جایگاه نماز جمعه نزد شیعه
پرسش :
چرا با وجود اینکه در سوره جمعه با صراحت به نماز جمعه امر شده است، بسیاری از شیعیان نمازجمعه را اقامه نمی کنند؟! آیا صحیح است که بسیاری از شیعیان تا ظهور امام زمانشان از انجام چنین عبادتی محروم باشند؟! چرا مراجع تقلید شیعه در نماز جمعه حاضر نمی شوند؟! چرا بعضی از مراجع می گویند: کسی که نماز جمعه را بجا آورده واجب نیست نماز ظهر را هم بخواند، ولی احتیاط مستحب آن است که آن را نیز بجا آورد؟!
پاسخ :
در احادیث اسلامى نیز تأکیدهاى فراوانى در این زمینه وارد شده است؛ از جمله اینکه در خطبه اى از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می خوانیم: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى فَرَضَ عَلَیْکُمُ الْجُمُعَةَ فَمَنْ تَرَکَهَا فِی حَیَاتِی أَوْ بَعْدَ مَوْتِی اسْتِخْفَافاً أَوْ جُحُوداً لَهَا فَلَا جَمَعَ اللَّهُ شَمْلَهُ وَ لَا بَارَکَ لَهُ فِی أَمْرِهِ أَلَا وَ لَا صَلَاةَ لَهُ أَلَا وَ لَا زَکَاةَ لَهُ أَلَا وَ لَا حَجَّ لَهُ أَلَا وَ لَا صَوْمَ لَهُ أَلَا وَ لَا بِرَّ لَهُ حَتَّى یَتُوبَ»(2)؛ (خداوند نماز جمعه را بر شما واجب کرده هر کس آن را در حیات من یا بعد از وفات من از روى استخفاف یا انکار ترک کند خداوند او را پریشان مى کند و به کار او برکت نمى دهد. بدانید نماز او قبول نمى شود بدانید زکات او قبول نمى شود بدانید حج او قبول نمى شود بدانید اعمال نیک او قبول نخواهد شد تا از این کار توبه کند).
احادیثی که بر فضیلت نماز جمعه دلالت دارند بسیار فراوانند و جمع بندی همه آنها در کنار آیات نقل شده از سوره جمعه نشان می دهد که این عبادت جمعی جایگاهی بسیار والا و بااهمیت در سلسله مناسک دینی و اجتماعی جامعه اسلامی دارد. بر همین اساس شیعیان معتقدند در زمان حضور امام معصوم – البته با حصول برخی شرایط اجتماعی همچون عدم وجود تقیه – یا با وجود نائب خاص امام، نماز جمعه واجب است.(3)
وجوب: برخی از فقهای شیعه، حکم به وجوب تعیینی این نماز در زمان غیبت امام معصوم داده اند. به نظر آنها فرقی بین زمان حضور و غیبت امام نیست و برای وجوب تعیینی این نماز حضور امام معصوم یا منصوب و نائب خاص او لازم نیست. بنابراین با وجود فقها به عنوان نوّاب عام امام زمان(عجل الله تعالی فرجه شریف)، نماز جمعه به صورت تعیینی واجب است. این قول به فقهایی چون شهید ثانی(4) و صاحب مدارک(5) منتسب است.
حرمت: برخی دیگر از فقهای شیعه با مختص دانستن مقام امامت جمعه به شخص امام معصوم یا نائب خاص او، هر گونه اقامه نماز جمعه را در زمان غیبت حرام اعلام کردند. آنها تصدی مقام امامت جمعه در زمان غیبت را غصب جایگاه امام معصوم می دانند. این نظر به فقهایی چون سلار دیلمی و ابن ادریس حلی(6) منتسب است.
تخییر: بنابر این نظر اقامه نماز جمعه در زمان غیبت امری مشروع است؛ ولی این گونه نیست که بر آحاد جامعه اسلامی به عنوان وجوبی تعیینی واجب باشد بلکه مکلفین در زمان غیبت در روزهای جمعه می توانند بین به جا آوردن این نماز یا نماز ظهر، یکی را انتخاب کنند. این نظر به عنوان نظر رایج بین اکثریت فقهای شیعه شناخته می شود و از میان فقهای قدیم و معاصر به این فقها منتسب است: علامه حلی(7)، محقق حلی(8)، ابن فهد حلی(9)، شهید اول(10)، صاحب جواهر(11)، سید احمد خوانساری(12)، آیت الله خامنه ای(13)، آیت الله وحید خراسانی(14)، آیت الله مکارم شیرازی(15) و... .
1. اقامه نماز جمعه توسط شیعیان در سال 329هـ.ق و 450هـ.ق در مسجد بغداد.(16)
2. اقامه نماز جمعه به صورت گسترده در بسیاری از شهرهای ایران در زمان صفویه.(17)
3. اقامه نماز جمعه در ایران بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی در سال 1357هـ.ش که از روز 4 مرداد 1358 در تهران و به امامت مرحوم آیت الله طالقانی آغاز شده و تا امروز در اقصی نقاط این کشور ادامه دارد.
به هرحال این شواهد و اسناد قاطع تاریخی نشان می دهد ادعای مهجوریت نماز جمعه در میان شیعیان تا چه اندازه ادعایی غیر منصفانه و دور از واقع است.
چرایی شرکت نکردن مراجع در نمازجمعه ها؟!
جدای از همه آن بحث های تاریخی اما هنوز جای پاسخ به این پرسش ها باقی است که چرا امروزه و بعداز فراهم آمدن اقامه نماز جمعه در جوامع شیعه ای چون ایران یا عراق، باز هم عده ای از مراجع در آن شرکت نمی کنند یا حکم به خواندن نماز ظهر به عنوان احتیاط مستحب در کنار فتوی به تخییر بین نماز جمعه یا نماز ظهر می دهند؟
در پاسخ به این سؤالات می گوییم:
اولا: ممکن است برخی از مراجع فعلی هم چون نقل هایی که به سلار دیلمی و ابن ادریس حلی نیز منتسب است، واقعا بر اساس اجتهادهای فقهی شان، به حرمت اقامه نماز جمعه معتقد باشند. این موضوعی کاملا علمی و فقهی است یعنی اگر کسی بر اساس اجتهاد ضابطه مند بین خود و معبود خود، به چنین نظر فقهی ای رسیده باشد، همان جمع بندی فقهی برایش حجت است و جای پرسشی برای شخصی دیگر باقی نمی ماند.
ثانیا: باید توجه داشت که فقهایی که حکم به احتیاط مستحب بودن اقامه نماز ظهر در کنار نماز جمعه کرده اند، اصل این نماز را به عنوان یکی از دو گزینه واجب تخییری، امری مشروع می دانند و جواب سؤال اینکه پس چرا خودشان در نماز جمعه شرکت نمی کنند را باید در اموری غیر از این بحث های علمی جست.
در دوران جمهوری اسلامی، بعضی از مراجع تقلید - در دورانی که جوانتر بودند - پیش قدم اقامه نماز جمعه ها بوده اند. امّا وقتی که پای به سن پیری می گذارند کمتر در نماز جمعه شرکت می کنند. اموری چون کسالت جسمی و کهولت سنِّ اکثریت این علمای جلیل القدر، مانع از رفت و آمد مکرر آنها به محل نماز جمعه و نشستن های طولانی مدت می شود. ضمن اینکه حساسیت های امنیتی حضور آن حضرات در اجتماعات عمومی، ممکن است هم برای خودشان و هم برای مردم مشکلاتی را به وجود بیاورد که مضرات چنین حضوری را از منافع آن بیشتر کند. به عبارتی دیگر مراجع و بزرگان به دلیل اینکه غالباً جزو سالخوردگان هستند، از نماز جمعه معافند و گاهی شرکت آنها نیاز به مراقبت های ویژه امنیتی دارد که سبب عسر و حرج می شود. البته گاهی نیز با وجود این مشکلات در نماز جمعه شرکت می کنند.
از آن گذشته از آنجا که بسیاری از ائمه جمعه شاگردان سابق یا فعلی مراجع تقلید هستند، حضرات مراجع جهت حفظ جایگاه و احترام آن ائمه و پیش نیامدن شائبه کوچک ترین اموری که آن احترام را مخدوش کند، از چنین حضوری اجتناب می ورزند چون می دانند که در صورت حضور، آن شاگردان، اساتید خود را مقدم در خطبه و محراب نماز می کنند.
به هر حال و بنابر آن بحث های علمی و فقهی پیش گفته، کسی که در نماز جمعه شرکت نمی کند، کاری خلاف شرع و دین انجام نداده و فقط فضیلتی از فضائل را درک نکرده است. فضیلتی که ممکن است با انجام دیگر عبادات فردی یا جمعی جبران شود. ما موظیم که رفتارهای آحاد جامعه مؤمنین و به ویژه علما را حمل بر صحت کنیم و از آنجایی که از محذورات و مشکلات و گرفتاری ها و جزئیات وضع زندگی شان بی اطلاعیم، حق نداریم این موضوع را بهانه ای برای اشکال تراشی علیه آنها در نظر بگیریم.
پی نوشت:
(1). تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ناصر، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1374هـ ش، چاپ سی و دوم، ج 24، ص 132.
(2). بحارالانوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1402هـ ق، چاپ دوم، ج 86، ص 166.
(3). تحفه رضویه، نراقی، محمد مهدی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1426هـ ق، ص 541.
(4). رسائل، العاملی، زین الدین بن علی(شهید ثانی)، قم، منشورات کتابخانه بصیرتی، بی تا، ص 57.
(5). مدارک الاحکام فی شرح شرایع الاسلام، موسوی عاملی، محمد بن علی، قم، آل البیت لاحیاء التراث، 1410هـ ق، ج 4، ص 25.
(6). ر.ک: السرائر، حلی، ابن ادریس، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1410هـ ق، ج 1، ص 304.
(7). مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین، 1413هـ ق، چاپ دوم، ج 2، ص 238.
(8). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، حلّى، محقق، نجم الدین، جعفر بن حسن، محقق / مصحح: محمد على بقال، عبد الحسین، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1408هـ ق، چاپ دوم، ج 1، ص 87.
(9). المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، حلّى، جمال الدین، احمد بن محمد اسدى، محقق / مصحح: عراقی، مجتبى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1407هـ ق، چاپ اول، ج 1، ص 414.
(10). الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، عاملى، شهید اول، محمد بن مکى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417هـ ق، چاپ دوم، ج 1، ص 186.
(11). جواهرالکلام فی شرح شرائع الإسلام، نجفی، محمدحسن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا، ج 11، ص 336.
(12). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، خوانساری، سید احمد، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1405هـ ق، ج 1، ص 523.
(13). اجوبة الاستفتائات، حسینی خامنه ای، سیدعلی، قم، انتشارات زمزم هدایت، 1393هـ ش، چاپ سوم، ص 120.
(14). توضیح المسائل آیت الله وحید خراسانی، وحید خراسانی، حسین، قم، انتشارات مدرسه امام باقر(ع) 1428هـ ق، چاپ نهم، ص 151.
(15). رساله توضیح المسائل آیت الله مکارم شیرازی، مکارم شیرازی، ناصر، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، 1429هـ ق، چاپ پنجاه و دوم، ص 130.
(16). معجم البلدان، الحمویریال شهاب الدین أبی عبد الله یاقوت بن عبد الله، بیروت، دار إحیاء الثراث العربی، بی تا، ج 1، ص 362 و 363.
(17). نماز جمعه: زمینه های تاریخی و آگاهی هایی کتاب شناسی، جعفریان، رسول، تهران، 1372هـ ش، ج 1، ص 23 تا 28؛ صلاهة الجمعه: تاریخیا و فقهیا، الجابری، کاظم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1376 هـ ش، ص 50 تا 54.
جایگاه نماز جمعه در قرآن و حدیث
نماز جمعه فریضه بسیار با اهمیتی است و بهترین دلیل بر اهمیت آن آیات نهم و دهم سوره جمعه است که به همه مسلمانان و اهل ایمان دستور مى دهد به محض شنیدن اذان جمعه به سوى آن بشتابند و هر گونه کسب و کار برنامه مزاحم را ترک گویند تا آنجا که اگر در سالى که مردم گرفتار کمبود مواد غذایى هستند کاروانى بیاید و نیازهاى آنها را با خود داشته باشد به سراغ آن نروند و برنامه نماز جمعه را ادامه دهند.(1)«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى ذِکْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَیْعَ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ* فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»؛ (اى کسانى که ایمان آورده اید! هنگامى که براى نماز روز جمعه اذان گفته شود به سوى ذکر خدا بشتابید و خرید و فروش را رها کنید که این براى شما بهتر است اگر مى دانستید!* و هنگامى که نماز پایان گرفت [شما آزادید] در زمین پراکنده شوید و از فضل خدا بطلبید و خدا را بسیار یاد کنید شاید رستگار شوید).در احادیث اسلامى نیز تأکیدهاى فراوانى در این زمینه وارد شده است؛ از جمله اینکه در خطبه اى از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می خوانیم: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى فَرَضَ عَلَیْکُمُ الْجُمُعَةَ فَمَنْ تَرَکَهَا فِی حَیَاتِی أَوْ بَعْدَ مَوْتِی اسْتِخْفَافاً أَوْ جُحُوداً لَهَا فَلَا جَمَعَ اللَّهُ شَمْلَهُ وَ لَا بَارَکَ لَهُ فِی أَمْرِهِ أَلَا وَ لَا صَلَاةَ لَهُ أَلَا وَ لَا زَکَاةَ لَهُ أَلَا وَ لَا حَجَّ لَهُ أَلَا وَ لَا صَوْمَ لَهُ أَلَا وَ لَا بِرَّ لَهُ حَتَّى یَتُوبَ»(2)؛ (خداوند نماز جمعه را بر شما واجب کرده هر کس آن را در حیات من یا بعد از وفات من از روى استخفاف یا انکار ترک کند خداوند او را پریشان مى کند و به کار او برکت نمى دهد. بدانید نماز او قبول نمى شود بدانید زکات او قبول نمى شود بدانید حج او قبول نمى شود بدانید اعمال نیک او قبول نخواهد شد تا از این کار توبه کند).
احادیثی که بر فضیلت نماز جمعه دلالت دارند بسیار فراوانند و جمع بندی همه آنها در کنار آیات نقل شده از سوره جمعه نشان می دهد که این عبادت جمعی جایگاهی بسیار والا و بااهمیت در سلسله مناسک دینی و اجتماعی جامعه اسلامی دارد. بر همین اساس شیعیان معتقدند در زمان حضور امام معصوم – البته با حصول برخی شرایط اجتماعی همچون عدم وجود تقیه – یا با وجود نائب خاص امام، نماز جمعه واجب است.(3)
حکم نماز جمعه در زمان غیبت امام معصوم از دید شیعه
در زمانی همچون زمان ما که نه امام معصوم در میان مان حضور دارد و نه از سوی ایشان نائبی به عنوان «نائب خاص» برای سرپرستی جامعه شیعیان معرفی شده، نماز جمعه چه حکمی دارد؟ مطالعه پاسخ هایی که فقهای شیعه در طول تاریخ به این سؤال داده اند ما را به این نتیجه می رساند که اتفاق نظری بین آنها در جواب این پرسش وجود ندارد. می توان این پاسخ ها را می توان ذیل سه دسته طبقه بندی کرد.وجوب: برخی از فقهای شیعه، حکم به وجوب تعیینی این نماز در زمان غیبت امام معصوم داده اند. به نظر آنها فرقی بین زمان حضور و غیبت امام نیست و برای وجوب تعیینی این نماز حضور امام معصوم یا منصوب و نائب خاص او لازم نیست. بنابراین با وجود فقها به عنوان نوّاب عام امام زمان(عجل الله تعالی فرجه شریف)، نماز جمعه به صورت تعیینی واجب است. این قول به فقهایی چون شهید ثانی(4) و صاحب مدارک(5) منتسب است.
حرمت: برخی دیگر از فقهای شیعه با مختص دانستن مقام امامت جمعه به شخص امام معصوم یا نائب خاص او، هر گونه اقامه نماز جمعه را در زمان غیبت حرام اعلام کردند. آنها تصدی مقام امامت جمعه در زمان غیبت را غصب جایگاه امام معصوم می دانند. این نظر به فقهایی چون سلار دیلمی و ابن ادریس حلی(6) منتسب است.
تخییر: بنابر این نظر اقامه نماز جمعه در زمان غیبت امری مشروع است؛ ولی این گونه نیست که بر آحاد جامعه اسلامی به عنوان وجوبی تعیینی واجب باشد بلکه مکلفین در زمان غیبت در روزهای جمعه می توانند بین به جا آوردن این نماز یا نماز ظهر، یکی را انتخاب کنند. این نظر به عنوان نظر رایج بین اکثریت فقهای شیعه شناخته می شود و از میان فقهای قدیم و معاصر به این فقها منتسب است: علامه حلی(7)، محقق حلی(8)، ابن فهد حلی(9)، شهید اول(10)، صاحب جواهر(11)، سید احمد خوانساری(12)، آیت الله خامنه ای(13)، آیت الله وحید خراسانی(14)، آیت الله مکارم شیرازی(15) و... .
اقامه نماز جمعه در تاریخ حکومت های شیعی
به هر حال حکم نماز در زمان غیبت امام معصوم اختلافی است و به همین خاطر و با توجه به نظر اکثریت علما و فقهای شیعه که اقامه چنین نمازی را در این زمان از باب واجب تخییری، امری مشروع اعلام کردند می بینیم که در طول تاریخ و هر زمان که شرایط فراهم بوده است، در همه شهرها و اجتماعات شیعی، نماز جمعه اقامه شده است. برای نمونه می بینیم که گزارش های تاریخی به اقامه نماز جمعه در این زمان ها و مکان ها اشاره می کند:1. اقامه نماز جمعه توسط شیعیان در سال 329هـ.ق و 450هـ.ق در مسجد بغداد.(16)
2. اقامه نماز جمعه به صورت گسترده در بسیاری از شهرهای ایران در زمان صفویه.(17)
3. اقامه نماز جمعه در ایران بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی در سال 1357هـ.ش که از روز 4 مرداد 1358 در تهران و به امامت مرحوم آیت الله طالقانی آغاز شده و تا امروز در اقصی نقاط این کشور ادامه دارد.
به هرحال این شواهد و اسناد قاطع تاریخی نشان می دهد ادعای مهجوریت نماز جمعه در میان شیعیان تا چه اندازه ادعایی غیر منصفانه و دور از واقع است.
چرایی شرکت نکردن مراجع در نمازجمعه ها؟!
جدای از همه آن بحث های تاریخی اما هنوز جای پاسخ به این پرسش ها باقی است که چرا امروزه و بعداز فراهم آمدن اقامه نماز جمعه در جوامع شیعه ای چون ایران یا عراق، باز هم عده ای از مراجع در آن شرکت نمی کنند یا حکم به خواندن نماز ظهر به عنوان احتیاط مستحب در کنار فتوی به تخییر بین نماز جمعه یا نماز ظهر می دهند؟
در پاسخ به این سؤالات می گوییم:
اولا: ممکن است برخی از مراجع فعلی هم چون نقل هایی که به سلار دیلمی و ابن ادریس حلی نیز منتسب است، واقعا بر اساس اجتهادهای فقهی شان، به حرمت اقامه نماز جمعه معتقد باشند. این موضوعی کاملا علمی و فقهی است یعنی اگر کسی بر اساس اجتهاد ضابطه مند بین خود و معبود خود، به چنین نظر فقهی ای رسیده باشد، همان جمع بندی فقهی برایش حجت است و جای پرسشی برای شخصی دیگر باقی نمی ماند.
ثانیا: باید توجه داشت که فقهایی که حکم به احتیاط مستحب بودن اقامه نماز ظهر در کنار نماز جمعه کرده اند، اصل این نماز را به عنوان یکی از دو گزینه واجب تخییری، امری مشروع می دانند و جواب سؤال اینکه پس چرا خودشان در نماز جمعه شرکت نمی کنند را باید در اموری غیر از این بحث های علمی جست.
در دوران جمهوری اسلامی، بعضی از مراجع تقلید - در دورانی که جوانتر بودند - پیش قدم اقامه نماز جمعه ها بوده اند. امّا وقتی که پای به سن پیری می گذارند کمتر در نماز جمعه شرکت می کنند. اموری چون کسالت جسمی و کهولت سنِّ اکثریت این علمای جلیل القدر، مانع از رفت و آمد مکرر آنها به محل نماز جمعه و نشستن های طولانی مدت می شود. ضمن اینکه حساسیت های امنیتی حضور آن حضرات در اجتماعات عمومی، ممکن است هم برای خودشان و هم برای مردم مشکلاتی را به وجود بیاورد که مضرات چنین حضوری را از منافع آن بیشتر کند. به عبارتی دیگر مراجع و بزرگان به دلیل اینکه غالباً جزو سالخوردگان هستند، از نماز جمعه معافند و گاهی شرکت آنها نیاز به مراقبت های ویژه امنیتی دارد که سبب عسر و حرج می شود. البته گاهی نیز با وجود این مشکلات در نماز جمعه شرکت می کنند.
از آن گذشته از آنجا که بسیاری از ائمه جمعه شاگردان سابق یا فعلی مراجع تقلید هستند، حضرات مراجع جهت حفظ جایگاه و احترام آن ائمه و پیش نیامدن شائبه کوچک ترین اموری که آن احترام را مخدوش کند، از چنین حضوری اجتناب می ورزند چون می دانند که در صورت حضور، آن شاگردان، اساتید خود را مقدم در خطبه و محراب نماز می کنند.
به هر حال و بنابر آن بحث های علمی و فقهی پیش گفته، کسی که در نماز جمعه شرکت نمی کند، کاری خلاف شرع و دین انجام نداده و فقط فضیلتی از فضائل را درک نکرده است. فضیلتی که ممکن است با انجام دیگر عبادات فردی یا جمعی جبران شود. ما موظیم که رفتارهای آحاد جامعه مؤمنین و به ویژه علما را حمل بر صحت کنیم و از آنجایی که از محذورات و مشکلات و گرفتاری ها و جزئیات وضع زندگی شان بی اطلاعیم، حق نداریم این موضوع را بهانه ای برای اشکال تراشی علیه آنها در نظر بگیریم.
پی نوشت:
(1). تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ناصر، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1374هـ ش، چاپ سی و دوم، ج 24، ص 132.
(2). بحارالانوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1402هـ ق، چاپ دوم، ج 86، ص 166.
(3). تحفه رضویه، نراقی، محمد مهدی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1426هـ ق، ص 541.
(4). رسائل، العاملی، زین الدین بن علی(شهید ثانی)، قم، منشورات کتابخانه بصیرتی، بی تا، ص 57.
(5). مدارک الاحکام فی شرح شرایع الاسلام، موسوی عاملی، محمد بن علی، قم، آل البیت لاحیاء التراث، 1410هـ ق، ج 4، ص 25.
(6). ر.ک: السرائر، حلی، ابن ادریس، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1410هـ ق، ج 1، ص 304.
(7). مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین، 1413هـ ق، چاپ دوم، ج 2، ص 238.
(8). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، حلّى، محقق، نجم الدین، جعفر بن حسن، محقق / مصحح: محمد على بقال، عبد الحسین، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1408هـ ق، چاپ دوم، ج 1، ص 87.
(9). المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، حلّى، جمال الدین، احمد بن محمد اسدى، محقق / مصحح: عراقی، مجتبى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1407هـ ق، چاپ اول، ج 1، ص 414.
(10). الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، عاملى، شهید اول، محمد بن مکى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417هـ ق، چاپ دوم، ج 1، ص 186.
(11). جواهرالکلام فی شرح شرائع الإسلام، نجفی، محمدحسن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا، ج 11، ص 336.
(12). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، خوانساری، سید احمد، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1405هـ ق، ج 1، ص 523.
(13). اجوبة الاستفتائات، حسینی خامنه ای، سیدعلی، قم، انتشارات زمزم هدایت، 1393هـ ش، چاپ سوم، ص 120.
(14). توضیح المسائل آیت الله وحید خراسانی، وحید خراسانی، حسین، قم، انتشارات مدرسه امام باقر(ع) 1428هـ ق، چاپ نهم، ص 151.
(15). رساله توضیح المسائل آیت الله مکارم شیرازی، مکارم شیرازی، ناصر، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، 1429هـ ق، چاپ پنجاه و دوم، ص 130.
(16). معجم البلدان، الحمویریال شهاب الدین أبی عبد الله یاقوت بن عبد الله، بیروت، دار إحیاء الثراث العربی، بی تا، ج 1، ص 362 و 363.
(17). نماز جمعه: زمینه های تاریخی و آگاهی هایی کتاب شناسی، جعفریان، رسول، تهران، 1372هـ ش، ج 1، ص 23 تا 28؛ صلاهة الجمعه: تاریخیا و فقهیا، الجابری، کاظم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1376 هـ ش، ص 50 تا 54.
