پرسش :
چرا ارث زن نصف ارث مرد است؟
پاسخ :
درباره ارث زن مىتوان گفت گرچه كمبود برخى از موارد سهام را امورى مانند تحميل هزينه زندگى او بر شوهر و نيز تحميل مهر بر همسر و اختصاص تحميل ديه بر عاقله مرد نه زن (يعنى زن هرگز مسؤول ديه خطايى برادر و برادرزاده و مانند آن نخواهد بود) به عهده مىگيرد، ليكن توضيح كوتاهى پيرامون اصل ارثِ زن و برخى از اقسام آن در اين مبحث سودمند مىباشد، اولاً معلوم باشد كه زن مانند شوهر همراه با تمام طبقاتِ ارث، حضور حقوقى دارد و در تمامى مراتب طبقهبندى شده ارث زنِ شوهر متوفى مانند شوهر زن متوفاة حضور دارد. ثانياً سهم زن گاهى مساوى سهم مرد است و گاهى كمتر از آن و زمانى نيز بيشتر از سهم مرد قرار دارد. اينچنين نيست كه در تمام انحاء ارث سهم زن كمتر از سهم مرد باشد.
مواردى كه زن همتاى مرد ارث مىبرد و نه كمتر از آن، عبارت است از:
1 - پدر و مادر ميّت: در صورتى كه ميّت فرزند داشته باشد كه هر كدام از ابوين سُدْس = يك شانزدهم مىبرند و سهم پدر در خصوص فرض مزبور از مال فرزند، بيشتر از سهم مادر نيست.
2 - كلاله مادرى يعنى برادر و خواهرِ مادرى ميّت كه به اندازه مساوى ارث مىبرند نه با تفاوت، به طورى كه خواهر مادرى ميّت معادل سهم برادر مادرى ميّت ارث مىبرد نه كمتر از آن و آيه 11-12 سوره نساء دليل اين دو حكم است چنانكه وسائلالشيعه باب 3 و باب 8 از ابواب ميراثالاخوه والاجداد حكم كلاله را تعرض نموده است.
و اما مواردى كه زن كمتر از مرد ارث مىبرد، مانند: دختر كه كمتر از پسر ارث مىبرد و مانند كلاله پدرى و مادرى يعنى برادر و خواهر پدرى و مادرى ميّت كه در اين صورت نيز زن يعنى خواهر ميت نصف سهم مرد يعنى برادر ميت ارث مىبرد و آيه 11 سوره نساء عهدهدار بيان تفاوت ارث پدر و مادر ميت كه داراى فرزند نباشند و نيز تفاوت ارث دختر و پسر و آيه 176 كه پايان سوره نساء است عهدهدار بيان تفاوت ارث كلاله پدر و مادرى يا پدرى ميّت مىباشد.(1) البته گاهى نقص ارث متوجّه سهم كلاله پدرى مىشود در اين مورد سهم زن همچنان محفوظ است و سهم مرد محذوف و محجوب مىباشد. ليكن هيچگاه نقص سهم متوجه كلاله امى نمىشود.(2)
اما مواردى كه سهم زن بيش از سهم مرد مىباشد، مانند: موردى كه ميّت غير از پدر و دختر وارث ديگر نداشته باشد كه در اينجا پدر سُدس = يك شانزدهم مىبرد و دختر بيش از آن. و مانند: موردى كه ميّت داراى نوه باشد و فرزندهاى او در زمان حيات وى مرده باشد كه در اينجا نوه پسرى سهم پسر را مىبرد و نوه دخترى سهم دختر را (نصيب مَن يَتَقرّب بالميّت) يعنى اگر نوه پسرى دختر باشد و نوه دخترى پسر باشد در اينحال آن دختر دو برابر اين پسر مىبرد، گرچه منشأ اين تفاوت همان تفاوت ارث دختر و پسر مىباشد، ليكن آنچه فعلاً در تقسيم خارجى صورت مىپذيرد اين است كه زن دو برابر مرد ارث برده است، و در برخى از احاديث معصومين چنين آمده است: «بِنْتُ الْاِبنِ اَقرب من ابن البنتِ»،(3) يعنى دختر پسر از پسر دختر به ميّت و مورّث خود نزديكتر است.
نكته قابل توجه آن كه گرچه خداوند تمام قوانين حقوقى را برابر حقوق فطرى تنظيم و تدوين فرموده است تا زمينه اثاره دفائن فطرى و شكوفايى گنجينههاى درونى جامعه بشرى فراهم گردد، ليكن در پايان آيه ارث، دو اسم از اسماى حسناى الهى را يادآور مىشود كه هماهنگى نظام تشريع و تكوين را در خاطرهها احيا نمايد و آن اين است كه در پايان آيه 11 سوره نساء كه عهدهدار برخى از ارثهاى متفاوت مىباشد، چنين فرموده است: « ... انّ اللَّه كان عليماً حكيماً » يعنى شما از علم و حكمت كافى برخوردار نيستيد تا راز تفاوت را كه در هسته مركزى عدل نهفته در آن جستجو كنيد، ليكن خداوند آگاه و حكيم است همه علل تساوى و عوامل تفاوت را جمعبندى نموده و بر مدار حكمت آنها را به صورت موادّ معتدل حقوقى روانه مىفرمايد، تا مسائل در سنت و مانند آن از تفريط جاهليت كهن و از افراط جاهليت جديد و مُدِرن مصون بماند.
قرآن كريم براى اهتمام به حق زن، هنگام تعيين سهام ارث، اول ارث زن را اصل و مبنا قرار داده و آن را مسلّم دانسته و معيار ارث معرفى مىنمايد، آنگاه مىفرمايد: « للذّكر مثل حظّ الاُنثيين »، يعنى در موقع بيان سهم برادر، چنين نمىفرمايد كه خواهر نصف سهم برادر مىبرد كه پارامتر اصلى، سهم برادر باشد، بلكه معيار و اصلِ مفروض و مسلّم را ارث خواهر كه دختر ميّت است قرار مىدهد و سهم برادر كه پسر متوفا مىباشد دو برابر سهم خواهر مىداند تا اصل ارث زن قطعى و مفروغعنه باشد.
(1) وسائل الشيعه، كتاب ارث، باب 3 از ابواب ميراث الاخوه والاجداد.
(2) همان.
(3) وسائل الشيعه، كتاب الارث، باب 7 از ابواب ميراث الابوين والاولاد.
( آیةالله جوادی آملی ،زن در آئينه جلال و جمال، صفحات 345 ـ 347.)
درباره ارث زن مىتوان گفت گرچه كمبود برخى از موارد سهام را امورى مانند تحميل هزينه زندگى او بر شوهر و نيز تحميل مهر بر همسر و اختصاص تحميل ديه بر عاقله مرد نه زن (يعنى زن هرگز مسؤول ديه خطايى برادر و برادرزاده و مانند آن نخواهد بود) به عهده مىگيرد، ليكن توضيح كوتاهى پيرامون اصل ارثِ زن و برخى از اقسام آن در اين مبحث سودمند مىباشد، اولاً معلوم باشد كه زن مانند شوهر همراه با تمام طبقاتِ ارث، حضور حقوقى دارد و در تمامى مراتب طبقهبندى شده ارث زنِ شوهر متوفى مانند شوهر زن متوفاة حضور دارد. ثانياً سهم زن گاهى مساوى سهم مرد است و گاهى كمتر از آن و زمانى نيز بيشتر از سهم مرد قرار دارد. اينچنين نيست كه در تمام انحاء ارث سهم زن كمتر از سهم مرد باشد.
مواردى كه زن همتاى مرد ارث مىبرد و نه كمتر از آن، عبارت است از:
1 - پدر و مادر ميّت: در صورتى كه ميّت فرزند داشته باشد كه هر كدام از ابوين سُدْس = يك شانزدهم مىبرند و سهم پدر در خصوص فرض مزبور از مال فرزند، بيشتر از سهم مادر نيست.
2 - كلاله مادرى يعنى برادر و خواهرِ مادرى ميّت كه به اندازه مساوى ارث مىبرند نه با تفاوت، به طورى كه خواهر مادرى ميّت معادل سهم برادر مادرى ميّت ارث مىبرد نه كمتر از آن و آيه 11-12 سوره نساء دليل اين دو حكم است چنانكه وسائلالشيعه باب 3 و باب 8 از ابواب ميراثالاخوه والاجداد حكم كلاله را تعرض نموده است.
و اما مواردى كه زن كمتر از مرد ارث مىبرد، مانند: دختر كه كمتر از پسر ارث مىبرد و مانند كلاله پدرى و مادرى يعنى برادر و خواهر پدرى و مادرى ميّت كه در اين صورت نيز زن يعنى خواهر ميت نصف سهم مرد يعنى برادر ميت ارث مىبرد و آيه 11 سوره نساء عهدهدار بيان تفاوت ارث پدر و مادر ميت كه داراى فرزند نباشند و نيز تفاوت ارث دختر و پسر و آيه 176 كه پايان سوره نساء است عهدهدار بيان تفاوت ارث كلاله پدر و مادرى يا پدرى ميّت مىباشد.(1) البته گاهى نقص ارث متوجّه سهم كلاله پدرى مىشود در اين مورد سهم زن همچنان محفوظ است و سهم مرد محذوف و محجوب مىباشد. ليكن هيچگاه نقص سهم متوجه كلاله امى نمىشود.(2)
اما مواردى كه سهم زن بيش از سهم مرد مىباشد، مانند: موردى كه ميّت غير از پدر و دختر وارث ديگر نداشته باشد كه در اينجا پدر سُدس = يك شانزدهم مىبرد و دختر بيش از آن. و مانند: موردى كه ميّت داراى نوه باشد و فرزندهاى او در زمان حيات وى مرده باشد كه در اينجا نوه پسرى سهم پسر را مىبرد و نوه دخترى سهم دختر را (نصيب مَن يَتَقرّب بالميّت) يعنى اگر نوه پسرى دختر باشد و نوه دخترى پسر باشد در اينحال آن دختر دو برابر اين پسر مىبرد، گرچه منشأ اين تفاوت همان تفاوت ارث دختر و پسر مىباشد، ليكن آنچه فعلاً در تقسيم خارجى صورت مىپذيرد اين است كه زن دو برابر مرد ارث برده است، و در برخى از احاديث معصومين چنين آمده است: «بِنْتُ الْاِبنِ اَقرب من ابن البنتِ»،(3) يعنى دختر پسر از پسر دختر به ميّت و مورّث خود نزديكتر است.
نكته قابل توجه آن كه گرچه خداوند تمام قوانين حقوقى را برابر حقوق فطرى تنظيم و تدوين فرموده است تا زمينه اثاره دفائن فطرى و شكوفايى گنجينههاى درونى جامعه بشرى فراهم گردد، ليكن در پايان آيه ارث، دو اسم از اسماى حسناى الهى را يادآور مىشود كه هماهنگى نظام تشريع و تكوين را در خاطرهها احيا نمايد و آن اين است كه در پايان آيه 11 سوره نساء كه عهدهدار برخى از ارثهاى متفاوت مىباشد، چنين فرموده است: « ... انّ اللَّه كان عليماً حكيماً » يعنى شما از علم و حكمت كافى برخوردار نيستيد تا راز تفاوت را كه در هسته مركزى عدل نهفته در آن جستجو كنيد، ليكن خداوند آگاه و حكيم است همه علل تساوى و عوامل تفاوت را جمعبندى نموده و بر مدار حكمت آنها را به صورت موادّ معتدل حقوقى روانه مىفرمايد، تا مسائل در سنت و مانند آن از تفريط جاهليت كهن و از افراط جاهليت جديد و مُدِرن مصون بماند.
قرآن كريم براى اهتمام به حق زن، هنگام تعيين سهام ارث، اول ارث زن را اصل و مبنا قرار داده و آن را مسلّم دانسته و معيار ارث معرفى مىنمايد، آنگاه مىفرمايد: « للذّكر مثل حظّ الاُنثيين »، يعنى در موقع بيان سهم برادر، چنين نمىفرمايد كه خواهر نصف سهم برادر مىبرد كه پارامتر اصلى، سهم برادر باشد، بلكه معيار و اصلِ مفروض و مسلّم را ارث خواهر كه دختر ميّت است قرار مىدهد و سهم برادر كه پسر متوفا مىباشد دو برابر سهم خواهر مىداند تا اصل ارث زن قطعى و مفروغعنه باشد.
(1) وسائل الشيعه، كتاب ارث، باب 3 از ابواب ميراث الاخوه والاجداد.
(2) همان.
(3) وسائل الشيعه، كتاب الارث، باب 7 از ابواب ميراث الابوين والاولاد.
( آیةالله جوادی آملی ،زن در آئينه جلال و جمال، صفحات 345 ـ 347.)
