پرسش :
پدر و مادر چه وظايفي در برابر فرزندان دارند؟
پاسخ :
نخست شايسته است از همه كساني كه علاقه مند به شناخت معارف ديني و تربيتي هستند، بخصوص آناني كه به وظايف خود در قبال فرزندان توجه دارند و پرسش هايي را در اين زمينه مطرح مي كنند تشكر نماييم. انتظار ما اين است كه همه مسلمانان ـ بويژه پدران و مادران كه بار سنگين تربيت فرزند را به عهده دارند ـ در باب معارف ديني و اسلامي و شناخت مسؤوليت خود در اين مورد بيشتر توجه كنند و اگر احياناً ابهاماتي وجود داشت آن ها را با طرح اين گونه سؤالات بر طرف سازند،
واقعيت اين است كه هيچ گاه انسان خالي از وظيفه نيست و در هر زمان و مكان و هر شرايطي كه باشد يك سري تكاليفي ـ اعم از وظايف ديني، خانوادگي و اجتماعي ـ گريبان گير اوست. چنان كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله وسلم) فرمود: "كلكم راع و كلكم مسؤول عن رعيته"(1)همه شما در حيطه قدرت و سرپرستي خود نسبت به افرادي كه اداره امور آنان را به عهده داريد، مسؤول هستيد. البته مسؤوليت انسان با توجه به گستره قدرت و فرمانروايي اش متفاوت است.
پس از اين مقدمه كوتاه، به شرح مختصر وظايف پدر و مادر در قبال فرزندان مي پردازيم. ذكر اين نكته ضروري مي نمايد كه با توجه به تعدد وظايف والدين و كثرت آيات و رواياتي كه در اين زمينه وجود دارد، فقط به برخي از آن ها اشاره مي شود.
1ـ تربيت
نخسين وظيفه والدين در قبال فرزندتر بيت درست او است كه در آيات و روايات مكرري بدان تأكيد شده است. خداي متعال در مورد اصل وظيفه والدين و اهميت تربيت ديني خانواده چنين مي فرمايد: "يا ايها الذين آمنوا قوا انفسكم و اهليكم ناراً و قودها للناس و الحجارة عليها ملائكة غلاظ شداد"(2) اي كساني كه ايمان آورده ايد، خود و خانواده خويش را از آتشي كه هيزم آن انسان ها و سنگ ها است نگه داريد، آتشي كه فرشتگاني بر آن گمارده شده اند كه خشن و سختگيرند.
ممكن است منظور از آتش در ا ين آيه، اعم از آتش دنيا و آخرت باشد كه در اين صورت ورود در اختلاف ها، ارتكاب جرايم و گناهان و..را نيز شامل مي شود كه بايستي خانواده را از آن ها باز داشت و اين امر مهم فقط از طريق تربيت درست امكان پذير است.
بنابراين، والدين ضمن حفظ خويشتن از عذاب اخروي كه با عبادت و دوري از گناه مسير است، وظيفه دارند كه فرزندانشان را به گونه اي تربيت نمايند كه از آتش ترسناك جهنم نجات يابند.
رواياتي كه در زمينه تربيت فرزند وجود دارند متعدد هستند; از جمله روايت معروفي از رسول اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) نقل شده كه فرمود:
"فرزند سه حق بر پدر دارد: اول انتخاب نام نيكو، دوم كتابت، نوشتن و سواد آموزي، سوم ازدواج، زماني كه فرزند بالغ شد."(3) در روايت ديگري از اميرالمؤمنين علي(عليه السلام) آمده است: "حق فرزند بر پدر اين است كه نام نيكويي برايش انتخاب كند و او را نيكو تربيت نمايد و قرآن را به او ياد بدهد."(4)
از اين روايات به روشني استفاده مي شود كه تربيت فرزندان از مهم ترين وظايف والدين است. امروزه تربيت فرزند از مشكل ترين مسايل اجتماعي و خانوادگي جوامع مختلف است، چون زمينه انحراف فرزندان - بخصوص جوانان و نوجوانان - فراوان است. خانواده اي سعادتمند است كه بتواند فرزندانش را براساس برنامه هاي ديني و اسلامي تربيت نمايد.
2 - انتخاب نام نيكو
پس از تولد نوزاد، اولين وظيفه والدين انتخاب نام خوب براي فرزند است. نام خوب و سازگار با فرهنگ اسلامي از نظر تربيتي اهميت فراوان دارد، چون نامي كه والدين براي فرزند انتخاب مي كنند تا آخر عمر همراه او است و به همان نام خوانده مي شود. پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله وسلم) در اين زمينه فرمود كه يكي از از حقوق فرزند بر پدر و مادر، برگزيدن نام نيكو براي اوست.
نام نيكو، نامي است كه با فرهنگ اسلامي ـ بخصوص فرهنگ شيعي ـ سازگار باشد; مانند نام ها، القاب و اوصاف امامان معصوم(عليهم السلام). سيره پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله وسلم) و علي(عليه السلام)در نامگذاري فرزندانشان ـ بخصوص امام حسن و امام حسين(عليهما السلام) ـ بيانگر اهميت اين موضوع است.
بنابراين، لازم است كه پيروان و شيعيان معصومان(عليهم السلام) هم از آن ها تبعيت كنند و به انتخاب نام فرزند اهميت داده نامي را برگزينند كه با فرهنگ تشيع سازگار باشد.
3ـ تعليم
آموزش فرزند و باسواد كردن او از وظايف ديگر والدين است كه در حديثي از رسول خدا(صلي الله عليه وآله وسلم) و علي(عليه السلام) بدان تأكيد شده است.
پدر و مادر مسؤوليت دارند تا در جهت باسواد ساختن فرزند، اعم از دختر و پسر، تلاش نمايند. والدين مي بايست زمينه مدرسه رفتن فرزند را فراهم نمايند تا از نعمت خواندن و نوشتن برخوردار گردند.
هر چند امروزه آموزش كودكان جامعه در مدارس انجام مي گيرد و معلمان دلسوزي به اين كار مشغول هستند، ولي پدر و مادر نبايد نسبت به تربيت فرزند مدرسه اي خود بي تفاوت باشند. همكاري خانه و مدرسه و نظارت والدين در فعاليت هاي آموزشي كودكان در اين امر تأثير فراوان دارد.
4ـ ازدواج
يكي از وظايف ديگر پدر و مادر فراهم ساختن زمينه ازدواج فرزند است. نياز جسمي و رواني انسان به ازدواج پس از بلوغ روشن است و زمينه اين كار را بايد پدر و مادر فراهم سازند.
ازدواج آثار تربيتي فراواني دارد و جوانان به وسيله آن از بسياري از انحرافات و مفاسد فردي و اجتماعي محفوظ مي مانند. خداي متعال خلقت زن و ازدواج را از نشانه هاي قدرت و عظمت خود معرفي كرده است، آن جا كه مي فرمايد: "و من آياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجاً لستكنوا اليها و جعل بينكم مودة و رحمة ان في ذالك لايات لقوم يتفكرون"(5) و از آيات و نشانه هاي خدا اين است كه از خود شما براي شما جفت هايي آفريد تا بدان ها بياراميد و در ميان شما دوستي و مودت و مهر برقرار ساخت. در اين نكته نشانه هايي است براي آن گروهي كه مي انديشند.
آيات و روايات در اين زمينه زياد است و از مجموع آن ها به دست مي آيد كه ازدواج از مسايل اساسي زندگي بشر است و پدر و مادر بايد در اين زمينه اقدام نمايند.
پس ديگر وظيفه مهم والدين در قبال فرزند، ازدواج او در هنگام جواني است.
5ـ فراهم ساختن محيط مناسب تربيتي
محيط خانواده در رشد ابعاد گوناگون كودك نقشي اساسي دارد، چون كودك نخستين بار در محيط خانه با دنياي بيرون آشنا مي شود و از اطرافيان خود مسايل را ياد مي گيرد.
پدر و مادر اولين مربياني هستند كه با كودك ارتباط برقرار مي كنند. از اين رو مي بايست زمينه مناسب را براي فراگيري معارف ديني فرزند فراهم سازند. والدين منبع همه مفاهيم، افكار، مهارت ها و گرايش هاي كودك هستند، به گونه اي كه رشد و تكامل و فهم و ادراك كودك در سال هاي اول زندگي از اين طريق شكل مي گيرد.(6)
والدين غير از تأمين مايحتاج زندگي و رفع نيازهاي جسماني فرزند، موظفند محيط سالمي نيز از نظر تربيتي براي او پدپد آورند. زيرا كودك تمام رفتارهاي كوچك و بزرگ پدر و مادر را درست تلقي كرده از آن ها تقليد مي كند. به اين ترتيب، لازم است كه والدين محيطي مساعد، براي تربيت و پرورش هر چه بهتر فرزند فراهم نمايند.(7)
6ـ دوستي با كودك
يكي از نيازهاي اساسي انسان از نظر رواني، نياز به محبت و برخورداري از عواطف ديگران است. اين نياز در سال هاي اول زندگي و دوره كودكي بسيار شديد و پاسخ گفتن بدان از ضروريات است.
بر اين اساس، بر مربيان كودك ـ بخصوص پدر و مادر ـ لازم است كه اين نياز رواني و عاطفي او را بر طرف سازند. وظيفه پدر و مادر نسبت به فرزند تنها در تأمين نيازهاي مادي و جسماني او خلاصه نمي شود، بلكه مهم تر از آن تأمين نيازهاي روحي و عاطفي كودك است ; زيرا طبيعت كودك چنين اقتضا دارد كه او را دوست بدارند و به او محبت بورزند و كانون گرم و اطمينان بخشي را برايش پديد آورند تا در پرتو آن با دنياي پر جاذبه بيرون آشنا گردد. اكسير محبت و دوستي درمان بسياري از نگراني ها و بيماري هاي روحي و رواني و حتي جسماني كودك است. (8)
در احاديث رسيده از اهل بيت(عليهم السلام) نيز بر محبت به فرزند بسيار تأكيد شده است. رسول خدا(صلي الله عليه وآله وسلم) فرمود: "احبوا الصبيان و ارحموهم"(9) كودكان را دوست بداريد و به آن ها محبت ورزيد. در روايت ديگري از امام صادق(عليه السلام) به حكايت از حضرت موسي چنين آمده است: "موسي بن عمران گفت: پروردگارا، كدام عمل نزد تو برتر است؟ فرمود: دوست داشتن كودكان، زيرا فطرت آنان را بر فطرت و يگانگي خودم آفريده ام."(10)
از اين گونه روايات فراوان است و از آن ها فهميده مي شود كه يكي از وظايف مهم والدين محبت و دوستي با فرزند است. كودك در اثر محبت پدر و مادر احساس امنيت مي كند و اين را درك مي نمايد كه پشتوانه قوي در زندگي دارد; از اين رو، چنين كودكاني اعتماد به نفس پيدا مي كنند و افراد مستقل و با اراده اي بار مي آيند.
تا اين جا به برخي وظايف والدين در قبال فرزند اشاره شد، اميد است كه مورد استفاده مربيان كودك و پدران و مادران عزيز قرار گيرد. البته وظايف والدين بيش از اين ها است و روايات فراواني هم در اين زمينه وجود دارد.
منابع كمكي:
1ـ تربيت كودك از ديدگاه اسلام، مجيد رشيد پور، تهران، انجمن اوليا و مربيان، 1374.
2ـ رفتار والدين با فرزندان، محمد علي سادات، تهران، انجمن اوليا و مربيان، 1374.
3ـ خانه و مدرسه، سيد احمد زرهاني. عزيز الله تاجيك، تهران، انجمن اوليا و مربيان، 1374.
4ـ شيوه هاي صحيح امر به معروف و نهي از منكر، تهران، سازمان تبليغات، دادسراي انقلاب، 1369.
5ـ نقش اسوه ها در تربيت، مصطفي عباس مقدم، تهران، سازمان تبليغات، 1371.
6ـ شخصيت كودك، ل. ق استروسكا، ترجمه اصغرزاده، تهران، انتشارات دنيا، 1368.
7ـ روان شناسي تربيتي، غلام علي افروز، تهران، انتشارات انجمن اوليا و مربيان، 1372.
8ـ اسلام و تعليم و تربيت، محمد باقر حجتي، تهران، نشر فرهنگ اسلامي، 1370.
9ـ روان شناسي تربيتي، علي شريعتمداري، تهران، اميركبير، 1374.
10ـ پرورش در پرتو نيايش، حسنعلي نوريها، قم، دارالفكر، 1372.
11ـ تعليم و تربيت و مراحل آن، غلام حسين شكوهي، مشهد، آستان قدس رضوي، 1371.
12ـ روان شناسي نوجوانان و جوانان، سيد احمد احمدي، تهران، انتشارات مشعل، 1373.
پي نوشت ها:
1- علامه مجلسي، بحارالانوار، ج 75، ص 38، حديث 36.
2- تحريم، 6، ترجمه، آيت الله مكارم شيرازي.
3- بحارالانوار، ج 6، 24 ; محجة البيغاء، ج 2، ص 66.
4- نهج البلاغه، كلمات قصار، ش 339.
5- رم، 24
6- شعاري نژاد، روان شناسي رشد، تهران، انتشارات اطلاعات، 1372، ص 358ـ 366.
7- ابراهيم اميني، آيين تربيت، ص 101.
8- محمد جوادي طبسي، حقوق فرزندان در مكتب اهل بيت(ع)، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1376، ص 81 .
9- فروع كافي، ج 6، ص 49.
10- مستدرك الوسايل، ج 15، ص 114و
( اندیشه قم )
نخست شايسته است از همه كساني كه علاقه مند به شناخت معارف ديني و تربيتي هستند، بخصوص آناني كه به وظايف خود در قبال فرزندان توجه دارند و پرسش هايي را در اين زمينه مطرح مي كنند تشكر نماييم. انتظار ما اين است كه همه مسلمانان ـ بويژه پدران و مادران كه بار سنگين تربيت فرزند را به عهده دارند ـ در باب معارف ديني و اسلامي و شناخت مسؤوليت خود در اين مورد بيشتر توجه كنند و اگر احياناً ابهاماتي وجود داشت آن ها را با طرح اين گونه سؤالات بر طرف سازند،
واقعيت اين است كه هيچ گاه انسان خالي از وظيفه نيست و در هر زمان و مكان و هر شرايطي كه باشد يك سري تكاليفي ـ اعم از وظايف ديني، خانوادگي و اجتماعي ـ گريبان گير اوست. چنان كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله وسلم) فرمود: "كلكم راع و كلكم مسؤول عن رعيته"(1)همه شما در حيطه قدرت و سرپرستي خود نسبت به افرادي كه اداره امور آنان را به عهده داريد، مسؤول هستيد. البته مسؤوليت انسان با توجه به گستره قدرت و فرمانروايي اش متفاوت است.
پس از اين مقدمه كوتاه، به شرح مختصر وظايف پدر و مادر در قبال فرزندان مي پردازيم. ذكر اين نكته ضروري مي نمايد كه با توجه به تعدد وظايف والدين و كثرت آيات و رواياتي كه در اين زمينه وجود دارد، فقط به برخي از آن ها اشاره مي شود.
1ـ تربيت
نخسين وظيفه والدين در قبال فرزندتر بيت درست او است كه در آيات و روايات مكرري بدان تأكيد شده است. خداي متعال در مورد اصل وظيفه والدين و اهميت تربيت ديني خانواده چنين مي فرمايد: "يا ايها الذين آمنوا قوا انفسكم و اهليكم ناراً و قودها للناس و الحجارة عليها ملائكة غلاظ شداد"(2) اي كساني كه ايمان آورده ايد، خود و خانواده خويش را از آتشي كه هيزم آن انسان ها و سنگ ها است نگه داريد، آتشي كه فرشتگاني بر آن گمارده شده اند كه خشن و سختگيرند.
ممكن است منظور از آتش در ا ين آيه، اعم از آتش دنيا و آخرت باشد كه در اين صورت ورود در اختلاف ها، ارتكاب جرايم و گناهان و..را نيز شامل مي شود كه بايستي خانواده را از آن ها باز داشت و اين امر مهم فقط از طريق تربيت درست امكان پذير است.
بنابراين، والدين ضمن حفظ خويشتن از عذاب اخروي كه با عبادت و دوري از گناه مسير است، وظيفه دارند كه فرزندانشان را به گونه اي تربيت نمايند كه از آتش ترسناك جهنم نجات يابند.
رواياتي كه در زمينه تربيت فرزند وجود دارند متعدد هستند; از جمله روايت معروفي از رسول اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) نقل شده كه فرمود:
"فرزند سه حق بر پدر دارد: اول انتخاب نام نيكو، دوم كتابت، نوشتن و سواد آموزي، سوم ازدواج، زماني كه فرزند بالغ شد."(3) در روايت ديگري از اميرالمؤمنين علي(عليه السلام) آمده است: "حق فرزند بر پدر اين است كه نام نيكويي برايش انتخاب كند و او را نيكو تربيت نمايد و قرآن را به او ياد بدهد."(4)
از اين روايات به روشني استفاده مي شود كه تربيت فرزندان از مهم ترين وظايف والدين است. امروزه تربيت فرزند از مشكل ترين مسايل اجتماعي و خانوادگي جوامع مختلف است، چون زمينه انحراف فرزندان - بخصوص جوانان و نوجوانان - فراوان است. خانواده اي سعادتمند است كه بتواند فرزندانش را براساس برنامه هاي ديني و اسلامي تربيت نمايد.
2 - انتخاب نام نيكو
پس از تولد نوزاد، اولين وظيفه والدين انتخاب نام خوب براي فرزند است. نام خوب و سازگار با فرهنگ اسلامي از نظر تربيتي اهميت فراوان دارد، چون نامي كه والدين براي فرزند انتخاب مي كنند تا آخر عمر همراه او است و به همان نام خوانده مي شود. پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله وسلم) در اين زمينه فرمود كه يكي از از حقوق فرزند بر پدر و مادر، برگزيدن نام نيكو براي اوست.
نام نيكو، نامي است كه با فرهنگ اسلامي ـ بخصوص فرهنگ شيعي ـ سازگار باشد; مانند نام ها، القاب و اوصاف امامان معصوم(عليهم السلام). سيره پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله وسلم) و علي(عليه السلام)در نامگذاري فرزندانشان ـ بخصوص امام حسن و امام حسين(عليهما السلام) ـ بيانگر اهميت اين موضوع است.
بنابراين، لازم است كه پيروان و شيعيان معصومان(عليهم السلام) هم از آن ها تبعيت كنند و به انتخاب نام فرزند اهميت داده نامي را برگزينند كه با فرهنگ تشيع سازگار باشد.
3ـ تعليم
آموزش فرزند و باسواد كردن او از وظايف ديگر والدين است كه در حديثي از رسول خدا(صلي الله عليه وآله وسلم) و علي(عليه السلام) بدان تأكيد شده است.
پدر و مادر مسؤوليت دارند تا در جهت باسواد ساختن فرزند، اعم از دختر و پسر، تلاش نمايند. والدين مي بايست زمينه مدرسه رفتن فرزند را فراهم نمايند تا از نعمت خواندن و نوشتن برخوردار گردند.
هر چند امروزه آموزش كودكان جامعه در مدارس انجام مي گيرد و معلمان دلسوزي به اين كار مشغول هستند، ولي پدر و مادر نبايد نسبت به تربيت فرزند مدرسه اي خود بي تفاوت باشند. همكاري خانه و مدرسه و نظارت والدين در فعاليت هاي آموزشي كودكان در اين امر تأثير فراوان دارد.
4ـ ازدواج
يكي از وظايف ديگر پدر و مادر فراهم ساختن زمينه ازدواج فرزند است. نياز جسمي و رواني انسان به ازدواج پس از بلوغ روشن است و زمينه اين كار را بايد پدر و مادر فراهم سازند.
ازدواج آثار تربيتي فراواني دارد و جوانان به وسيله آن از بسياري از انحرافات و مفاسد فردي و اجتماعي محفوظ مي مانند. خداي متعال خلقت زن و ازدواج را از نشانه هاي قدرت و عظمت خود معرفي كرده است، آن جا كه مي فرمايد: "و من آياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجاً لستكنوا اليها و جعل بينكم مودة و رحمة ان في ذالك لايات لقوم يتفكرون"(5) و از آيات و نشانه هاي خدا اين است كه از خود شما براي شما جفت هايي آفريد تا بدان ها بياراميد و در ميان شما دوستي و مودت و مهر برقرار ساخت. در اين نكته نشانه هايي است براي آن گروهي كه مي انديشند.
آيات و روايات در اين زمينه زياد است و از مجموع آن ها به دست مي آيد كه ازدواج از مسايل اساسي زندگي بشر است و پدر و مادر بايد در اين زمينه اقدام نمايند.
پس ديگر وظيفه مهم والدين در قبال فرزند، ازدواج او در هنگام جواني است.
5ـ فراهم ساختن محيط مناسب تربيتي
محيط خانواده در رشد ابعاد گوناگون كودك نقشي اساسي دارد، چون كودك نخستين بار در محيط خانه با دنياي بيرون آشنا مي شود و از اطرافيان خود مسايل را ياد مي گيرد.
پدر و مادر اولين مربياني هستند كه با كودك ارتباط برقرار مي كنند. از اين رو مي بايست زمينه مناسب را براي فراگيري معارف ديني فرزند فراهم سازند. والدين منبع همه مفاهيم، افكار، مهارت ها و گرايش هاي كودك هستند، به گونه اي كه رشد و تكامل و فهم و ادراك كودك در سال هاي اول زندگي از اين طريق شكل مي گيرد.(6)
والدين غير از تأمين مايحتاج زندگي و رفع نيازهاي جسماني فرزند، موظفند محيط سالمي نيز از نظر تربيتي براي او پدپد آورند. زيرا كودك تمام رفتارهاي كوچك و بزرگ پدر و مادر را درست تلقي كرده از آن ها تقليد مي كند. به اين ترتيب، لازم است كه والدين محيطي مساعد، براي تربيت و پرورش هر چه بهتر فرزند فراهم نمايند.(7)
6ـ دوستي با كودك
يكي از نيازهاي اساسي انسان از نظر رواني، نياز به محبت و برخورداري از عواطف ديگران است. اين نياز در سال هاي اول زندگي و دوره كودكي بسيار شديد و پاسخ گفتن بدان از ضروريات است.
بر اين اساس، بر مربيان كودك ـ بخصوص پدر و مادر ـ لازم است كه اين نياز رواني و عاطفي او را بر طرف سازند. وظيفه پدر و مادر نسبت به فرزند تنها در تأمين نيازهاي مادي و جسماني او خلاصه نمي شود، بلكه مهم تر از آن تأمين نيازهاي روحي و عاطفي كودك است ; زيرا طبيعت كودك چنين اقتضا دارد كه او را دوست بدارند و به او محبت بورزند و كانون گرم و اطمينان بخشي را برايش پديد آورند تا در پرتو آن با دنياي پر جاذبه بيرون آشنا گردد. اكسير محبت و دوستي درمان بسياري از نگراني ها و بيماري هاي روحي و رواني و حتي جسماني كودك است. (8)
در احاديث رسيده از اهل بيت(عليهم السلام) نيز بر محبت به فرزند بسيار تأكيد شده است. رسول خدا(صلي الله عليه وآله وسلم) فرمود: "احبوا الصبيان و ارحموهم"(9) كودكان را دوست بداريد و به آن ها محبت ورزيد. در روايت ديگري از امام صادق(عليه السلام) به حكايت از حضرت موسي چنين آمده است: "موسي بن عمران گفت: پروردگارا، كدام عمل نزد تو برتر است؟ فرمود: دوست داشتن كودكان، زيرا فطرت آنان را بر فطرت و يگانگي خودم آفريده ام."(10)
از اين گونه روايات فراوان است و از آن ها فهميده مي شود كه يكي از وظايف مهم والدين محبت و دوستي با فرزند است. كودك در اثر محبت پدر و مادر احساس امنيت مي كند و اين را درك مي نمايد كه پشتوانه قوي در زندگي دارد; از اين رو، چنين كودكاني اعتماد به نفس پيدا مي كنند و افراد مستقل و با اراده اي بار مي آيند.
تا اين جا به برخي وظايف والدين در قبال فرزند اشاره شد، اميد است كه مورد استفاده مربيان كودك و پدران و مادران عزيز قرار گيرد. البته وظايف والدين بيش از اين ها است و روايات فراواني هم در اين زمينه وجود دارد.
منابع كمكي:
1ـ تربيت كودك از ديدگاه اسلام، مجيد رشيد پور، تهران، انجمن اوليا و مربيان، 1374.
2ـ رفتار والدين با فرزندان، محمد علي سادات، تهران، انجمن اوليا و مربيان، 1374.
3ـ خانه و مدرسه، سيد احمد زرهاني. عزيز الله تاجيك، تهران، انجمن اوليا و مربيان، 1374.
4ـ شيوه هاي صحيح امر به معروف و نهي از منكر، تهران، سازمان تبليغات، دادسراي انقلاب، 1369.
5ـ نقش اسوه ها در تربيت، مصطفي عباس مقدم، تهران، سازمان تبليغات، 1371.
6ـ شخصيت كودك، ل. ق استروسكا، ترجمه اصغرزاده، تهران، انتشارات دنيا، 1368.
7ـ روان شناسي تربيتي، غلام علي افروز، تهران، انتشارات انجمن اوليا و مربيان، 1372.
8ـ اسلام و تعليم و تربيت، محمد باقر حجتي، تهران، نشر فرهنگ اسلامي، 1370.
9ـ روان شناسي تربيتي، علي شريعتمداري، تهران، اميركبير، 1374.
10ـ پرورش در پرتو نيايش، حسنعلي نوريها، قم، دارالفكر، 1372.
11ـ تعليم و تربيت و مراحل آن، غلام حسين شكوهي، مشهد، آستان قدس رضوي، 1371.
12ـ روان شناسي نوجوانان و جوانان، سيد احمد احمدي، تهران، انتشارات مشعل، 1373.
پي نوشت ها:
1- علامه مجلسي، بحارالانوار، ج 75، ص 38، حديث 36.
2- تحريم، 6، ترجمه، آيت الله مكارم شيرازي.
3- بحارالانوار، ج 6، 24 ; محجة البيغاء، ج 2، ص 66.
4- نهج البلاغه، كلمات قصار، ش 339.
5- رم، 24
6- شعاري نژاد، روان شناسي رشد، تهران، انتشارات اطلاعات، 1372، ص 358ـ 366.
7- ابراهيم اميني، آيين تربيت، ص 101.
8- محمد جوادي طبسي، حقوق فرزندان در مكتب اهل بيت(ع)، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1376، ص 81 .
9- فروع كافي، ج 6، ص 49.
10- مستدرك الوسايل، ج 15، ص 114و
( اندیشه قم )
