پرسش :
تفاوت شأن نزول، فضاي نزول و جوّ نزول قرآن چيست؟
پاسخ :
مفسران قرآن كريم عنايت و اهتمام ويژه‌اي به تبيين شأن و سبب نزول آيات قرآن نشان داده‌اند(١)، ولي "فضاي نزول" كه مربوط به مجموع يك سوره است و "جوّ نزول" كه مربوط به مجموع قرآن كريم است مورد عنايت و توجه مفسران واقع نشده و در تفاسير موجود مطرح نشده است.
فرق شأن نزول با فضا و جوّ نزول در اين است كه "شأن نزول" يا "سبب نزول" حوادثي است كه در عصر پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) در محدوده حجاز يا خارج از آن رخ داده و همچنين مناسبتها و عواملي است كه زمينه ساز(٢) نزول يك يا چند آيه از آيات قرآن كريم بوده است.
اما "فضاي نزول" كه مربوط به مجموع يك سوره است بررسي اوضاع عمومي، اوصاف مردمي، رخدادها و شرايط ويژه‌اي است كه در مدت نزول يك سوره در حجاز و خارج آن وجود داشته است. هر يك از سوره‌هاي قرآن كريم فصل جديدي بود كه با نزول آيه كريمه "بسم الله الرّحمن الرّحيم" گشوده مي‌شد و با نزول بسم اللهِ سوره بعد، پايان مي‌پذيرفت. سوره‌هاي قرآن كريم برخي به طور دفعي نازل شده است؛ مانند سوره‌هاي حمد، انعام و نصر و برخي به تدريج و در طي چند ماه يا چند سال نازل شده است و در طي مدت نزول يك سوره در محدوده زندگي مسلمانان و جهان خارج حوادثي رخ داده و شرايطي خاص حاكم بوده است. كشف و پرده‌برداري از اين رخدادها و شرايط و تبيين آن در آغاز هر يك از سوره‌ها، ترسيم فضاي نزول آن سوره خواهد بود.
اما "جوّ نزول" مربوط به سراسر قرآن كريم است و مراد از آن بستر مناسب زماني و مكاني نزول سراسر قرآن است. قرآن كريم در طيّ 23 سال بر قلب مطهر و گرامي پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) نازل شد. حوادثي كه در طي ساليان نزول قرآن در حوزه اسلامي و يا خارج از قلمرو زندگي مسلمانان و حكومت اسلامي پديد آمد و شرايط و افكاري كه بر آن حاكم بود و يا رخدادهايي كه بر اثر نزول آيات قرآن كريم در جهان آن روز پديد آمد، "جوّ نزول قرآن" است.
سه عنوان ياد شده (شأن، فضا و جوّ نزول) افزون بر اين تفاوت كه اولي مخصوص يك يا چند آيه است، دومي مربوط به يك سوره و سومي مربوط به همه قرآن، تفاوت ديگري نيز دارد كه شأن نزول تنها ناظر به تأثير يك‌جانبه رخدادهاي خاص، بر نزول آيه يا آيات است، ولي در فضاي نزول سوره و همچنين جوّ نزول قرآن سخن از تعامل و تعاطي (تأثير دوجانبه) فضاي بيروني با نزول سوره يا جوّ جهاني با نزول مجموع قرآن است؛ بدين معنا كه هم فضا و جوّ موجود مقتضي نزول سوره و كل قرآن بود و هم نزول سوره و تنزل مجموع قرآن فضا و جوّ را دگرگون مي‌ساخت.
١ ـ احاديث مربوط به شأن و سبب نزول در كتب اهل سنت به چندين‌هزار و در كتب شيعه به چند‌صد مي‌رسد. ر.ك شيعه در اسلام، ص103.
٢ ـ بنابراين، صرف تقارن تاريخي يك پديده با نزول آيه موجب نمي شود كه آن پديده، شأن نزول آيه مزبور باشد.
مأخذ: ( تفسیر تسنيم، ج ١، ص ٢٣٥)
مفسران قرآن كريم عنايت و اهتمام ويژه‌اي به تبيين شأن و سبب نزول آيات قرآن نشان داده‌اند(١)، ولي "فضاي نزول" كه مربوط به مجموع يك سوره است و "جوّ نزول" كه مربوط به مجموع قرآن كريم است مورد عنايت و توجه مفسران واقع نشده و در تفاسير موجود مطرح نشده است.
فرق شأن نزول با فضا و جوّ نزول در اين است كه "شأن نزول" يا "سبب نزول" حوادثي است كه در عصر پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) در محدوده حجاز يا خارج از آن رخ داده و همچنين مناسبتها و عواملي است كه زمينه ساز(٢) نزول يك يا چند آيه از آيات قرآن كريم بوده است.
اما "فضاي نزول" كه مربوط به مجموع يك سوره است بررسي اوضاع عمومي، اوصاف مردمي، رخدادها و شرايط ويژه‌اي است كه در مدت نزول يك سوره در حجاز و خارج آن وجود داشته است. هر يك از سوره‌هاي قرآن كريم فصل جديدي بود كه با نزول آيه كريمه "بسم الله الرّحمن الرّحيم" گشوده مي‌شد و با نزول بسم اللهِ سوره بعد، پايان مي‌پذيرفت. سوره‌هاي قرآن كريم برخي به طور دفعي نازل شده است؛ مانند سوره‌هاي حمد، انعام و نصر و برخي به تدريج و در طي چند ماه يا چند سال نازل شده است و در طي مدت نزول يك سوره در محدوده زندگي مسلمانان و جهان خارج حوادثي رخ داده و شرايطي خاص حاكم بوده است. كشف و پرده‌برداري از اين رخدادها و شرايط و تبيين آن در آغاز هر يك از سوره‌ها، ترسيم فضاي نزول آن سوره خواهد بود.
اما "جوّ نزول" مربوط به سراسر قرآن كريم است و مراد از آن بستر مناسب زماني و مكاني نزول سراسر قرآن است. قرآن كريم در طيّ 23 سال بر قلب مطهر و گرامي پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) نازل شد. حوادثي كه در طي ساليان نزول قرآن در حوزه اسلامي و يا خارج از قلمرو زندگي مسلمانان و حكومت اسلامي پديد آمد و شرايط و افكاري كه بر آن حاكم بود و يا رخدادهايي كه بر اثر نزول آيات قرآن كريم در جهان آن روز پديد آمد، "جوّ نزول قرآن" است.
سه عنوان ياد شده (شأن، فضا و جوّ نزول) افزون بر اين تفاوت كه اولي مخصوص يك يا چند آيه است، دومي مربوط به يك سوره و سومي مربوط به همه قرآن، تفاوت ديگري نيز دارد كه شأن نزول تنها ناظر به تأثير يك‌جانبه رخدادهاي خاص، بر نزول آيه يا آيات است، ولي در فضاي نزول سوره و همچنين جوّ نزول قرآن سخن از تعامل و تعاطي (تأثير دوجانبه) فضاي بيروني با نزول سوره يا جوّ جهاني با نزول مجموع قرآن است؛ بدين معنا كه هم فضا و جوّ موجود مقتضي نزول سوره و كل قرآن بود و هم نزول سوره و تنزل مجموع قرآن فضا و جوّ را دگرگون مي‌ساخت.
١ ـ احاديث مربوط به شأن و سبب نزول در كتب اهل سنت به چندين‌هزار و در كتب شيعه به چند‌صد مي‌رسد. ر.ك شيعه در اسلام، ص103.
٢ ـ بنابراين، صرف تقارن تاريخي يك پديده با نزول آيه موجب نمي شود كه آن پديده، شأن نزول آيه مزبور باشد.
مأخذ: ( تفسیر تسنيم، ج ١، ص ٢٣٥)
