سیمای سوره بقره

پرسش :

ویژگی ها، اهداف و محتوای سوره بقره چیست؟

پاسخ :
نام ها: نام های این سوره عبارتند از: «بقره»، «فُسطاطُ القرآن» و «سَنام القرآن».

نامگذاری این سوره بنام «بقره» به معنای گاو ماده بدین مناسبت است که در آیات 67 تا 73 آن، داستان گاو بنی اسرائیل آمده است.

شمارگان: دارای 286 آیه و 6221 کلمه(1) و 25500 حرف است.

نزول: سوره بقره در مدینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرود آمد، این سوره هشتاد و ششمین سوره ای است که بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد. یعنی بعد از سوره مطففین فرود آمد و اولین سوره ای است که در مدینه فرود آمد، و در ترتیب فعلی قرآن دومین سوره بشمار می آید.

فضایل: در مورد فضیلت آن حکایت شده که: «از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله پرسیدند، کدامیک از سوره های قرآن، از همه برتر است؟ فرمودند: سوره بقره.(2)»

تذکر: البته افضل بودن این سوره بخاطر جامع بودن آن است، و این منافاتی ندارد که سوره های دیگر قرآن از جهات دیگر افضل باشد.(3)

ویژگی: این سوره طولانی ترین سوره قرآن کریم است. و حدود دو جزء و نیم از سی جزء قرآن را شامل می شود. و مهمترین آیه آن «آیه الکرسی» یعنی آیه 255 بقره است(4) که محتوای توحیدی خاصی دارد.

اهداف: اهداف عمده سوره بقره عبارتند از:
1. بیان اصول عقاید و بیان دلایل توحید و معاد.
2. تقسیم بندی مردم در برابر هدایت و روشنگری قرآن در سه گروه: مؤمنان، کافران و منافقان.
3. بیان تاریخ پیامبران بویژه موسی علیه السلام و یهودیان و مناقشه در عقاید و کارهای آنان.
4. بیان قوانین اسلام در رابطه با عبادات و معاملات.
5. قانونمند کردن جامعه نو پای اسلام در شهر مدینه و تنظیم روابط آنها با ملت های دیگر مثل یهودیان و مسیحیان که در جزیره العرب حضور داشتند.

مطالب: در این سوره بزرگ قرآن مطالب متنوعی مطرح شده است که عبارتند از:
 

الف) عقاید:

1. بحث هایی پیرامون توحید وخداشناسی از طریق مطالعه اسرار آفرینش.
2. معاد و زندگی پس از مرگ همراه با مثال های حسّی آن از زندگی ابراهیم علیه السلام و عُزیر علیه السلام.
3. مباحث اعجاز قرآن و اهمیت این کتاب الهی.
 

ب) مطالب اخلاقی:

1. دعوت به سخنان شایسته و بخشش و دوری از منت گذاری و اذیت. (آیه 263)
 

ج) داستان ها:

1. مطالبی پیرامون عملکرد منافقان و کارشکنی های آنان. (آیات 8 تا 20)
2. بحث های مفصل تاریخی پیرامون یهودیان در زمان موسی علیه السلام و موضع گیریها و کارشکنی های آنان در برابر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله. (از آیه 51 تا آیه 73)
3. مطالبی پیرامون تاریخ پیامبر بزرگ خدا حضرت ابراهیم علیه السلام و بنای کعبه بدست او. (از آیه 123 تا 133 و آیه 258 تا 260)
4. داستان گاو بنی اسرائیل. (آیات 67-73)
5. داستان اصحاب السَبت یا روز شنبه. (آیه 65)
6. مطالبی پیرامون آدم علیه السلام، فرشتگان و ابلیس و سرپیچی او. (از آیه 30 تا آیه 38)
7. مباحث تاریخی پیرامون داود و طالوت و جالوت. (آیات 246 تا 251)
8. مطالبی پیرامون جنگ بدر. (آیات 217 و 218)
9. بیان برتری برخی پیامبران بر برخی دیگر. (آیه 253)
10. دعوت مردم به انفاق که در سوره بقره بصورت مکرر مطرح شده و بر آن پافشاری شده است و مثال های جالبی در این مورد بیان شده است. و سپس به مردم دستور می دهد که از چیزهای پاک و پاکیزه و حلال انفاق کنند و می گوید بهتر است صدقه مخفیانه باشد. (آیات 254-261-265-267-270)
11. آیه الکرسی یعنی آیه 255 سوره بقره که از عظمت خاصی برخوردار است و قدرت و علم الهی و مسأله کرسی یا پایتخت قدرت خدا را مطرح کرده است.
12. مسأله آزادی و عدم اکراه در پذیرش دین در آیه 256 این سوره مطرح شده است.
13. داستان برخورد ابراهیم علیه السلام و نمرود و گفتگوی یک فرد مدعی خداوندی با ابراهیم علیه السلام طرفدار توحید، در آیه 258 بقره گزارش شده است.
14. داستان عُزَیر علیه السلام و زنده شدنش پس از مرگ صد ساله در آیه 259 بیان شده تا نمونه ای عینی و حسّی از معاد باشد.
15. در آیه 260 نمونه حسّی دیگری از معاد در قالب جریان ابراهیم علیه السلام و چهار پرنده بیان شده است.
16. صدقه و بخشش بوسیله منت گذاردن و اذیت طرف مقابل باطل می شود. در این مورد قرآن کریم از مثال های زیبایی نیز برای بیان مطلب استفاده نموده است. (آیه 264)
17. حیله های شیطان در مورد وعده به فقر و فحشاء و جلوگیری از بخشش، در آیه 268 بیان گردیده است.
18. سپس سیمای عفیف اصحاب صُفه را بیان می کند که در کنار مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله همیشه آماده رزم بودند، و فقر خود را آشکار نمی کردند. و از این رو افراد جاهل می پنداشتند که آنان غنی هستند. (آیه 273)
 

د) احکام و قوانین:

در این سوره مباحث مختلفی پیرامون نماز، روزه، جهاد، حجّ و عمره، تغییر قبله، ازدواج و طلاق و احکام مربوط به ازدواج با مشرکین، قوانین تجارت و بدهکاری و روش تنظیم سند مکتوب وام دادن (آیه 282)، قصاص، ممنوعیت گوشتهای حرام، قمار، شراب و برخی احکام وصیت، اعتکاف، اجتناب از تصرف ناروا در اموال مردم، سفارش در مورد یتیمان، عادت ماهیانه زنان و احکام آن، رضاع و شیر دادن به کودکان، سوگندها و کفاره مخالفت با آن، انفاق در راه خدا، رباخواری و مبارزه شدید با آن (آیات 275 تا 279)، رهن و شرایط شهادت یا گواهی دادن.

پی‌نوشت‌ها:
(1) دکتر شحاته در اهداف و مقاصد، ص 37 تعداد 6121 کلمه گزارش کرده است. تذکر: ممکن است اختلاف عددها ناشی از تفاوت در کیفیت شمارش باشد یعنی برخی حروف را کلمه مستقل بشمار آوردن یا نیاوردن.
(2) ر. ک: نور الثقلین، ج 1، ص 26 و مجمع البیان، ج 1، ص 32.
(3) ر. ک: نمونه، ج 1، ص 59.
(4) ر. ک: نورالثقلین، ج 1، ص 26 و مجمع البیان، ج 1، ص 32.

منبع: سیمای سوره های قرآن (برگرفته از تفسیر قرآن مهر)، محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات پژوهش های تفسیر و علوم قرآن، قم، 1389 ش.