معرفی کتاب تلخیص البیان
پرسش :
کتاب تلخیص البیان تالیف کیست و چه ویژگی هایی دارد؟
پاسخ :
کتاب «تلخیص البیان» که نام اصلى آن عبارت است از «تلخیص البیان عن مجازات القرآن» یا مجاز القرآن، توسط «سید رضى» ابوالحسن محمد بن حسین بن موسى (359 ـ 406 ق) تالیف شده است. این کتاب نخستین کتابى است که در زمینه تفسیرجنبه هاى فصاحت و بلاغت قرآن نوشته شده و مورد توجه دانشمندان اسلام قرار گرفته است.
البته یک کتاب با نام «مجازات القرآن» توسط ابو عبید معمّر بن المثنى (م 209 ق) پیش از سید رضى تالیف شده بود ولى از لحاظ اسلوب و ساختار و حتى محتوا بسیار ابتدایى و متفاوت از شاهکار سید رضى بود؛ زیرا کتاب او درنظر اهل فن به تفسیر لغوى بیشتر شبیه است تا بررسى مجازات قرآن؛ از این رو کتاب سید رضى در نوع خود نخستین کتابى است که به گفته ذهبى بى نظیر است و هیچ کتابى در تاریخ اسلام مثل آن نوشته نشده است. از سویى کتاب هاى جاحظ و ابن قتیبه على رغم توجه آنها به مسئله مجاز قرآن دارای چنین سبک نوینى نیستند.
البته سید رضى علاوه بر پرداختن به جنبه هاى فصاحت و بلاغت آیات، در بسیارى از موارد به شرح لغات و کلمات قرآن نیز توجه و عنایت داشته و مطالب بسیار مهمى در معناى لغوى بیان کرده است که در هیچ منبع لغوى دیگر یافت نمى شود. به همین جهت او همه مهارت و تسلط بى نظیر خود در ادبیات و لغت عرب را در این کتاب به نمایش گذاشته است.
او در شرح آیات به ندرت به ذکر حدیث پرداخته و در کلّ کتاب فقط شش حدیث نبوی ذکر کرده که سند آنها را نیز نیاورده است، اما همه آن احادیث در منابع حدیثى معتبر با سند صحیح نقل شده است.
سید رضى در بسیارى از آیات علاوه بر مسائل بیانى به اختلاف قرائت‌ها نیز پرداخته است که تسلط او به وجوه قرائات را مى رساند.
نکته حائز اهمیت درباره این کتاب این که در زمان سید رضى تفکرات ظاهریه و سلفیه به شدت در حال رواج بود که تأویل مجاز گویى آیات قرآن و سنت نبوی را انکار مى کرد و کتاب هاى مختلف سید رضى پیرامون مجازات القرآن پاسخى قاطع و علمى به این جریان انحرافى بود. اما با این وجود سلفیون متاخر بویژه وهابیون کور دل امروز همه مباحث علمى آن را نادیده انگاشته و با لجاجت تمام به انکار مجاز گویى شریعت اسلام پرداخته و به عقاید انحرافى و شرک آلودى مثل تجسیم و تشبیه دامن مى زنند.
این کتاب بارها در ایران، لبنان و مصر به چاپ رسیده است.
پی‌نوشت‌ها:
1 ـ خیرالدین زرکلى، الأعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، چ 8، 1989 م، ج 1، ص 286؛ ج 2، ص 231؛ ج 3، ص 47 و 278؛ ج 4، ص 63، 219، 278؛ ج 5، ص 323؛ ج 6، ص 99، ص 119، 127 و ص 347، ج 7، ص 56، 272؛ ج 4، ص 21.
شمس الدین ذهبى، تاریخ الإسلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمرى، بیروت، دارالکتاب العربى، چ 2، 1413 ق، ج 28، ص 15، و ص 150، ج 27، ص 280؛ ج 29، ص 246؛ ج 33، ص 168، ج 14، ص 389 به بعد؛ ج 28، 150.
3 ـ سید محسن امین، أعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1406 ق، ج 1، ص 77، به بعد و ص 129.
4 ـ عزّالدین ابن أثیر، الکامل فى التاریخ، بیروت، دار صادر و دار بیروت، 1385 ق، ج 9، ص 189، ص 68، و 459.
5 ـ شیخ آقا بزرگ تهرانى، الذریعة الى تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، 1408 ق، ج 1، ص 80؛ ج 7، ص 164؛ ج 10، ص 144؛ ج 14، ص 138 و بعد؛ ج 19، ص 62 و 351؛ ج 22، ص 331.
6 ـ ابن کثیر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، 1407 ق، ج 12، ص 3 و 15.
7 ـ ابن عماد حنبلى، شذرات الذهب فى أخبار من ذهب، تحقیق الأرناؤط، دمشق و بیروت، دار ابن کثیر، 1406 ق، ج 5، ص 43 به بعد و ص 144، ج 5، ص 45.
8 ـ ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغة، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارإحیاء الکتب العربیّة، 1387 ق (20 جلد در 10 مجلد)، ج 1، ص 41; ج 14، ص 146.
9 ـ علامه امینى، الغدیر، بیروت، دارالکتاب العربى، چ 4، 1379 ق، ج 4، ص 184.
10 ـ سید رضى، خصائص الائمه، تحقیق محمد هادى امینى، مشهد، آستان قدس رضوى، چ 2، 1406 ق، مقدمه محقق.
11 ـ زین الدین جبل عاملى شهید ثانى، روض الجنان فى شرح ارشاد الأذهان، قم، مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث.
12 ـ آیة الله شیخ جعفر سبحانى، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، 1418 ق، ج 10، ص 264.
13 ـ قطب الدین راوندى، فقه القرآن فى شرح آیات الأحکام، قم، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، چ 2، 1405 ق، ج 2، ص 285.
14 ـ عروسى حویزى، تفسیر نور الثقلین، تحقیق سید هاشم رسولى محلاتى، قم، اسماعیلیان، چ 4، 1415 ق، ج 4، ص 499.
15 ـ سید رضى، تلخیص البیان عن مجازات القرآن، تحقیق محمد عبدالغنى حسن، بیروت، دارالأضواء، 1374 ق، مقدمه محقق.
16 ـ جمال الدین احمد بن على حسینى ابن عنبه، عمدة الطالب فى أنساب آل ابى طالب، تحقیق محمد حسن آل طالقانى، نجف اشرف، منشورات المطبعة حیدریه، چ 2، 1380 ق، ص 207.
17 ـ بدرالدین محمد بن عبد الله زرکشى، البرهان فى علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، داراحیاء الکتب العربى، و دارالمعرفة، 1376 ق، ج 3، ص 432.
منبع: آیین رحمت
کتاب «تلخیص البیان» که نام اصلى آن عبارت است از «تلخیص البیان عن مجازات القرآن» یا مجاز القرآن، توسط «سید رضى» ابوالحسن محمد بن حسین بن موسى (359 ـ 406 ق) تالیف شده است. این کتاب نخستین کتابى است که در زمینه تفسیرجنبه هاى فصاحت و بلاغت قرآن نوشته شده و مورد توجه دانشمندان اسلام قرار گرفته است.
البته یک کتاب با نام «مجازات القرآن» توسط ابو عبید معمّر بن المثنى (م 209 ق) پیش از سید رضى تالیف شده بود ولى از لحاظ اسلوب و ساختار و حتى محتوا بسیار ابتدایى و متفاوت از شاهکار سید رضى بود؛ زیرا کتاب او درنظر اهل فن به تفسیر لغوى بیشتر شبیه است تا بررسى مجازات قرآن؛ از این رو کتاب سید رضى در نوع خود نخستین کتابى است که به گفته ذهبى بى نظیر است و هیچ کتابى در تاریخ اسلام مثل آن نوشته نشده است. از سویى کتاب هاى جاحظ و ابن قتیبه على رغم توجه آنها به مسئله مجاز قرآن دارای چنین سبک نوینى نیستند.
روش علمی کتاب تلخیص البیان
این کتاب در واقع یک کتاب تفسیرى است که ابعاد فصاحت و بلاغت قرآن را بررسى و تبیین مى کند و البته نه کتابى کاملا تفسیرى چنانکه سایر مفسّران نوشته اند. روش سید رضى در این کتاب بدین گونه است که از ابتداى قرآن آغاز کرده و نکات بدیعى و بیانى هر سوره را متذکر شده و به بررسى نکاتش پرداخته و به شرح و تفسیرسایر آیات نپرداخته است. و در ترتیب سوره‌های قرآن، هر سورهاى که فاقد وجوه مجاز و استعاره بوده است را آورده و گفته است که این سوره مطالب مناسب با غرض کتاب را ندارد و یا ما مطلبى در معناى مجازى در این سوره نیافتیم.البته سید رضى علاوه بر پرداختن به جنبه هاى فصاحت و بلاغت آیات، در بسیارى از موارد به شرح لغات و کلمات قرآن نیز توجه و عنایت داشته و مطالب بسیار مهمى در معناى لغوى بیان کرده است که در هیچ منبع لغوى دیگر یافت نمى شود. به همین جهت او همه مهارت و تسلط بى نظیر خود در ادبیات و لغت عرب را در این کتاب به نمایش گذاشته است.
او در شرح آیات به ندرت به ذکر حدیث پرداخته و در کلّ کتاب فقط شش حدیث نبوی ذکر کرده که سند آنها را نیز نیاورده است، اما همه آن احادیث در منابع حدیثى معتبر با سند صحیح نقل شده است.
سید رضى در بسیارى از آیات علاوه بر مسائل بیانى به اختلاف قرائت‌ها نیز پرداخته است که تسلط او به وجوه قرائات را مى رساند.
جایگاه کتاب تلخیص البیان
این کتاب از جهاتى قابل توجه مفسران بعدى قرار گرفته است و به تفسیر بدیعی و بیانى آن استناد و اعتماد کرده اند به طورى که قطب راوندى، حویزى و دیگران نظرات سید رضى در این کتاب را در تفاسیرخود نقل کرده اند. البته او کتاب تفسیرى دیگرى نیز داشته که بسیار حجیم بوده و اکنون در دست نیست.نکته حائز اهمیت درباره این کتاب این که در زمان سید رضى تفکرات ظاهریه و سلفیه به شدت در حال رواج بود که تأویل مجاز گویى آیات قرآن و سنت نبوی را انکار مى کرد و کتاب هاى مختلف سید رضى پیرامون مجازات القرآن پاسخى قاطع و علمى به این جریان انحرافى بود. اما با این وجود سلفیون متاخر بویژه وهابیون کور دل امروز همه مباحث علمى آن را نادیده انگاشته و با لجاجت تمام به انکار مجاز گویى شریعت اسلام پرداخته و به عقاید انحرافى و شرک آلودى مثل تجسیم و تشبیه دامن مى زنند.
این کتاب بارها در ایران، لبنان و مصر به چاپ رسیده است.
پی‌نوشت‌ها:
1 ـ خیرالدین زرکلى، الأعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، چ 8، 1989 م، ج 1، ص 286؛ ج 2، ص 231؛ ج 3، ص 47 و 278؛ ج 4، ص 63، 219، 278؛ ج 5، ص 323؛ ج 6، ص 99، ص 119، 127 و ص 347، ج 7، ص 56، 272؛ ج 4، ص 21.
شمس الدین ذهبى، تاریخ الإسلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمرى، بیروت، دارالکتاب العربى، چ 2، 1413 ق، ج 28، ص 15، و ص 150، ج 27، ص 280؛ ج 29، ص 246؛ ج 33، ص 168، ج 14، ص 389 به بعد؛ ج 28، 150.
3 ـ سید محسن امین، أعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1406 ق، ج 1، ص 77، به بعد و ص 129.
4 ـ عزّالدین ابن أثیر، الکامل فى التاریخ، بیروت، دار صادر و دار بیروت، 1385 ق، ج 9، ص 189، ص 68، و 459.
5 ـ شیخ آقا بزرگ تهرانى، الذریعة الى تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، 1408 ق، ج 1، ص 80؛ ج 7، ص 164؛ ج 10، ص 144؛ ج 14، ص 138 و بعد؛ ج 19، ص 62 و 351؛ ج 22، ص 331.
6 ـ ابن کثیر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، 1407 ق، ج 12، ص 3 و 15.
7 ـ ابن عماد حنبلى، شذرات الذهب فى أخبار من ذهب، تحقیق الأرناؤط، دمشق و بیروت، دار ابن کثیر، 1406 ق، ج 5، ص 43 به بعد و ص 144، ج 5، ص 45.
8 ـ ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغة، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارإحیاء الکتب العربیّة، 1387 ق (20 جلد در 10 مجلد)، ج 1، ص 41; ج 14، ص 146.
9 ـ علامه امینى، الغدیر، بیروت، دارالکتاب العربى، چ 4، 1379 ق، ج 4، ص 184.
10 ـ سید رضى، خصائص الائمه، تحقیق محمد هادى امینى، مشهد، آستان قدس رضوى، چ 2، 1406 ق، مقدمه محقق.
11 ـ زین الدین جبل عاملى شهید ثانى، روض الجنان فى شرح ارشاد الأذهان، قم، مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث.
12 ـ آیة الله شیخ جعفر سبحانى، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، 1418 ق، ج 10، ص 264.
13 ـ قطب الدین راوندى، فقه القرآن فى شرح آیات الأحکام، قم، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، چ 2، 1405 ق، ج 2، ص 285.
14 ـ عروسى حویزى، تفسیر نور الثقلین، تحقیق سید هاشم رسولى محلاتى، قم، اسماعیلیان، چ 4، 1415 ق، ج 4، ص 499.
15 ـ سید رضى، تلخیص البیان عن مجازات القرآن، تحقیق محمد عبدالغنى حسن، بیروت، دارالأضواء، 1374 ق، مقدمه محقق.
16 ـ جمال الدین احمد بن على حسینى ابن عنبه، عمدة الطالب فى أنساب آل ابى طالب، تحقیق محمد حسن آل طالقانى، نجف اشرف، منشورات المطبعة حیدریه، چ 2، 1380 ق، ص 207.
17 ـ بدرالدین محمد بن عبد الله زرکشى، البرهان فى علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، داراحیاء الکتب العربى، و دارالمعرفة، 1376 ق، ج 3، ص 432.
منبع: آیین رحمت
