سفارش ائمه (علیهم السلام) به خواندن قرآن با آواز خوش
پرسش :
نظر شارع مقدس در مورد خواندن قرآن کریم با آواز خوش چیست؟
پاسخ :
خداوند در قرآن می فرماید: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً».(1) در دستور تلاوت قرآن، صداى خوش سفارش شده و از قارى خواسته اند که نکات ظریفِ تلاوت ـ اعم از کشیدن صدا و یا زیر و بم آن و ترجیع قراءت و غیره ـ را رعایت کند. در اینجا به بازگویى چند روایت در این زمینه مى پردازیم:
1. رسول الله (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «هر چیزى زیورى دارد و زیور قرآن آواز خوش است».
2. همچنین آن حضرت در حدیث دیگری می فرمایند: «زیباترین زیبایى ها، یکى موى زیباست و دیگرى آواز و صداى دلکش».
3. باز آن حضرت فرمودند: «قرآن را با آواز و نواى [متین] عرب بخوانید و از آواز [مبتذل] اهل فساد و گنهکاران کبیره پرهیز کنید».(2)
4. و در حدیث دیگری می فرمایند: «آواز خوش زیورى براى قرآن است».
5. همچنین می فرمایند: «قرآن را با صداى خود خوش کنید؛ زیرا صداى خوش زیبایى قرآن را افزون مى کند».
6. همچنین می فرمایند: «قرآن را با آوازتان زینت بخشید».
7. امام صادق (علیه السلام) نیز در تفسیر آیه: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً»(3) فرموده اند: «به این معناست که آن را با تأنّى بخوانید و صدایتان را خوش دارید».(4)
8. همچنین امام باقر (علیه السلام) فرموده اند: «قرآن را با آواز بخوانید؛ زیرا خداوند ـ عزّ و جلّ ـ دوست مى دارد که قرآن با صداى خوش خوانده شود».(5)
9. رسول الله (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «قرآن با آهنگى حزین نازل شده، پس آن را با گریه [برخاسته از وجد] بخوانید و اگر گریه نکردید، لحن گریه به خود بگیرید و آن را با آواز خوش بخوانید، که هر کس آن را با آواز خوش نخواند، از ما نیست».
10. همچنین می فرمایند: «از ما نیست هر کس قرآن را با آواز خوش نخواند».(6)
11. و امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «قرآن با حُزن نازل شده، پس آن را با لحنى حَزین بخوانید».(7) البته سخنانى که معتمدان از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نقل کرده اند فراوان و دلیل اثباتى براى این گفته هاست.
«ابن الاعرابى» گفته است(8): «عرب به هنگام سوار کارى یا نشستن در حیاط و خیلى مواقع دیگر، به آواز رُکبانى(9) تغنّى مى کرد. وقتى قرآن نازل شد، پیامبر(صلی الله علیه و آله) خوش داشت که عرب ها به جاى تغنّى به آواز رُکبانى، هِجّیراء(10) و آوازشان با قرآن باشد».(11) «زمخشرى» نیز گفته است: «عرب عادت داشت که در همه احوال ـ چه هنگام سوارکارى و چه در حال لمیدن و یا نشستن در حیاط خانه ها و غیره ـ به آواز و زمزمه رکبانى تغنّى کند. پیامبر خدا(ص) وقتى مبعوث شد، بر این حال برآمد تا آواز و زمزمه آنان با قرآن باشد. پس بدان فرمان داد؛ یعنى فرمود: «هر کس قرآن را جایگزین رکبانى نکند و آن را زمزمه زیر لب و تغنّى با آواز خوش قرار ندهد، از ما نیست».(12) فیروزآبادى گفته است: «غنّاه الشعرُ و غنّى به تغنیة: تغنّى به». یعنى شعر را به آواز خواند و آن را تغنّى کرد.
شاعر گفته است: «تغنَّ بالشّعر إِمّا کُنتَ قائله إِنَّ الغناء بهذا الشعر مضمار»(13)
«زبیدى» ضمن آنکه نقل این گفته را به پیامبر (صلی الله علیه و آله) منسوب داشته گفته است: «خداوند به هیچ کس چون پیامبر گرامى (صلی الله علیه و آله) اجازه نداده است که با قرآن آشکارا تغنّى کند».
و نیز «ازهرى» گفته است: «عبدالملک البغوى به نقل از ربیع و او به نقل از شافعى به من اطلاع داد که معناى تغنّى، خواندن قرآن با صداى محزون و رقیق است».(14) او حدیث دیگرى را نیز به شهادت مى گیرد که می گوید: «زیّنوا القرآن بأَصواتکم». بر همین اساس، امامان اهل بیت (علیهم السلام) کوشش داشتند که قرآن با ترتیل و صداى بلند و تجوید و با آواز خوش خوانده شود.
«محمد بن على بن محبوب اشعرى» در کتاب خود به نقل از «معاویة بن عمار» روایت مى کند که به ابى عبدالله (علیه السلام) گفتم: آیا هر کس، دعا یا قرآن مى خواند، اگر صدایش را بلند نکند، گویى چیزى نخوانده است؟ حضرت فرمودند: «همین طور است، على بن الحسین (علیهما السلام) در تلاوت قرآن، خوش صداترین مردم بود و هنگام تلاوت صدایش را چنان بالا مى برد که تمام اهل خانه بشنوند». امام صادق (علیه السلام) در خواندن قرآن، خوش صداترین مردم بود. هرگاه شب براى تلاوت بیدار مى شد، صدایش را بالا مى برد و وقتى سقّاها و دیگر عابران از آن مسیر مى گذشتند، مى ایستادند و به تلاوت او گوش مى دادند.(15)
هم چنین روایت است که موسى بن جعفر (علیهما السلام) نیز صدایى خوش داشت و قرآن نیکو تلاوت مى کرد. ایشان روزى فرموده بودند: «على بن الحسین (علیه السلام) با صداى بلند قرآن مى خواند تا شاید رهگذرى از آن جا بگذرد و به خود آید. وقتى امام چنان کرد، دیگر مردم آن را تاب نمى آوردند». از ایشان پرسیده شد: آیا رسول الله (صلی الله علیه و آله) در نماز جماعت صدایش را به هنگام تلاوت قرآن بلند نمى کرد؟ حضرت فرمودند: «رسول الله (صلی الله علیه و آله) فقط آن گونه که در توان مردم بود تلاوت مى فرمود».(16)
همچنین از امام على بن موسى الرضا (علیهما السلام) و او از پدر و نیاکانش از رسول الله (صلی الله علیه و آله) نقل است که فرمودند: «قرآن را با آواز خوش بخوانید؛ زیرا آوازِ خوش، زیبایى قرآن را افزون مى کند»، سپس این آیه را تلاوت کرد: «یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یَشَاءُ».(17)
پی‌نوشت‌ها:
(1). قرآن کریم، سوره مزّمّل، آیه 4.
(2). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق/ مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 ه.ق، چاپ چهارم، ج 2، ص 614 الی 616، شماره هاى 3 ـ 8 ـ 9.
(3). قرآن کریم، سوره مزّمّل، آیه 4.
(4). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق/ مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ه.ق، چاپ دوم، ج 89، ص 195 ـ 190.
(5). الکافى، همان، ج 2، ص 616.
(6). بحارالانوار، همان، ج 89، ص 191.
(7). الکافى، همان، ج 2، ص 614، شماره 2.
(8). «ابوعبدالله محمد بن زیاد کوفى» یکى از زبان دانان مشهور عرب است که در محضرِ درسِ او، مردمان بسیار حاضر مى شدند. او در سخندانى و شناخت لفظِ نا آشنا، از همه سر بود، تا جایى که مى گویند بر «ابوعبیده» و «اصمعى» برترى داشته است. او در رجب سال 150 هجرى زاده شد و در شعبان 231 از دنیا رفت (الکنى و الالقاب، قمى، شیخ عباس، مکتبه الصدر، تهران، 1368 ه.ش، چاپ پنجم، ج 1، ص 215).
(9). رُکبانى: خواندن سرود با کش و قوس دادن و زیر و بم صدا.
(10). هجّیراء: زمزمه و طنین آواز و ترانه.
(11). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ابن اثیر جزرى، مبارک بن محمد، محقق/ مصحح: طناحى، محمود محمد، زاوى، طاهر احمد، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، 1367 هـ ش، چاپ چهارم، ج 3، ص 391.
(12). الفائق فى غریب الحدیث، زمخشرى، جار الله محمود بن عمر، محقق: علی محمد البجاوی، محمد أبو الفضل إبراهیم، دار المعرفة، بیروت، بی تا، چاپ دوم، ج 2، ص 36 (رثث).
(13). ابن منظور گفته است: «منظور شاعر تغنى بوده و اسم را (غناء) به جاى مصدر آورده است».
(14). لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم، دار صادر، بیروت، 1414 ه.ق، چاپ سوم، ج 15، ص 136، «تحسین القراءة و ترقیقها» آمده است.
(15). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، ابن ادریس حلّى، محمد بن منصور بن احمد، محقق/ مصحح: الموسوى، حسن بن احمد و ابن مسیح، ابو الحسن، جامعه مدرسین، قم، 1410 ه.ق، چاپ دوم، ج 3، ص 604.
(16). الإحتجاج على أهل اللجاج، طبرسى، احمد بن على، محقق/ مصحح: خرسان، محمد باقر، نشر مرتضى، مشهد، 1403 هـ ق، چاپ اول، ج 2، ص 395.
(17). قرآن کریم، سوره فاطر، آیه 1؛ ر. ک: عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ابن بابویه، محمد بن على، محقق/ مصحح: لاجوردى، مهدى، نشر جهان، تهران، 1378 ه.ق، چاپ اول، ج 2، ص 69، شماره 222.
منبع: علوم قرآنی، محمد هادی معرفت، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم، 1381 ش، صص 334-331.
خداوند در قرآن می فرماید: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً».(1) در دستور تلاوت قرآن، صداى خوش سفارش شده و از قارى خواسته اند که نکات ظریفِ تلاوت ـ اعم از کشیدن صدا و یا زیر و بم آن و ترجیع قراءت و غیره ـ را رعایت کند. در اینجا به بازگویى چند روایت در این زمینه مى پردازیم:
1. رسول الله (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «هر چیزى زیورى دارد و زیور قرآن آواز خوش است».
2. همچنین آن حضرت در حدیث دیگری می فرمایند: «زیباترین زیبایى ها، یکى موى زیباست و دیگرى آواز و صداى دلکش».
3. باز آن حضرت فرمودند: «قرآن را با آواز و نواى [متین] عرب بخوانید و از آواز [مبتذل] اهل فساد و گنهکاران کبیره پرهیز کنید».(2)
4. و در حدیث دیگری می فرمایند: «آواز خوش زیورى براى قرآن است».
5. همچنین می فرمایند: «قرآن را با صداى خود خوش کنید؛ زیرا صداى خوش زیبایى قرآن را افزون مى کند».
6. همچنین می فرمایند: «قرآن را با آوازتان زینت بخشید».
7. امام صادق (علیه السلام) نیز در تفسیر آیه: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً»(3) فرموده اند: «به این معناست که آن را با تأنّى بخوانید و صدایتان را خوش دارید».(4)
8. همچنین امام باقر (علیه السلام) فرموده اند: «قرآن را با آواز بخوانید؛ زیرا خداوند ـ عزّ و جلّ ـ دوست مى دارد که قرآن با صداى خوش خوانده شود».(5)
9. رسول الله (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «قرآن با آهنگى حزین نازل شده، پس آن را با گریه [برخاسته از وجد] بخوانید و اگر گریه نکردید، لحن گریه به خود بگیرید و آن را با آواز خوش بخوانید، که هر کس آن را با آواز خوش نخواند، از ما نیست».
10. همچنین می فرمایند: «از ما نیست هر کس قرآن را با آواز خوش نخواند».(6)
11. و امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «قرآن با حُزن نازل شده، پس آن را با لحنى حَزین بخوانید».(7) البته سخنانى که معتمدان از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نقل کرده اند فراوان و دلیل اثباتى براى این گفته هاست.
«ابن الاعرابى» گفته است(8): «عرب به هنگام سوار کارى یا نشستن در حیاط و خیلى مواقع دیگر، به آواز رُکبانى(9) تغنّى مى کرد. وقتى قرآن نازل شد، پیامبر(صلی الله علیه و آله) خوش داشت که عرب ها به جاى تغنّى به آواز رُکبانى، هِجّیراء(10) و آوازشان با قرآن باشد».(11) «زمخشرى» نیز گفته است: «عرب عادت داشت که در همه احوال ـ چه هنگام سوارکارى و چه در حال لمیدن و یا نشستن در حیاط خانه ها و غیره ـ به آواز و زمزمه رکبانى تغنّى کند. پیامبر خدا(ص) وقتى مبعوث شد، بر این حال برآمد تا آواز و زمزمه آنان با قرآن باشد. پس بدان فرمان داد؛ یعنى فرمود: «هر کس قرآن را جایگزین رکبانى نکند و آن را زمزمه زیر لب و تغنّى با آواز خوش قرار ندهد، از ما نیست».(12) فیروزآبادى گفته است: «غنّاه الشعرُ و غنّى به تغنیة: تغنّى به». یعنى شعر را به آواز خواند و آن را تغنّى کرد.
شاعر گفته است: «تغنَّ بالشّعر إِمّا کُنتَ قائله إِنَّ الغناء بهذا الشعر مضمار»(13)
«زبیدى» ضمن آنکه نقل این گفته را به پیامبر (صلی الله علیه و آله) منسوب داشته گفته است: «خداوند به هیچ کس چون پیامبر گرامى (صلی الله علیه و آله) اجازه نداده است که با قرآن آشکارا تغنّى کند».
و نیز «ازهرى» گفته است: «عبدالملک البغوى به نقل از ربیع و او به نقل از شافعى به من اطلاع داد که معناى تغنّى، خواندن قرآن با صداى محزون و رقیق است».(14) او حدیث دیگرى را نیز به شهادت مى گیرد که می گوید: «زیّنوا القرآن بأَصواتکم». بر همین اساس، امامان اهل بیت (علیهم السلام) کوشش داشتند که قرآن با ترتیل و صداى بلند و تجوید و با آواز خوش خوانده شود.
«محمد بن على بن محبوب اشعرى» در کتاب خود به نقل از «معاویة بن عمار» روایت مى کند که به ابى عبدالله (علیه السلام) گفتم: آیا هر کس، دعا یا قرآن مى خواند، اگر صدایش را بلند نکند، گویى چیزى نخوانده است؟ حضرت فرمودند: «همین طور است، على بن الحسین (علیهما السلام) در تلاوت قرآن، خوش صداترین مردم بود و هنگام تلاوت صدایش را چنان بالا مى برد که تمام اهل خانه بشنوند». امام صادق (علیه السلام) در خواندن قرآن، خوش صداترین مردم بود. هرگاه شب براى تلاوت بیدار مى شد، صدایش را بالا مى برد و وقتى سقّاها و دیگر عابران از آن مسیر مى گذشتند، مى ایستادند و به تلاوت او گوش مى دادند.(15)
هم چنین روایت است که موسى بن جعفر (علیهما السلام) نیز صدایى خوش داشت و قرآن نیکو تلاوت مى کرد. ایشان روزى فرموده بودند: «على بن الحسین (علیه السلام) با صداى بلند قرآن مى خواند تا شاید رهگذرى از آن جا بگذرد و به خود آید. وقتى امام چنان کرد، دیگر مردم آن را تاب نمى آوردند». از ایشان پرسیده شد: آیا رسول الله (صلی الله علیه و آله) در نماز جماعت صدایش را به هنگام تلاوت قرآن بلند نمى کرد؟ حضرت فرمودند: «رسول الله (صلی الله علیه و آله) فقط آن گونه که در توان مردم بود تلاوت مى فرمود».(16)
همچنین از امام على بن موسى الرضا (علیهما السلام) و او از پدر و نیاکانش از رسول الله (صلی الله علیه و آله) نقل است که فرمودند: «قرآن را با آواز خوش بخوانید؛ زیرا آوازِ خوش، زیبایى قرآن را افزون مى کند»، سپس این آیه را تلاوت کرد: «یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یَشَاءُ».(17)
پی‌نوشت‌ها:
(1). قرآن کریم، سوره مزّمّل، آیه 4.
(2). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق/ مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 ه.ق، چاپ چهارم، ج 2، ص 614 الی 616، شماره هاى 3 ـ 8 ـ 9.
(3). قرآن کریم، سوره مزّمّل، آیه 4.
(4). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق/ مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ه.ق، چاپ دوم، ج 89، ص 195 ـ 190.
(5). الکافى، همان، ج 2، ص 616.
(6). بحارالانوار، همان، ج 89، ص 191.
(7). الکافى، همان، ج 2، ص 614، شماره 2.
(8). «ابوعبدالله محمد بن زیاد کوفى» یکى از زبان دانان مشهور عرب است که در محضرِ درسِ او، مردمان بسیار حاضر مى شدند. او در سخندانى و شناخت لفظِ نا آشنا، از همه سر بود، تا جایى که مى گویند بر «ابوعبیده» و «اصمعى» برترى داشته است. او در رجب سال 150 هجرى زاده شد و در شعبان 231 از دنیا رفت (الکنى و الالقاب، قمى، شیخ عباس، مکتبه الصدر، تهران، 1368 ه.ش، چاپ پنجم، ج 1، ص 215).
(9). رُکبانى: خواندن سرود با کش و قوس دادن و زیر و بم صدا.
(10). هجّیراء: زمزمه و طنین آواز و ترانه.
(11). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ابن اثیر جزرى، مبارک بن محمد، محقق/ مصحح: طناحى، محمود محمد، زاوى، طاهر احمد، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، 1367 هـ ش، چاپ چهارم، ج 3، ص 391.
(12). الفائق فى غریب الحدیث، زمخشرى، جار الله محمود بن عمر، محقق: علی محمد البجاوی، محمد أبو الفضل إبراهیم، دار المعرفة، بیروت، بی تا، چاپ دوم، ج 2، ص 36 (رثث).
(13). ابن منظور گفته است: «منظور شاعر تغنى بوده و اسم را (غناء) به جاى مصدر آورده است».
(14). لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم، دار صادر، بیروت، 1414 ه.ق، چاپ سوم، ج 15، ص 136، «تحسین القراءة و ترقیقها» آمده است.
(15). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، ابن ادریس حلّى، محمد بن منصور بن احمد، محقق/ مصحح: الموسوى، حسن بن احمد و ابن مسیح، ابو الحسن، جامعه مدرسین، قم، 1410 ه.ق، چاپ دوم، ج 3، ص 604.
(16). الإحتجاج على أهل اللجاج، طبرسى، احمد بن على، محقق/ مصحح: خرسان، محمد باقر، نشر مرتضى، مشهد، 1403 هـ ق، چاپ اول، ج 2، ص 395.
(17). قرآن کریم، سوره فاطر، آیه 1؛ ر. ک: عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ابن بابویه، محمد بن على، محقق/ مصحح: لاجوردى، مهدى، نشر جهان، تهران، 1378 ه.ق، چاپ اول، ج 2، ص 69، شماره 222.
منبع: علوم قرآنی، محمد هادی معرفت، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم، 1381 ش، صص 334-331.
