معرفی کتب پیشگویی انبیای بنی اسرائیل
پرسش :
مجموعه کتب پیشگوئی های انبیا حاوی چه مطالبی می باشند؟
پاسخ :
در کتاب عهد عتیق دوگونه نبی سراغ داریم: نخست انبیایی از قبیل سموئیل، ناتان، الیاس و الیسع که رسالت شفاهی داشتند و گاهی به اذن خدا معجزاتی از ایشان صادر می شد، همان طور که الیاس و الیسع چنین کردند. گونه ی دوم انبیایی هستند که نوشته هایی از خود برجای گذاشتند. این دسته از انبیا شاگردان یا شنوندگانی داشتند که گفتارهای آنان را در کتابهایی می نوشتند.
در کتاب مقدس چهار نبی «انبیای بزرگ» نامیده شده اند، علت این نامگذاری بزرگ بودن حجم کتابهای آنان است: اِشَعیا، اِرمیا، حِزقیال و دانیال. همچنین دوازده نبی هستند که کتابهای کوچکتری از خود برجای گذاشته اند، البته اهمیت این نوشته ها از نوشته های قبلی کمتر نیست. این انبیا را «انبیای کوچک» می خوانند: هوشع، یوئیل، عاموس، عوبدیا، یونس، میکاه، ناحوم، حَبَقّوق، صفنیا، حجّی، زکریا و ملاکی.
گاهی انبیا را «وجدان بنی اسرائیل» نامیده اند، زیرا ایشان گناهان قوم و نافرمانیهای آنان، به ویژه گرایش آنان به شرک و نفاق را مورد نکوهش شدید قرار داده اند. ایشان همچنین به «اخلاق اجتماعی» توجه کرده اند و بدین علت، از گروههای زیر به شدت انتقاد نموده اند: ثروتمندانی که از کمک به مستمندان امتناع می ورزند، قاضیانی که حکم غیر عادلانه صادر می کنند، آنان که به زیان ضعفا، زورمندان را همراهی می نمایند، کارمندان فاسد، بازرگانانی که مشتریان خود را می فریبند، روحانی نمایانی که احکام الهی را دستاویز منافع خویش قرار می دهند و سرانجام افراد بی رحمی که به یتیمان، بیوه زنان و غریبان ستم روا می دارند.
همچنین انبیا هم پیمانی نظامی بنی اسرائیل با کشورهای بت پرست، مانند مصر و آشور را محکوم کردند و نسبت به عواقب وخیم آن _هرگاه چنین کاری ادامه یابد و قوم از آن توبه نکند_ هشدار دادند. برخی از انبیا، از قبیل اِرمیا، به علت برخورد با سران حکومت، مورد ظلم و ستم قرار گرفتند و بعضی از آنان به اتهام خیانت و فقدان روح وطن پرستی به قتل رسیدند.
محتوای کتب انبیا شخصیت هریک از ایشان را منعکس می نماید و رنگ آن را دارد. اِرمیا و عاموس سخت گیرند و نکوهشهای آنان بسیار تند و تهدید آمیز است. هوشع از ناکامی ازدواجهای خود سخن می گوید و با اندیشیدن در وضع و حال خویش به این نتیجه می رسد که قوم بنی اسرائیل مانند زنی است که به شوهر خود خیانت کرده است. اِشَعیا و حِزقیال را روح خدا می رباید و رؤیاهایی را به آنان نشان می دهد. آنان هم این رؤیاها را به عنوان وحی الهی به قوم خود انتقال می دهند.
هنگامی که قوم یهود گرفتار بلا گردیدند و همچون بردگان به بابل برده شده، مقهور قدرت بت پرستان گشتند، نقش انبیا دگرگون شد. در مورد انبیا گفته اند که از آنان خواسته شده «تسلی یافتگان را اندوهگین کنند و اندوهگینان را تسلی بخشند» بر این اساس، انبیا به تسلی دادن مردم و دمیدن روح امید در زمان سختی و گرفتاری ایشان اقدام کردند. آنان به مردم گفتند: درد و رنجی که می کشند زاییده گناهان ایشان است، ولی هرگاه توبه کنند و به خدا بازگشت نمایند، وی آنان را از گرفتاری نجات خواهد داد. بنابراین، نومیدی درست نیست، بلکه همه باید به ریسمان الهی چنگ بزنند و در آن هنگام، خدا متوکلان را از غم آزاد خواهد کرد و آینده ی جدیدی برای ایشان رقم خواهد زد.(1)
کتب انبیای بزرگ: کتاب اِشَعیا: این کتاب را انجیل عهد عتیق لقب داده اند. به این سبب که به وضوح از آمدن مسیحا (علیه السلام) سخن گفته است. مزامیر داوود (علیه السلام) و کتاب اشعیا که طولانی ترین و معروف ترین کتاب پیشگوئی در عهد عتیق است، در باب مسیح شناسی از جایگاه خاصی برخوردارند. اشعیای نبی (علیه السلام) در قرن هفتم و هشتم قبل از میلاد می زیست.(2)
کتاب اِرمیا: ارمیا (علیه السلام) پیامبری است که از پیامبری خود و نافرمانی مردم سخن می گوید و به آنان هشدار می دهد که اگر توبه نکنند به سرنوشتی شوم گرفتار می آیند. وی بر علیه یهود(3) پیشگوئی می کرد، هر چند از آینده ی نیکوی اورشلیم نیز سخن می گفت.(4)
مراثی اِرمیا: این کتاب را ارمیای نبی (علیه السلام) پس از خرابی اورشلیم نوشته و برای خرابی این شهر و هیکل مقدس و تجاوز به زنان و دوشیزگان نوحه سرایی کرده است. این کتاب را از کتب تراژدی عهد عتیق می دانند.(5)،(6)
کتاب حِزقیال: حزقیال (حزقیل) نبی (علیه السلام) پیامبری است که یازده سال قبل از خرابی اورشلیم (586 ق. م)به عنوان اسیر به بابل برده شد. وی در اسارت، قوم خود را تسلی می دهد و به آنها می گوید که به زودی به وطن بازخواهند گشت. در این کتاب تأکید زیادی بر مسئولیت شخصی و اختیار انسان ها می یابیم.(7)
کتاب دانیال: دانیال نبی (علیه السلام) با ارمیا (علیه السلام) و حزقیال (علیه السلام) هم عصر بود. وی پس از اسارت، از یهودا به بابل می آید و در جوانی به دربار نبوکَد نَصّر (بخت نصر) راه می یابد و خواب های او را تعبیر می کند. بخش هایی از این کتاب به شرح زندگی دانیال (علیه السلام) و بخش هایی به رؤیاهای وی اختصاص دارد. او پیشگوئی هایی نیز درباره ی سقوط امپراتوری بابل و ظهور امپراتوری پارس، یونان و رم کرده است. دانیال نبی (علیه السلام) در شهر شوش (جنوب ایران) مدفون است.(8)
کتب انبیای کوچک: کتاب هوشع: هوشع در قسمت شمالی فلسطین (اسرائیل) نبوت می کرد. پیام اصلی او این بود که خداوند بنی اسرائیل را با وجود زنای روحانی و ترک خدا و پرستش خدایان دروغین، باز هم دوست دارد. او مجد و عظمت دوباره ی اسرائیل را پیش بینی می کند.(9)
کتاب یوئیل: یوئیل پیامبر کشور جنوبی (یهودا) بود و به آنان گوشزد می کرد که خداوند به دلیل گناهانشان آنان را عذاب خواهد کرد. اما بنی اسرائیل می توانند با توبه از برکات روحانی بهره مند شوند.(10)
کتاب عاموس: عاموس نبی (علیه السلام) چوپانی بود که ضد بی عدالتی اجتماعی و گناهان مردم سرزمین شمالی قیام کرد. او مردم را از عذاب خداوند که در انتظار آنان است، برحذر می داشت.(11)
کتاب عوبدیا: عوبدیا (علیه السلام) در این کتاب از نابودی قوم ادوم،(12) که از دشمنان دیرینه ی بنی اسرائیل بودند، خبر می دهد.(13)
کتاب یونس: مسیحیان یونس پیامبر (علیه السلام) را مبشر نامطیع می دانند. در این کتاب او مأموریت می یابد که مردم نینوا، پایتخت کشور آشور، را هدایت کند اما چون مردم این سرزمین دشمن بنی اسرائیل بودند، مجازات آنان را از خداوند می خواهد و آنان را ترک می کند. تجربه ی تلخ زندانی شدن در شکم ماهی، اطاعت از خداوند را به وی می آموزد و به نینوا بر می گردد. پیام اصلی این کتاب این است که فیض خداوند اختصاص به بنی اسرائیل ندارد و اقوام دوردست را هم در بر می گیرد.(14)
کتاب میکاه: میکاه (علیه السلام) پیامبری است که علیه گناهان اجتماعی عصر خود قیام کرد و مردم را به توبه فرا خواند. وی قبل از اشغال دو کشور شمالی و جنوبی نبوت می کرد، تخریب هر دو کشور را پیشگوئی کرده است. او آمدن مسیح (علیه السلام) را هم پیشگوئی کرده است.(15)
کتاب ناحوم: ناحوم (علیه السلام) پیامبری است که انهدام شهر نینوا و سقوط امپراتوری آشور را پیش گوئی کرده است.(16)
کتاب حَبَقّوق: در این کتاب حبقّوق نبی (علیه السلام) از مجازات مردم و حمله ی بابلی ها خبر می دهد. وی پیامبری است که نمی داند چرا خداوند تنبیه قوم گنهکار خود را به تعویق می اندازد. و در عین حال، او شخصی است که در همه حال به خداوند اعتماد دارد. و در عهد جدید سه بار از این کتاب نقل قول شده است.(17)
کتاب صَفَنیا: او در زمان سلطنت یوشیا در اواخر قرن هفتم قبل از میلاد نبوت می کرد. او تلاش می کرد تا یهودا را به توبه وادارد و موعظه می کرد که روز خداوند به زودی فرا خواهد رسید. همچنین از شکوه و عظمت اسرائیل، که خداوند به آن باز خواهد گردانید، سخن می گفت.(18)
کتاب حَجّی: این پیامبر پس از بازگشت از اسارت بابل به نگارش کتاب پرداخته است. تشویق و ترغیب این پیامبر و زکریای نبی (علیه السلام) سبب شد که مردم به بازسازی هیکل تن دهند.(19)
کتاب زکریا: زکریای نبی (علیه السلام) هم عصر حجّی است و در بازسازی هیکل نقش مهمی دارد. در این کتاب به پیشگوئی هایی درباره ی مسیح موعود (علیه السلام) نیز بر می خوریم.(20)
کتاب ملاکی: او که پس از بازسازی هیکل می زیست، مشاهده می کند که کاهنان وظائف خود را در قبال آن انجام نمی دهند و مردم هم گناه آلود شده اند. او از قوم خود می خواهد که شریعت موسی (علیه السلام) را به یاد آورند و توبه کنند. همچنین، او از آمدن مسیح موعود (علیه السلام) خبر می دهد. از زمان ملاکی نبی (علیه السلام) تا تولد عیسی (علیه السلام) بیش از چهار صد سال فاصله است که آن را دوران بین عهدین می گویند.(21)
پی نوشت:
(1). توماس میشل، کلام مسیحی، ترجمه ی حسن توفیقی، ص 35 – 36.
(2). محمد رضا زیبائی نژاد، مسیحیت شناسی مقایسه ای، ص 130.
(3). پس از سلطنت سلیمان (علیه السلام)، فلسطین به دو قسمت تجزیه شد، قسمت شمالی به مملکت اسرائیل و قسمت جنوبی به مملکت یهودا معروف شد.
(4). همان.
(5). همان.
(6). گرچه این کتاب را در زمره ی پیشگوئی ها (کتب نبوّتی) جای داده اند اما مشتمل بر پیشگوئی آینده نیست و برخی نیز آن را کتاب پیشگوئی نمی دانند. شاید تنها عبارتی که بتواند این کتاب را در زمره ی پیشگوئی ها قرار دهد، عبارت پایانی باب چهارم باشد: «... ای دختر ادوم که در زمین عوص ساکن هستی، بر تو نیز این جام خواهد رسید و مست شده، عریان خواهی شد.»
(7). همان، ص 130 – 131.
(8). همان، ص 131.
(9). همان.
(10). همان.
(11). همان.
(12). قوم ادوم از نسل عیسو، برادر یعقوب (علیه السلام) بودند و با اسرائیل می جنگیدند.
(13). همان.
(14). همان.
(15). همان، ص 131 – 132.
(16) . همان، ص 132.
(17). همان.
(18). همان.
(19). همان.
(20). به نظر می رسد دو شخصیت به نام زکریای نبی (علیه السلام) در تاریخ بنی اسرائیل ظهور کرده اند. زکریای اول، نویسنده ی همین کتاب است که در حدود 5 قرن با زمان عیسی (علیه السلام) فاصله دارد و شخصیت دوم معاصر عیسی (علیه السلام) و پدر یحیی (علیه السلام) است.
(21). همان.
منبع: کلام مسیحی، توماس میشل، ترجمه ی حسن توفیقی، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، قم، 1377، ص 35.
در کتاب عهد عتیق دوگونه نبی سراغ داریم: نخست انبیایی از قبیل سموئیل، ناتان، الیاس و الیسع که رسالت شفاهی داشتند و گاهی به اذن خدا معجزاتی از ایشان صادر می شد، همان طور که الیاس و الیسع چنین کردند. گونه ی دوم انبیایی هستند که نوشته هایی از خود برجای گذاشتند. این دسته از انبیا شاگردان یا شنوندگانی داشتند که گفتارهای آنان را در کتابهایی می نوشتند.
در کتاب مقدس چهار نبی «انبیای بزرگ» نامیده شده اند، علت این نامگذاری بزرگ بودن حجم کتابهای آنان است: اِشَعیا، اِرمیا، حِزقیال و دانیال. همچنین دوازده نبی هستند که کتابهای کوچکتری از خود برجای گذاشته اند، البته اهمیت این نوشته ها از نوشته های قبلی کمتر نیست. این انبیا را «انبیای کوچک» می خوانند: هوشع، یوئیل، عاموس، عوبدیا، یونس، میکاه، ناحوم، حَبَقّوق، صفنیا، حجّی، زکریا و ملاکی.
گاهی انبیا را «وجدان بنی اسرائیل» نامیده اند، زیرا ایشان گناهان قوم و نافرمانیهای آنان، به ویژه گرایش آنان به شرک و نفاق را مورد نکوهش شدید قرار داده اند. ایشان همچنین به «اخلاق اجتماعی» توجه کرده اند و بدین علت، از گروههای زیر به شدت انتقاد نموده اند: ثروتمندانی که از کمک به مستمندان امتناع می ورزند، قاضیانی که حکم غیر عادلانه صادر می کنند، آنان که به زیان ضعفا، زورمندان را همراهی می نمایند، کارمندان فاسد، بازرگانانی که مشتریان خود را می فریبند، روحانی نمایانی که احکام الهی را دستاویز منافع خویش قرار می دهند و سرانجام افراد بی رحمی که به یتیمان، بیوه زنان و غریبان ستم روا می دارند.
همچنین انبیا هم پیمانی نظامی بنی اسرائیل با کشورهای بت پرست، مانند مصر و آشور را محکوم کردند و نسبت به عواقب وخیم آن _هرگاه چنین کاری ادامه یابد و قوم از آن توبه نکند_ هشدار دادند. برخی از انبیا، از قبیل اِرمیا، به علت برخورد با سران حکومت، مورد ظلم و ستم قرار گرفتند و بعضی از آنان به اتهام خیانت و فقدان روح وطن پرستی به قتل رسیدند.
محتوای کتب انبیا شخصیت هریک از ایشان را منعکس می نماید و رنگ آن را دارد. اِرمیا و عاموس سخت گیرند و نکوهشهای آنان بسیار تند و تهدید آمیز است. هوشع از ناکامی ازدواجهای خود سخن می گوید و با اندیشیدن در وضع و حال خویش به این نتیجه می رسد که قوم بنی اسرائیل مانند زنی است که به شوهر خود خیانت کرده است. اِشَعیا و حِزقیال را روح خدا می رباید و رؤیاهایی را به آنان نشان می دهد. آنان هم این رؤیاها را به عنوان وحی الهی به قوم خود انتقال می دهند.
هنگامی که قوم یهود گرفتار بلا گردیدند و همچون بردگان به بابل برده شده، مقهور قدرت بت پرستان گشتند، نقش انبیا دگرگون شد. در مورد انبیا گفته اند که از آنان خواسته شده «تسلی یافتگان را اندوهگین کنند و اندوهگینان را تسلی بخشند» بر این اساس، انبیا به تسلی دادن مردم و دمیدن روح امید در زمان سختی و گرفتاری ایشان اقدام کردند. آنان به مردم گفتند: درد و رنجی که می کشند زاییده گناهان ایشان است، ولی هرگاه توبه کنند و به خدا بازگشت نمایند، وی آنان را از گرفتاری نجات خواهد داد. بنابراین، نومیدی درست نیست، بلکه همه باید به ریسمان الهی چنگ بزنند و در آن هنگام، خدا متوکلان را از غم آزاد خواهد کرد و آینده ی جدیدی برای ایشان رقم خواهد زد.(1)
کتب انبیای بزرگ: کتاب اِشَعیا: این کتاب را انجیل عهد عتیق لقب داده اند. به این سبب که به وضوح از آمدن مسیحا (علیه السلام) سخن گفته است. مزامیر داوود (علیه السلام) و کتاب اشعیا که طولانی ترین و معروف ترین کتاب پیشگوئی در عهد عتیق است، در باب مسیح شناسی از جایگاه خاصی برخوردارند. اشعیای نبی (علیه السلام) در قرن هفتم و هشتم قبل از میلاد می زیست.(2)
کتاب اِرمیا: ارمیا (علیه السلام) پیامبری است که از پیامبری خود و نافرمانی مردم سخن می گوید و به آنان هشدار می دهد که اگر توبه نکنند به سرنوشتی شوم گرفتار می آیند. وی بر علیه یهود(3) پیشگوئی می کرد، هر چند از آینده ی نیکوی اورشلیم نیز سخن می گفت.(4)
مراثی اِرمیا: این کتاب را ارمیای نبی (علیه السلام) پس از خرابی اورشلیم نوشته و برای خرابی این شهر و هیکل مقدس و تجاوز به زنان و دوشیزگان نوحه سرایی کرده است. این کتاب را از کتب تراژدی عهد عتیق می دانند.(5)،(6)
کتاب حِزقیال: حزقیال (حزقیل) نبی (علیه السلام) پیامبری است که یازده سال قبل از خرابی اورشلیم (586 ق. م)به عنوان اسیر به بابل برده شد. وی در اسارت، قوم خود را تسلی می دهد و به آنها می گوید که به زودی به وطن بازخواهند گشت. در این کتاب تأکید زیادی بر مسئولیت شخصی و اختیار انسان ها می یابیم.(7)
کتاب دانیال: دانیال نبی (علیه السلام) با ارمیا (علیه السلام) و حزقیال (علیه السلام) هم عصر بود. وی پس از اسارت، از یهودا به بابل می آید و در جوانی به دربار نبوکَد نَصّر (بخت نصر) راه می یابد و خواب های او را تعبیر می کند. بخش هایی از این کتاب به شرح زندگی دانیال (علیه السلام) و بخش هایی به رؤیاهای وی اختصاص دارد. او پیشگوئی هایی نیز درباره ی سقوط امپراتوری بابل و ظهور امپراتوری پارس، یونان و رم کرده است. دانیال نبی (علیه السلام) در شهر شوش (جنوب ایران) مدفون است.(8)
کتب انبیای کوچک: کتاب هوشع: هوشع در قسمت شمالی فلسطین (اسرائیل) نبوت می کرد. پیام اصلی او این بود که خداوند بنی اسرائیل را با وجود زنای روحانی و ترک خدا و پرستش خدایان دروغین، باز هم دوست دارد. او مجد و عظمت دوباره ی اسرائیل را پیش بینی می کند.(9)
کتاب یوئیل: یوئیل پیامبر کشور جنوبی (یهودا) بود و به آنان گوشزد می کرد که خداوند به دلیل گناهانشان آنان را عذاب خواهد کرد. اما بنی اسرائیل می توانند با توبه از برکات روحانی بهره مند شوند.(10)
کتاب عاموس: عاموس نبی (علیه السلام) چوپانی بود که ضد بی عدالتی اجتماعی و گناهان مردم سرزمین شمالی قیام کرد. او مردم را از عذاب خداوند که در انتظار آنان است، برحذر می داشت.(11)
کتاب عوبدیا: عوبدیا (علیه السلام) در این کتاب از نابودی قوم ادوم،(12) که از دشمنان دیرینه ی بنی اسرائیل بودند، خبر می دهد.(13)
کتاب یونس: مسیحیان یونس پیامبر (علیه السلام) را مبشر نامطیع می دانند. در این کتاب او مأموریت می یابد که مردم نینوا، پایتخت کشور آشور، را هدایت کند اما چون مردم این سرزمین دشمن بنی اسرائیل بودند، مجازات آنان را از خداوند می خواهد و آنان را ترک می کند. تجربه ی تلخ زندانی شدن در شکم ماهی، اطاعت از خداوند را به وی می آموزد و به نینوا بر می گردد. پیام اصلی این کتاب این است که فیض خداوند اختصاص به بنی اسرائیل ندارد و اقوام دوردست را هم در بر می گیرد.(14)
کتاب میکاه: میکاه (علیه السلام) پیامبری است که علیه گناهان اجتماعی عصر خود قیام کرد و مردم را به توبه فرا خواند. وی قبل از اشغال دو کشور شمالی و جنوبی نبوت می کرد، تخریب هر دو کشور را پیشگوئی کرده است. او آمدن مسیح (علیه السلام) را هم پیشگوئی کرده است.(15)
کتاب ناحوم: ناحوم (علیه السلام) پیامبری است که انهدام شهر نینوا و سقوط امپراتوری آشور را پیش گوئی کرده است.(16)
کتاب حَبَقّوق: در این کتاب حبقّوق نبی (علیه السلام) از مجازات مردم و حمله ی بابلی ها خبر می دهد. وی پیامبری است که نمی داند چرا خداوند تنبیه قوم گنهکار خود را به تعویق می اندازد. و در عین حال، او شخصی است که در همه حال به خداوند اعتماد دارد. و در عهد جدید سه بار از این کتاب نقل قول شده است.(17)
کتاب صَفَنیا: او در زمان سلطنت یوشیا در اواخر قرن هفتم قبل از میلاد نبوت می کرد. او تلاش می کرد تا یهودا را به توبه وادارد و موعظه می کرد که روز خداوند به زودی فرا خواهد رسید. همچنین از شکوه و عظمت اسرائیل، که خداوند به آن باز خواهد گردانید، سخن می گفت.(18)
کتاب حَجّی: این پیامبر پس از بازگشت از اسارت بابل به نگارش کتاب پرداخته است. تشویق و ترغیب این پیامبر و زکریای نبی (علیه السلام) سبب شد که مردم به بازسازی هیکل تن دهند.(19)
کتاب زکریا: زکریای نبی (علیه السلام) هم عصر حجّی است و در بازسازی هیکل نقش مهمی دارد. در این کتاب به پیشگوئی هایی درباره ی مسیح موعود (علیه السلام) نیز بر می خوریم.(20)
کتاب ملاکی: او که پس از بازسازی هیکل می زیست، مشاهده می کند که کاهنان وظائف خود را در قبال آن انجام نمی دهند و مردم هم گناه آلود شده اند. او از قوم خود می خواهد که شریعت موسی (علیه السلام) را به یاد آورند و توبه کنند. همچنین، او از آمدن مسیح موعود (علیه السلام) خبر می دهد. از زمان ملاکی نبی (علیه السلام) تا تولد عیسی (علیه السلام) بیش از چهار صد سال فاصله است که آن را دوران بین عهدین می گویند.(21)
پی نوشت:
(1). توماس میشل، کلام مسیحی، ترجمه ی حسن توفیقی، ص 35 – 36.
(2). محمد رضا زیبائی نژاد، مسیحیت شناسی مقایسه ای، ص 130.
(3). پس از سلطنت سلیمان (علیه السلام)، فلسطین به دو قسمت تجزیه شد، قسمت شمالی به مملکت اسرائیل و قسمت جنوبی به مملکت یهودا معروف شد.
(4). همان.
(5). همان.
(6). گرچه این کتاب را در زمره ی پیشگوئی ها (کتب نبوّتی) جای داده اند اما مشتمل بر پیشگوئی آینده نیست و برخی نیز آن را کتاب پیشگوئی نمی دانند. شاید تنها عبارتی که بتواند این کتاب را در زمره ی پیشگوئی ها قرار دهد، عبارت پایانی باب چهارم باشد: «... ای دختر ادوم که در زمین عوص ساکن هستی، بر تو نیز این جام خواهد رسید و مست شده، عریان خواهی شد.»
(7). همان، ص 130 – 131.
(8). همان، ص 131.
(9). همان.
(10). همان.
(11). همان.
(12). قوم ادوم از نسل عیسو، برادر یعقوب (علیه السلام) بودند و با اسرائیل می جنگیدند.
(13). همان.
(14). همان.
(15). همان، ص 131 – 132.
(16) . همان، ص 132.
(17). همان.
(18). همان.
(19). همان.
(20). به نظر می رسد دو شخصیت به نام زکریای نبی (علیه السلام) در تاریخ بنی اسرائیل ظهور کرده اند. زکریای اول، نویسنده ی همین کتاب است که در حدود 5 قرن با زمان عیسی (علیه السلام) فاصله دارد و شخصیت دوم معاصر عیسی (علیه السلام) و پدر یحیی (علیه السلام) است.
(21). همان.
منبع: کلام مسیحی، توماس میشل، ترجمه ی حسن توفیقی، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، قم، 1377، ص 35.
