبور هم برای زائر مفید است و هم برای زیارت شده و…»[۶]
و به گفته فقیه و فیلسوف و محدث بزرگ مرحوم ملامحسن فیض کاشانی:
«روایاتی که ثواب زیارت ائمه اطهار(علیهم السلام) را بیش از حج و عمره و جهاد در راه خدا می داند بیش از آن است که شمارش شود. سرّش آن است که: اولاً؛ هرکس که ادعای مسلمانی می کند حتی اگر ناصبی باشد اهل حج، عمره، جهاد و امثال آن است در حالی که زیارت ائمه اطهار(علیهم السلام) اختصاص به کسانی دارد که آشنایی به قدر و منزلت آنان هر چند ناقص و معتقد به ایشان باشند. ثانیاً؛ حرم های شریف ائمه(علیهم السلام) محل حضور آن ارواح بلند است در حالی که زنده، خوشحال و روزی خور، از فضل پروردگارشان هستند و زائر در فضایی که روح امام معصوم(علیه السلام) حضور دارد نفس می کشد و عبادت و راز و نیاز می کند. ثالثاً؛ زیارت ائمه(علیهم السلام) و رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، موجب خوشحالی آنان، اجابت دعوت، تجدید عهد با ولایت، زنده نگه داشتن مرام و غلبه بر دشمنانشان می گردد. همه این ها عبادت خداست و سبب می شود که انسان به فضائل و برکاتی که نزد خداست برسد و به رضای او دست یابد؛ زیرا خوشحال کردن مؤمن عادی و دیدار با او، اگر آن همه فضیلت و ثواب دارد، خوشحال کردن پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار(علیهم السلام) و زیارت آنها به طور حتم دارای فضیلت و ثواب بسیار بیشتری است و از آنجا که با محبت و ولایت اولیای الهی، حج و جهاد و زکات، روح و معنا پیدا می کند و حتی علم به احکام و پای بندی به واجبات از طریق ارتباط با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان به طور صحیح انجام می پذیرد، چه بسا ثواب زیارت آنها از ثواب حج و عمره و جهاد و زکات نیز بیشتر باشد.[۷]
علقمه بن محمد حضرمی از حضرت ابی جعفر الباقر(علیه السلام) روایت می کند: «کسی که در روز عاشورا یعنی روز دهم محرم الحرام حضرت امام حسین(علیه السلام) را زیارت کند و روز را تا شب با حالی گریان نزد آن حضرت بماند روز قیامت خدا را ملاقات کند در حالی‌که خداوند متعال ثواب دوهزار هزار حج و دوهزار هزار عمره و دوهزار هزار مرتبه جهاد را به وی بدهد ثواب کسی که حج و عمره و جهاد را در معیت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه راشدین(علیهم السلام) به‌جا آورده باشد».
علقمه گوید: محضر مبارک امام باقر(علیه السلام) عرضه داشتم: فدایت شوم اجر و ثواب کسی که در شهرهای دور دست و بلاد غریب و بعید بوده به طوری که برایش امکان ندارد در چنین روزی (روز عاشورا) به زیارت حضرت(علیه السلام) بشتابد؟ امام(علیه السلام) فرمودند: «وی در چنین روزی به صحرا رفته یا به پشت بام بلندی در خانه برآید و با سلام به حضرت اشاره کرده سپس در نفرین بر قاتلان آن حضرت سعی و کوشش نموده و پس از آن دو رکعت نماز بخواند. البته توجه داشته باشد این زیارت را قبل از ظهر روز عاشورا انجام دهد سپس برای امام حسین(علیه السلام) ندبه و گریه نموده و به کسانی که در خانه می باشند نیز امر نماید که برای آن حضرت بگریند و با اظهار جزع و فزع بر آن جناب در خانه اقامه مصیبت نماید و مواظب باشند هرگاه اهل خانه یکدیگر را ملاقات کردند، با گریه باشند و لازم است برخی از آنها بعضی دیگر را نسبت به مصیبت حضرت اباعبداللّه الحسین(علیه السلام) تسلیت دهند و در صورتی که به این دستورهایی که داده شد عمل کنند من ضامن می شوم که حق تعالی تمام ثواب هایی که ذکر شد را به ایشان اعطاء فرماید».
علقمه می گوید: محضر مبارک امام(علیه السلام) عرض کردم: اگر بعضی خواهند برخی دیگر را تسلیت بدهند چگونه و چه بگویند؟ حضرت فرمودند بگویند: «اعظم اللّه اجورنا بمصابنا بالحسین(علیه السلام) و جعلنا و ایاکم من الطالبین بثاره مع ولیه الامام المهدی من آل محمد صلوات اللّه علیهم»[۸]
پی نوشت ها:
[۱] – «فقال: لایذکر فى کتاب الا ما وقع له من جهه الثقات من اصحابنا»، مقدمه کامل الزیارات، ابن قولویه.
[۲] – قال الصادق(علیه السلام): «من أتى قبر الحسین(علیه السلام) عارفاً بحقه غفراللّه له ما تقدم من ذنبه و ما تأخر»، کامل الزیارات، ص ۱۵۰
[۳] – قال موسى بن جعفر(علیه السلام): «أدنى ما یثاب به زائر الحسین(علیه السلام) بشط فرات إذا عرف بحقه و حرمته و ولایته، أن یغفر له ما تقدم من ذنبه و ما تأخر»، همان، ص ۱۴۹
[۴] – «یا على! مَن زارنى فى حیاتى أو بعد موتى أو زارک فى حیاتک أو بعد موتک أو زار إبنیک فى حیاتهما أو بعد موتهما ضمنت له یوم القیامه أن أخلصه من أهوالها و شدائدها حتى اصیّره معى فى درجتى»، وسائل الشیعه، ابواب المزار، باب ۲، ح ۱۶، ج ۱۴، ص ۳۲۸
[۵] – ادب فناى مقربان، جوادى آملى، ج ۱، صص ۲۷-۲۶، اسراء، چاپ چهارم، ۱۳۸۵
[۶] – المطالب العالیه من العلم الالهى، امام فخر رازى، ج ۷، ص ۲۷۶، به نقل از: فلسفه زیارت، ص۶۳
[۷] – حقایق، فیض کاشانى، ص ۲۸۷، به نقل از: ادب فناى مقربان، جوادى آملى، ج ۱، ص ۲۸
[۸] – خداوند متعال اجرها و ثواب هاى عزادار بودن ما را براى امام حسین(علیه السلام) زیاد گردانده و ما و شما را در رکاب ظفر قرین ولى آن حضرت، حضرت مهدى(عجل الله تعالی فرجه الشریف) قائم آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) از طلب کنندگان خون آن جناب قرار دهد.
منبع: آداب و احکام زیارت، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، گروه اخلاق و عرفان دفتر نشر معارف، 1394.
