پرسش :
در قرآن، سفارش هايى درباره اخلاق زن آمده. مهمترين دستورهاى قرآن به زنان چيست؟
پاسخ :
(1)نخستين سفارش قرآن به خانم ها، رعايت حجاب است كه در چند آيه مطرح شده است:
در آيه 31 سوره نور، مى‌خوانيم:
وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى جُيُوبِهِنَّ وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَواتِهِنَّ أَوْ نِسائِهِنَّ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ أَوِ التّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلى عَوْراتِ النِّساءِ وَ لا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَى اللّهِ جَمِيعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ.
و به زنان با ايمان بگو: چشم هاى خود را [از نگاه هوس آلود ]فروگيرند و دامان خويش را حفظ كنند و زينت خود را به جز آن مقدار كه نمايان است، آشكار نسازند و [اطراف ]روسرى هاى خود را بر سينه خود بيفكنند [تا گردن و سينه با آن پوشانده شود ]و زينت خود را آشكار نسازند، مگر براى شوهرانشان يا پدرانشان يا پدرشوهرانشان يا پسرانشان يا پسران همسرشان يا برادرانشان يا پسران برادرانشان يا پسرانِ خواهرانشان يا زنانِ هم كيششان يا بردگانشان [= كنيزانشان]، يا افراد سفيه كه تمايلى به زن ندارند يا كودكانى كه از امور جنسى مربوط به زنان آگاه نيستند، و هنگام راه رفتن، پاهاى خود را به زمين نزنند تا زينتِ پنهانشان دانسته شود [و صداى خلخال كه بر پا دارند به گوش رسد ]و اى مؤمنان! همگى به سوى خدا بازگرديد تا رستگار شويد.
همچنين در آيه 59 سوره احزاب آمده است:
يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلاَبِيبِهِنَّ ذلِكَ أَدْنى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ وَ كانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِيماً.
اى پيامبر! به همسران و دخترانت و زنانِ مؤمنان بگو: جلباب هاى خود [= روسرى هاى بلند] را بر خويش فرو افكنند، و اين كار، براى اين كه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند، بهتر است [و اگر تا كنون خطا و كوتاهى از آن ها سر زده، توبه كنند]. خداوند، همواره آمرزنده رحيم است.
آيه پيشين شامل سفارش هايى به خانم ها در باره رعايتِ حجاب بود; امّا در همين زمينه، خداوند به مردان نيز توصيه هايى كرده است تا حرمتِ خانم ها به ويژه زنان پيامبر را پاس دارند:
وَ إِذا سَأَلُْتمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجاب ذلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ....(2)
و هنگامى كه چيزى از وسايل زندگى را [به صورت عاريت] از آنان [= همسران پيامبر ]مى خواهيد، از پشت پرده بخواهيد. اين كار براى پاكىِ دل هاى شما و آن ها بهتر است.
دو آيه اخير، درباره همسران پيامبر نازل شده است; امّا هيچ كدام ويژه آن ها نيست. حجاب ميان همه زنان مسلمان مشترك است و در ضمن، جمله «ذلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ» در آيه اخير علّت حكم را بيان مى‌كند و مى‌توان آن را درباره همه زن ها تعميم داد; بنابراين، آيه شريفه، مرد مسلمان را نيز به رعايت احترامِ حجابِ همه خانم هاى اجنبى، موظّف كرده است.
دومين توصيه به خانم ها اين است كه با مرد اجنبى كم تر اختلاط داشته باشند; البتّه اگر زن با رعايت حدود حجاب شرعى در بازار رفت و آمد كرد، از نظر قانونى قابلِ تعقيب نيست، مگر اين كه به فساد و فحشا كشيده شود; امّا از نظر اخلاقى، زن مسلمان موظّف است خود را از مرد اجنبى دور نگه دارد و بكوشد تا كارش در محيط خانه باشد.
گاهى ممكن است وضع خاصّى پيش آيد و مصالح اجتماعى و سياسى، اقتضاى شركت زنان در اجتماع را داشته باشد كه در اين صورت نيز تا حدّ ممكن، بايد اجتماع زنان از مردها جدا باشد. اختلاط زن و مرد اجنبى ـ به ويژه اگر زن آرايش كرده باشد ـ از نظر اسلام ارزش اخلاقى منفى دارد. قرآن كريم مى‌فرمايد:
وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الْأُولى....(3)
و در خانه هاى خود بمانيد، و همچون دوران جاهليتِ نخستين [با آرايش ميان مردم] ظاهر نشويد.
سومين سفارش به خانم ها، رعايت حيا است. حيا به اين معنا است كه انسان به سببب ترس از آلوده شدن به گناه، خود را از مظانِّ آلودگى به گناه دور بدارد; بنابراين، هرگونه كم رويى يا ضعف نفس ر نمى‌توان حيا ناميد.
قرآن كريم، در داستان دختران شعيب مى‌گويد:
فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِي عَلَى اسْتِحْياء....(4)
يكى از آن دو [دختر] به سراغ او [= حضرت موسى(عليه السلام) ]آمد; در حالى كه با نهايتِ حيا گام برمى داشت.
از اين آيه استفاده مى‌شود كه حيا براى زن، ارزش اخلاقى ويژه دارد.
سفارش چهارم به خانم ها آن است كه هنگام سخن گفتن با مردان، وقار و متانت را رعايت كنند و كيفيّتِ سخن گفتنشان به گونه اى نباشد كه هوس آنان را برانگيزد. خداوند در اين باره مى‌فرمايد:
فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً.(5)
پس به گونه اى هوس انگيز سخن نگوييد كه بيماردلان در شما طمع كنند، و سخن شايسته بگوييد.
مخاطب اين آيه، همسران پيامبر هستند; امّا به طور مسلّم اين يك سفارش اخلاقى است كه رعايت آن براى هر زن مسلمانى رجحان اخلاقى دارد.
1 ر.ك: محمّد تقى مصباح يزدى، اخلاق در قرآن، ج 3، ص 88.
2. احزاب (33)، 53.
3. احزاب (33)، 33.
4. قصص (28)، 25.
5. احزاب (33)، 32.
(1)نخستين سفارش قرآن به خانم ها، رعايت حجاب است كه در چند آيه مطرح شده است:
در آيه 31 سوره نور، مى‌خوانيم:
وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى جُيُوبِهِنَّ وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَواتِهِنَّ أَوْ نِسائِهِنَّ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ أَوِ التّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلى عَوْراتِ النِّساءِ وَ لا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَى اللّهِ جَمِيعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ.
و به زنان با ايمان بگو: چشم هاى خود را [از نگاه هوس آلود ]فروگيرند و دامان خويش را حفظ كنند و زينت خود را به جز آن مقدار كه نمايان است، آشكار نسازند و [اطراف ]روسرى هاى خود را بر سينه خود بيفكنند [تا گردن و سينه با آن پوشانده شود ]و زينت خود را آشكار نسازند، مگر براى شوهرانشان يا پدرانشان يا پدرشوهرانشان يا پسرانشان يا پسران همسرشان يا برادرانشان يا پسران برادرانشان يا پسرانِ خواهرانشان يا زنانِ هم كيششان يا بردگانشان [= كنيزانشان]، يا افراد سفيه كه تمايلى به زن ندارند يا كودكانى كه از امور جنسى مربوط به زنان آگاه نيستند، و هنگام راه رفتن، پاهاى خود را به زمين نزنند تا زينتِ پنهانشان دانسته شود [و صداى خلخال كه بر پا دارند به گوش رسد ]و اى مؤمنان! همگى به سوى خدا بازگرديد تا رستگار شويد.
همچنين در آيه 59 سوره احزاب آمده است:
يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلاَبِيبِهِنَّ ذلِكَ أَدْنى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ وَ كانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِيماً.
اى پيامبر! به همسران و دخترانت و زنانِ مؤمنان بگو: جلباب هاى خود [= روسرى هاى بلند] را بر خويش فرو افكنند، و اين كار، براى اين كه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند، بهتر است [و اگر تا كنون خطا و كوتاهى از آن ها سر زده، توبه كنند]. خداوند، همواره آمرزنده رحيم است.
آيه پيشين شامل سفارش هايى به خانم ها در باره رعايتِ حجاب بود; امّا در همين زمينه، خداوند به مردان نيز توصيه هايى كرده است تا حرمتِ خانم ها به ويژه زنان پيامبر را پاس دارند:
وَ إِذا سَأَلُْتمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجاب ذلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ....(2)
و هنگامى كه چيزى از وسايل زندگى را [به صورت عاريت] از آنان [= همسران پيامبر ]مى خواهيد، از پشت پرده بخواهيد. اين كار براى پاكىِ دل هاى شما و آن ها بهتر است.
دو آيه اخير، درباره همسران پيامبر نازل شده است; امّا هيچ كدام ويژه آن ها نيست. حجاب ميان همه زنان مسلمان مشترك است و در ضمن، جمله «ذلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ» در آيه اخير علّت حكم را بيان مى‌كند و مى‌توان آن را درباره همه زن ها تعميم داد; بنابراين، آيه شريفه، مرد مسلمان را نيز به رعايت احترامِ حجابِ همه خانم هاى اجنبى، موظّف كرده است.
دومين توصيه به خانم ها اين است كه با مرد اجنبى كم تر اختلاط داشته باشند; البتّه اگر زن با رعايت حدود حجاب شرعى در بازار رفت و آمد كرد، از نظر قانونى قابلِ تعقيب نيست، مگر اين كه به فساد و فحشا كشيده شود; امّا از نظر اخلاقى، زن مسلمان موظّف است خود را از مرد اجنبى دور نگه دارد و بكوشد تا كارش در محيط خانه باشد.
گاهى ممكن است وضع خاصّى پيش آيد و مصالح اجتماعى و سياسى، اقتضاى شركت زنان در اجتماع را داشته باشد كه در اين صورت نيز تا حدّ ممكن، بايد اجتماع زنان از مردها جدا باشد. اختلاط زن و مرد اجنبى ـ به ويژه اگر زن آرايش كرده باشد ـ از نظر اسلام ارزش اخلاقى منفى دارد. قرآن كريم مى‌فرمايد:
وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الْأُولى....(3)
و در خانه هاى خود بمانيد، و همچون دوران جاهليتِ نخستين [با آرايش ميان مردم] ظاهر نشويد.
سومين سفارش به خانم ها، رعايت حيا است. حيا به اين معنا است كه انسان به سببب ترس از آلوده شدن به گناه، خود را از مظانِّ آلودگى به گناه دور بدارد; بنابراين، هرگونه كم رويى يا ضعف نفس ر نمى‌توان حيا ناميد.
قرآن كريم، در داستان دختران شعيب مى‌گويد:
فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِي عَلَى اسْتِحْياء....(4)
يكى از آن دو [دختر] به سراغ او [= حضرت موسى(عليه السلام) ]آمد; در حالى كه با نهايتِ حيا گام برمى داشت.
از اين آيه استفاده مى‌شود كه حيا براى زن، ارزش اخلاقى ويژه دارد.
سفارش چهارم به خانم ها آن است كه هنگام سخن گفتن با مردان، وقار و متانت را رعايت كنند و كيفيّتِ سخن گفتنشان به گونه اى نباشد كه هوس آنان را برانگيزد. خداوند در اين باره مى‌فرمايد:
فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً.(5)
پس به گونه اى هوس انگيز سخن نگوييد كه بيماردلان در شما طمع كنند، و سخن شايسته بگوييد.
مخاطب اين آيه، همسران پيامبر هستند; امّا به طور مسلّم اين يك سفارش اخلاقى است كه رعايت آن براى هر زن مسلمانى رجحان اخلاقى دارد.
1 ر.ك: محمّد تقى مصباح يزدى، اخلاق در قرآن، ج 3، ص 88.
2. احزاب (33)، 53.
3. احزاب (33)، 33.
4. قصص (28)، 25.
5. احزاب (33)، 32.
