سرگذشت فدک
پرسش :
فدک کجا است؟ چگونه به پیامبر صلى الله علیه و آله و سپس به حضرت فاطمه علیهاالسلام رسید و سرانجام آنچه شد؟
پاسخ :
فدک یکى از دهکده هاى آباد و حاصلخیز نزدیک خیبر است و تا مدینه 140 کیلومتر فاصله دارد. درسال هفتم هجرى، قلعه هاى خیبر یکى پس از دیگرى فتح شد و قدرت مرکزى یهود در هم شکست. ساکنان فدک تسلیم گردیدند و در برابر پیامبر صلى الله علیه و آله متعهد شدند نیمى از زمین ها و باغ هاى خود را به آن حضرت واگذار کنند و نیمى دیگر را براى خود نگه دارند. افزون بر این، آنها کشاورزى سهم پیامبر صلى الله علیه و آله را هم بر عهده گرفتند تا در برابرش مزدى دریافت کنند.
سرزمین هایى که بدون هجوم نظامى به دست مسلمانان بیفتد، به شخص رسول خدا صلى الله علیه و آله تعلق دارد و در مورد آنها هرگونه بخواهد، مى تواند عمل کند. وقتى آیه «وَ آتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ وَ الْمِسْکینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً»1 نازل شد، پیامبر اسلام، دخترش فاطمه علیهاالسلام را خواست و فدک را به او داد.2
سرگذشت فدک پس از پیامبر:
پس از پیامبر اسلام، حضرت فاطمه علیهاالسلام از آنجا محروم گردید و از سوى دستگاه خلافت کارگرانش از فدک بیرون رانده شدند! آن حضرت براى پس گرفتن فدک بسیار کوشید؛ ولى دستگاه خلافت از این کار سرباز زد. دور کردن حضرت فاطمه علیهاالسلام از فدک، در زمان خلافت ابوبکر پى ریزى شد. پس از آنکه معاویه به قدرت رسید، فدک را میان مروان، عمروبن عثمان و پسرش یزید تقسیم کرد. در دوران خلافت مروان، همه فدک در اختیار وى قرار گرفت و او آن را به پسرش عبدالعزیز داد. وى نیز فدک را به پسرش عمر داد. عمربن عبدالعزیز فدک را به فرزندان حضرت فاطمه علیهاالسلام برگردانید.
پس از درگذشت عمربن عبدالعزیز، فدک در اختیار خلفاى بعدى قرار گرفت و تا روزى که حکومت امویان ادامه داشت، در اختیار آنان ماند. وقتى حکومت به بنى عباس رسید، سفّاح آن را به عبداللّه بن حسن برگرداند. پس از سفاح، منصور دوانقى فدک را از فرزندان زهرا علیهاالسلام گرفت. فرزند منصور (مهدى) فدک را به فرزندان زهرا علیهاالسلام بازگردانید. پس از مهدى، موسى و هارون دوباره فدک را از فرزندان حضرت فاطمه علیهاالسلام پس گرفتند.
وقتى خلافت به مأمون عباسى رسید، به طور رسمى فدک را به فرزندان حضرت زهرا علیهاالسلام بازگردانید. پس از مأمون نیز وضعیت فدک چنین بود، گاه بر مى گرداندند و گاه پس مى گرفتند. در عصر آنها، فدک مسئله اى سیاسى به شمار مى آمد، نه انتفاعى و اقتصادى. خلفاى عباسى و اموى، به درآمد فدک نیاز نداشتند. براى همین وقتى عمربن عبدالعزیز فدک را به فرزندان فاطمه علیهاالسلام باز گرداند، بنى امیه او را سرزنش کردند و گفتند: تو با این کار ابوبکر و عمربن خطاب را تخطئه کردى!3
مسلم بن حجّاج نیشابورى، در صحیح مسلم داستان مطالبه فدک از سوى حضرت فاطمه علیهاالسلام را به طور مشروح آورده و از عایشه نقل کرده است: فاطمه علیهاالسلام پس از امتناع خلیفه از بازگرداندن فدک، با او قهر کرد و تا هنگام وفاتش، حتى یک کلمه با ابوبکر سخن نگفت.4
در نهج البلاغه درباره فدک چنین آمده است: «از میان آنچه آسمان بر آن سایه افکنده، تنها فدک در دست ما بود که گروهى بر آن بخل ورزیده و گروهى هم از آن چشم پوشیدند؛ و خداوند بهترین داور است».5
سرانجام در دوران متوکل عباسى، فدک از فاطمیان پس گرفته شد؛ درختانش به دستور شخصى به نام «عبداللّه بن عمر بازیار» قطع گردید و روسیاهى آن براى بدخواهان باقى ماند. قطع درختان در حالى انجام گرفت که یازده درخت خرمایى که به دست مبارک پیامبر صلى الله علیه و آله در آن کاشته شده بود، هنوز باقى بود. شخصى که آن درختان را قطع کرد، «بشران بن ابى امیة ثقفى» نام داشت که پس از بازگشت به بصره فلج شد.6
پی نوشت‌ها:
1. «حقوق آنکه از خویشان است و مسکینان و در راه ماندگان را ادا کن و هرگز اسراف روا مدار» اسرا 17، آیه 26 و مشابه آن روم (30)، آیه 38.
2. طبرسى، مجمع البیان، ج 3، ص 411.
3. جعفر، سبحانى، فروغ ابدیت، قم: هدف، ج 2، ص 669.
4. مسلم بن حجاج، نیشابورى، صحیح مسلم، ج 3، ص 1380.
5. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فیض الاسلام، نامه 45.
6. عبدالحمید، ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 16، ص 217.
براى آگاهى بیشتر ر.ک:
الف. الغدیر، ج7، ص 194؛
ب. محمدباقر، صدر، فدک در تاریخ؛
پ. مدینه شناسى، ج 2، ص 492؛
ت. محمد، دشتى، فرهنگ سخنان فاطمه علیهاالسلام؛
ث. معجم البلدان، ج 4، حرف «ف»؛
ج. سیره حلبیه، ج 3، ص 362؛
چ. احمد، احمدى میانجى، مکاتیب الرسول؛
منبع: پرسش‌ها و پاسخ‌هاى برگزیده، حمیدرضا شاکرین؛ نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه‌ها، دفتر نشر معارف، 1384.
فدک یکى از دهکده هاى آباد و حاصلخیز نزدیک خیبر است و تا مدینه 140 کیلومتر فاصله دارد. درسال هفتم هجرى، قلعه هاى خیبر یکى پس از دیگرى فتح شد و قدرت مرکزى یهود در هم شکست. ساکنان فدک تسلیم گردیدند و در برابر پیامبر صلى الله علیه و آله متعهد شدند نیمى از زمین ها و باغ هاى خود را به آن حضرت واگذار کنند و نیمى دیگر را براى خود نگه دارند. افزون بر این، آنها کشاورزى سهم پیامبر صلى الله علیه و آله را هم بر عهده گرفتند تا در برابرش مزدى دریافت کنند.
سرزمین هایى که بدون هجوم نظامى به دست مسلمانان بیفتد، به شخص رسول خدا صلى الله علیه و آله تعلق دارد و در مورد آنها هرگونه بخواهد، مى تواند عمل کند. وقتى آیه «وَ آتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ وَ الْمِسْکینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً»1 نازل شد، پیامبر اسلام، دخترش فاطمه علیهاالسلام را خواست و فدک را به او داد.2
سرگذشت فدک پس از پیامبر:
پس از پیامبر اسلام، حضرت فاطمه علیهاالسلام از آنجا محروم گردید و از سوى دستگاه خلافت کارگرانش از فدک بیرون رانده شدند! آن حضرت براى پس گرفتن فدک بسیار کوشید؛ ولى دستگاه خلافت از این کار سرباز زد. دور کردن حضرت فاطمه علیهاالسلام از فدک، در زمان خلافت ابوبکر پى ریزى شد. پس از آنکه معاویه به قدرت رسید، فدک را میان مروان، عمروبن عثمان و پسرش یزید تقسیم کرد. در دوران خلافت مروان، همه فدک در اختیار وى قرار گرفت و او آن را به پسرش عبدالعزیز داد. وى نیز فدک را به پسرش عمر داد. عمربن عبدالعزیز فدک را به فرزندان حضرت فاطمه علیهاالسلام برگردانید.
پس از درگذشت عمربن عبدالعزیز، فدک در اختیار خلفاى بعدى قرار گرفت و تا روزى که حکومت امویان ادامه داشت، در اختیار آنان ماند. وقتى حکومت به بنى عباس رسید، سفّاح آن را به عبداللّه بن حسن برگرداند. پس از سفاح، منصور دوانقى فدک را از فرزندان زهرا علیهاالسلام گرفت. فرزند منصور (مهدى) فدک را به فرزندان زهرا علیهاالسلام بازگردانید. پس از مهدى، موسى و هارون دوباره فدک را از فرزندان حضرت فاطمه علیهاالسلام پس گرفتند.
وقتى خلافت به مأمون عباسى رسید، به طور رسمى فدک را به فرزندان حضرت زهرا علیهاالسلام بازگردانید. پس از مأمون نیز وضعیت فدک چنین بود، گاه بر مى گرداندند و گاه پس مى گرفتند. در عصر آنها، فدک مسئله اى سیاسى به شمار مى آمد، نه انتفاعى و اقتصادى. خلفاى عباسى و اموى، به درآمد فدک نیاز نداشتند. براى همین وقتى عمربن عبدالعزیز فدک را به فرزندان فاطمه علیهاالسلام باز گرداند، بنى امیه او را سرزنش کردند و گفتند: تو با این کار ابوبکر و عمربن خطاب را تخطئه کردى!3
مسلم بن حجّاج نیشابورى، در صحیح مسلم داستان مطالبه فدک از سوى حضرت فاطمه علیهاالسلام را به طور مشروح آورده و از عایشه نقل کرده است: فاطمه علیهاالسلام پس از امتناع خلیفه از بازگرداندن فدک، با او قهر کرد و تا هنگام وفاتش، حتى یک کلمه با ابوبکر سخن نگفت.4
در نهج البلاغه درباره فدک چنین آمده است: «از میان آنچه آسمان بر آن سایه افکنده، تنها فدک در دست ما بود که گروهى بر آن بخل ورزیده و گروهى هم از آن چشم پوشیدند؛ و خداوند بهترین داور است».5
سرانجام در دوران متوکل عباسى، فدک از فاطمیان پس گرفته شد؛ درختانش به دستور شخصى به نام «عبداللّه بن عمر بازیار» قطع گردید و روسیاهى آن براى بدخواهان باقى ماند. قطع درختان در حالى انجام گرفت که یازده درخت خرمایى که به دست مبارک پیامبر صلى الله علیه و آله در آن کاشته شده بود، هنوز باقى بود. شخصى که آن درختان را قطع کرد، «بشران بن ابى امیة ثقفى» نام داشت که پس از بازگشت به بصره فلج شد.6
پی نوشت‌ها:
1. «حقوق آنکه از خویشان است و مسکینان و در راه ماندگان را ادا کن و هرگز اسراف روا مدار» اسرا 17، آیه 26 و مشابه آن روم (30)، آیه 38.
2. طبرسى، مجمع البیان، ج 3، ص 411.
3. جعفر، سبحانى، فروغ ابدیت، قم: هدف، ج 2، ص 669.
4. مسلم بن حجاج، نیشابورى، صحیح مسلم، ج 3، ص 1380.
5. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فیض الاسلام، نامه 45.
6. عبدالحمید، ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 16، ص 217.
براى آگاهى بیشتر ر.ک:
الف. الغدیر، ج7، ص 194؛
ب. محمدباقر، صدر، فدک در تاریخ؛
پ. مدینه شناسى، ج 2، ص 492؛
ت. محمد، دشتى، فرهنگ سخنان فاطمه علیهاالسلام؛
ث. معجم البلدان، ج 4، حرف «ف»؛
ج. سیره حلبیه، ج 3، ص 362؛
چ. احمد، احمدى میانجى، مکاتیب الرسول؛
منبع: پرسش‌ها و پاسخ‌هاى برگزیده، حمیدرضا شاکرین؛ نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه‌ها، دفتر نشر معارف، 1384.
