مصحف حضرت فاطمه علیها السلام
پرسش :
وقتى آغاز وصیت نامه امام راحل قدس سره را مى خواندم، به نکته اى زیبا و دقیق برخوردم و آن سخن از مصحف فاطمه بود؛ کتابى که از جانب خداوند متعال به زهراى مرضیه علیهاالسلام الهام شده است. این نکته چند سؤال را در ذهن من ایجاد کرد: اگر مصحف به معناى قرآن است، پس مصحف فاطمه چیست؟ چه محتوایى دارد؟ مگر ممکن است جبرئیل بر غیر پیامبر نازل شود؟ این مصحف اکنون کجا است؟ خواهشمندم مرا راهنمایى کنید.
پاسخ :
نکته زیبا و دقیقى که ذهن و اندیشه شما را به سوى چنین مقوله و پرسش هایى درباره آن معطوف داشته، پرداختن به نکته اى است که از گذشته موضوع گفت وگوى عالمان و اندیشمندان بوده است. ورود به این مقوله، مستلزم تمهیداتى است که در ذیل بدان اشاره مى شود:
یک. چیستى مصحف
کلمه «مُصْحَف»، اکنون بیشتر به معناى «قرآن» به کار مى رود؛ اما در لغت به معناى مجموعه برگه هایى است که میان دو جلد، جمع آورى شده است و امروزه «کتاب» خوانده مى شود.1 بنابراین، منظور از «مصحف فاطمه» کتاب آن حضرت است که در بعضى از روایات اهل سنت نیز به آن اشاره شده است. راویانى چون «ابى بن کعب» وجود کتابى نزد حضرت فاطمه علیهاالسلام را تأیید کرده اند.2
بدین ترتیب سخن کسانى مانند ایجى در مواقف و جرجانى در شرح مواقف و ابو زهره در کتاب امام صادق علیه السلام ـ که مدعى شده اند، شیعه به قرآنى منسوب به فاطمه علیهاالسلام که غیر از قرآن رایج میان مسلمانان است، اعتقاد دارد ـ نادرست است و در عدم رجوع به روایات شیعه و نیز عدم دقّت در معناى مصحف ریشه دارد.3
درباره ماهیت این مصحف در منابع شیعى، روایات فراوان وجود دارد. در این احادیث، محتوا، حجم، زمان و کیفیت نگارش مصحف بیان شده است. البته در نگاه ابتدایى، اختلافاتى میان این روایات دیده مى شود؛ ولى با اندکى دقت، قابل توجیه است.4 بعضى از روایات، مطالب آن را غیر از مطالب قرآن دانسته اند.5 بر اساس شمارى از احادیث در این کتاب، مطالبى چون وصیت حضرت زهرا علیهاالسلام6، مصیبت هاى فرزندان آن حضرت در طول زمان7، پیشگویى حوادث آینده8 و تمام پادشاهانى که بر زمین حکم خواهند راند9، نوشته شده است.
دسته اى از روایات نیز از اشتمال این مصحف، بر تمام احکام حلال و حرام سخن به میان آورده اند10. بر اساس بعضى از احادیث، امام صادق علیه السلام حوادث تاریخى اى چون ظهور زندیقان را پیشگویى و گفتارش را به مصحف فاطمه، مستند کرده است.11
این روایات با هم ناسازگار نیست؛ زیرا ممکن است همه مطالب یاد شده در آن مصحف، وجود داشته و هر روایت بخشى از محتواى آن را بیان کرده باشد.
دو. زمان و کیفیت نگارش
مهم ترین مطلب درباره این مصحف، زمان و کیفیت نگارش آن و مسئله ارتباط حضرت زهرا علیهاالسلام با جبرئیل و دیگر فرشتگان الهى است. در چند روایت، آمده است: پیامبراکرم صلى الله علیه و آله مطالب را املا مى کرد و امام على علیه السلام مى نوشت.12
درباره سبب انتساب مصحف به فاطمه علیهاالسلام، مى توان گفت: آن کتاب نزد آن حضرت نگه دارى مى شد یا او واسطه رسیدن بعضى از مطالب، به دست امام على علیه السلام بوده است.
در بعضى از روایات، مصحف ره آورد املا و وحى مستقیم خداوند بر حضرت زهرا علیهاالسلام دانسته شده است13. بر اساس روایات دیگر، بعد از وفات پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله، خداوند فرشته اى را نزد آن حضرت مى فرستاد تا در غم پدر، دلدارى اش دهد و وى را از مکان و جایگاه رسول خدا در بهشت آگاه سازد و با او درباره مطالب مختلف به گفت وگو بنشیند. حضرت فاطمه علیهاالسلام سخنان آن فرشته را به امام على علیه السلام منتقل مى کرد و آن حضرت آنها را به نگارش در مى آورد.14 روایتى این فرشته را جبرئیل علیه السلام معرفى کرده است.15
میان این احادیث نیز ناسازگارى وجود ندارد؛ زیرا مى توان گفت خداوند به وسیله فرشته اى از فرشتگان خود (جبرئیل)، با آن حضرت سخن گفته است و فاطمه زهرا علیهاالسلام بخشى از این کتاب را به مطالب دریافتى از پدر بزرگوار خود و بخشى دیگر را به مطالب جبرئیل اختصاص داده است.
سه. امکان نزول جبرئیل
اشکال دیگر روایات دسته اخیر، قطع وحى پس از رسول اکرم است. به عبارت دیگر، ما مسلمانان معتقدیم آن حضرت، خاتم پیامبران است و بعد از وفات ایشان ارتباط میان زمین و آسمان قطع و وحى منقطع گشته است. حال چگونه فرشته بر حضرت زهرا علیهاالسلام نازل شده، و با آن بزرگوار گفت و گو کرده است؟
در پاسخ بدین اشکال گفتنى است: طبق آیات قرآن، نزول فرشته الهى و ارتباط خداوند با غیر پیامبران، از طریق فرشتگان و وحى امکان پذیر است؛ چنان که آیات بسیارى از ارتباط فرشته با حضرت مریم سخن مى گوید16 و خداوند ارتباط خود با مادر حضرت موسى را وحى مى خواند.17 وقتى امکان این ارتباط با زنانى چون مادر موسى و حضرت مریم پذیرفته شد، امکان و وقوع آن درباره حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام ـ که از سوى پیامبر اکرم سرور همه زنان در همه زمان ها معرفى شده است ـ به طریق اولى پذیرفتنى است. منظور از انقطاع وحى و قطع ارتباط زمین و آسمان بعد از پیامبراکرم صلى الله علیه و آله، قطع ارتباط میان خداوند و فردى به عنوان پیامبر و مأمور ابلاغ است؛ نه عدم امکان ارتباط زمینیان با خداوند و فرشتگان. بر اساس روایات شیعه، نوعى ارتباط میان امامان معصوم و خداوند وجود دارد.18 در روایات اهل سنت نیز بعضى از افراد «مُحَدَّث» معرفى شده اند؛ یعنى، کسانى که با فرشتگان الهى نوعى ارتباط دارند و از آنها حدیث دریافت مى کنند.19
چهار. مصحف نزد چه کسى است؟
براساس روایات شیعه، این مصحف در زمان هاى مختلف، نزد امامان معصوم بوده، از امامى به امام دیگر رسیده و جز آن بزرگان کسى بدان دسترسى نداشته است. آنان با استفاده از این مصحف، حوادثى را پیشگویى و احکامى را بیان کرده اند.20
در پایان گفتنى است: کتاب هایى که اخیرا با عنوان صحیفة الزهرا منتشر شده،21 با مصحف فاطمه تفاوت دارد؛ زیرا در این کتاب ها عمدتا دعاهاى منسوب به آن حضرت علیهاالسلام به چشم مى خورد، نه آنچه در روایات درباره مصحف فاطمه علیهاالسلام بیان شده است.
پی نوشت‌ها:
1. سید محمدرضا، حسینى جلالى، تدوین السنة الشریفه، ص 76.
2. اسعد، عبود، صحیفة الزهرا علیهاالسلام، صص 56 ـ 58.
3. هاشم، معروف الحسنى، سیرة الائمة الاثنى عشر، ج 1، ص 98 و 99.
4. محمدباقر، مجلسى، بحارالانوار، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج 26، ص 38 ـ 48.
5. همان، ص 38 و 39.
6. همان، ص 43.
7. همان، ص 41.
8. همان، ص 44.
9. سیدمحمدرضا، حسینى جلالى، تدوین السنة الشریفه، ص 77.
10. بحارالانوار، ص 37.
11. بحارالانوار، ص 44.
12. همان، ص 41 و 42 و 49.
13. همان، ص 39.
14. همان، ص 44 و 48.
15. همان، ص 42.
16. آل عمران 3، آیات 42 و 43 و 45.
17. قصص 28، آیه 7.
18. بحارالانوار، ج 26، ص 66 و 97.
19. اعیان الشیعه، ج 1، ص 314 و 315.
20. بحارالانوار، ص 48 ـ 38.
21. مانند: اسعد، عبود، صحیفة الزهرا علیهاالسلام و جواد، قیومى اصفهانى، صحیفة الزهرا علیهاالسلام.
منبع: پرسش‌ها و پاسخ‌هاى برگزیده، حمیدرضا شاکرین؛ نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه‌ها، دفتر نشر معارف، 1384.
نکته زیبا و دقیقى که ذهن و اندیشه شما را به سوى چنین مقوله و پرسش هایى درباره آن معطوف داشته، پرداختن به نکته اى است که از گذشته موضوع گفت وگوى عالمان و اندیشمندان بوده است. ورود به این مقوله، مستلزم تمهیداتى است که در ذیل بدان اشاره مى شود:
یک. چیستى مصحف
کلمه «مُصْحَف»، اکنون بیشتر به معناى «قرآن» به کار مى رود؛ اما در لغت به معناى مجموعه برگه هایى است که میان دو جلد، جمع آورى شده است و امروزه «کتاب» خوانده مى شود.1 بنابراین، منظور از «مصحف فاطمه» کتاب آن حضرت است که در بعضى از روایات اهل سنت نیز به آن اشاره شده است. راویانى چون «ابى بن کعب» وجود کتابى نزد حضرت فاطمه علیهاالسلام را تأیید کرده اند.2
بدین ترتیب سخن کسانى مانند ایجى در مواقف و جرجانى در شرح مواقف و ابو زهره در کتاب امام صادق علیه السلام ـ که مدعى شده اند، شیعه به قرآنى منسوب به فاطمه علیهاالسلام که غیر از قرآن رایج میان مسلمانان است، اعتقاد دارد ـ نادرست است و در عدم رجوع به روایات شیعه و نیز عدم دقّت در معناى مصحف ریشه دارد.3
درباره ماهیت این مصحف در منابع شیعى، روایات فراوان وجود دارد. در این احادیث، محتوا، حجم، زمان و کیفیت نگارش مصحف بیان شده است. البته در نگاه ابتدایى، اختلافاتى میان این روایات دیده مى شود؛ ولى با اندکى دقت، قابل توجیه است.4 بعضى از روایات، مطالب آن را غیر از مطالب قرآن دانسته اند.5 بر اساس شمارى از احادیث در این کتاب، مطالبى چون وصیت حضرت زهرا علیهاالسلام6، مصیبت هاى فرزندان آن حضرت در طول زمان7، پیشگویى حوادث آینده8 و تمام پادشاهانى که بر زمین حکم خواهند راند9، نوشته شده است.
دسته اى از روایات نیز از اشتمال این مصحف، بر تمام احکام حلال و حرام سخن به میان آورده اند10. بر اساس بعضى از احادیث، امام صادق علیه السلام حوادث تاریخى اى چون ظهور زندیقان را پیشگویى و گفتارش را به مصحف فاطمه، مستند کرده است.11
این روایات با هم ناسازگار نیست؛ زیرا ممکن است همه مطالب یاد شده در آن مصحف، وجود داشته و هر روایت بخشى از محتواى آن را بیان کرده باشد.
دو. زمان و کیفیت نگارش
مهم ترین مطلب درباره این مصحف، زمان و کیفیت نگارش آن و مسئله ارتباط حضرت زهرا علیهاالسلام با جبرئیل و دیگر فرشتگان الهى است. در چند روایت، آمده است: پیامبراکرم صلى الله علیه و آله مطالب را املا مى کرد و امام على علیه السلام مى نوشت.12
درباره سبب انتساب مصحف به فاطمه علیهاالسلام، مى توان گفت: آن کتاب نزد آن حضرت نگه دارى مى شد یا او واسطه رسیدن بعضى از مطالب، به دست امام على علیه السلام بوده است.
در بعضى از روایات، مصحف ره آورد املا و وحى مستقیم خداوند بر حضرت زهرا علیهاالسلام دانسته شده است13. بر اساس روایات دیگر، بعد از وفات پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله، خداوند فرشته اى را نزد آن حضرت مى فرستاد تا در غم پدر، دلدارى اش دهد و وى را از مکان و جایگاه رسول خدا در بهشت آگاه سازد و با او درباره مطالب مختلف به گفت وگو بنشیند. حضرت فاطمه علیهاالسلام سخنان آن فرشته را به امام على علیه السلام منتقل مى کرد و آن حضرت آنها را به نگارش در مى آورد.14 روایتى این فرشته را جبرئیل علیه السلام معرفى کرده است.15
میان این احادیث نیز ناسازگارى وجود ندارد؛ زیرا مى توان گفت خداوند به وسیله فرشته اى از فرشتگان خود (جبرئیل)، با آن حضرت سخن گفته است و فاطمه زهرا علیهاالسلام بخشى از این کتاب را به مطالب دریافتى از پدر بزرگوار خود و بخشى دیگر را به مطالب جبرئیل اختصاص داده است.
سه. امکان نزول جبرئیل
اشکال دیگر روایات دسته اخیر، قطع وحى پس از رسول اکرم است. به عبارت دیگر، ما مسلمانان معتقدیم آن حضرت، خاتم پیامبران است و بعد از وفات ایشان ارتباط میان زمین و آسمان قطع و وحى منقطع گشته است. حال چگونه فرشته بر حضرت زهرا علیهاالسلام نازل شده، و با آن بزرگوار گفت و گو کرده است؟
در پاسخ بدین اشکال گفتنى است: طبق آیات قرآن، نزول فرشته الهى و ارتباط خداوند با غیر پیامبران، از طریق فرشتگان و وحى امکان پذیر است؛ چنان که آیات بسیارى از ارتباط فرشته با حضرت مریم سخن مى گوید16 و خداوند ارتباط خود با مادر حضرت موسى را وحى مى خواند.17 وقتى امکان این ارتباط با زنانى چون مادر موسى و حضرت مریم پذیرفته شد، امکان و وقوع آن درباره حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام ـ که از سوى پیامبر اکرم سرور همه زنان در همه زمان ها معرفى شده است ـ به طریق اولى پذیرفتنى است. منظور از انقطاع وحى و قطع ارتباط زمین و آسمان بعد از پیامبراکرم صلى الله علیه و آله، قطع ارتباط میان خداوند و فردى به عنوان پیامبر و مأمور ابلاغ است؛ نه عدم امکان ارتباط زمینیان با خداوند و فرشتگان. بر اساس روایات شیعه، نوعى ارتباط میان امامان معصوم و خداوند وجود دارد.18 در روایات اهل سنت نیز بعضى از افراد «مُحَدَّث» معرفى شده اند؛ یعنى، کسانى که با فرشتگان الهى نوعى ارتباط دارند و از آنها حدیث دریافت مى کنند.19
چهار. مصحف نزد چه کسى است؟
براساس روایات شیعه، این مصحف در زمان هاى مختلف، نزد امامان معصوم بوده، از امامى به امام دیگر رسیده و جز آن بزرگان کسى بدان دسترسى نداشته است. آنان با استفاده از این مصحف، حوادثى را پیشگویى و احکامى را بیان کرده اند.20
در پایان گفتنى است: کتاب هایى که اخیرا با عنوان صحیفة الزهرا منتشر شده،21 با مصحف فاطمه تفاوت دارد؛ زیرا در این کتاب ها عمدتا دعاهاى منسوب به آن حضرت علیهاالسلام به چشم مى خورد، نه آنچه در روایات درباره مصحف فاطمه علیهاالسلام بیان شده است.
پی نوشت‌ها:
1. سید محمدرضا، حسینى جلالى، تدوین السنة الشریفه، ص 76.
2. اسعد، عبود، صحیفة الزهرا علیهاالسلام، صص 56 ـ 58.
3. هاشم، معروف الحسنى، سیرة الائمة الاثنى عشر، ج 1، ص 98 و 99.
4. محمدباقر، مجلسى، بحارالانوار، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج 26، ص 38 ـ 48.
5. همان، ص 38 و 39.
6. همان، ص 43.
7. همان، ص 41.
8. همان، ص 44.
9. سیدمحمدرضا، حسینى جلالى، تدوین السنة الشریفه، ص 77.
10. بحارالانوار، ص 37.
11. بحارالانوار، ص 44.
12. همان، ص 41 و 42 و 49.
13. همان، ص 39.
14. همان، ص 44 و 48.
15. همان، ص 42.
16. آل عمران 3، آیات 42 و 43 و 45.
17. قصص 28، آیه 7.
18. بحارالانوار، ج 26، ص 66 و 97.
19. اعیان الشیعه، ج 1، ص 314 و 315.
20. بحارالانوار، ص 48 ـ 38.
21. مانند: اسعد، عبود، صحیفة الزهرا علیهاالسلام و جواد، قیومى اصفهانى، صحیفة الزهرا علیهاالسلام.
منبع: پرسش‌ها و پاسخ‌هاى برگزیده، حمیدرضا شاکرین؛ نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه‌ها، دفتر نشر معارف، 1384.
