پرسش :
چگونه يك طلبه مي تواند برنامه‌ريزي موفق در دروس و سير و سلوك داشته باشد؟
پاسخ :
در پاسخ به سؤال مذكور بايد توجه داشته باشيد كه: برنامه‌ريزي موفق در دروس و سير و سلوك معنوي مبتني بر چند اصل است:
1. تعيين اهداف؛ پايه و اساس موفقيت در هر زمينه‌اي برنامه‌ريزي است و اصل اوليه در برنامه‌ريزي تعيين هدف مي‌باشد. بنابراين سعي كنيد هدف مشخصي براي خويش ترسيم نماييد، چه مسأله‌اي باعث شده كه دروس حوزه را انتخاب نموديد؟ هدف شما از طلبه شدن و تحصيلات حوزوي چيست؟ وقتي توانستيد هدف از طلبه شدن و انتخاب دروس حوزوي را براي خويش ترسيم نماييد، براساس آن مي‌توانيد هم در زمينة درسي و هم در زمينة سير و سلوك، برنامه‌ريزي موفقي داشته باشيد. از نوع پرسش و روحية معنوي‌تان معلوم است كه هدف شما از طلبه شدن آشنايي با اسلام، معارف ديني، خودسازي و تبليغ دين است، بنابراين در برنامه‌ريزي تحصيلي و عبادي خويش معيارها و اصولي را مورد توجه قرار دهيد كه بتواند شما را به اين هدف ارزشمند و عالي برساند. نكته‌اي كه لازم است خدمت شما خواهر گرامي عرض شود اين است كه هيچگاه اين هدف ارزشمند را كه انگيزة اصلي براي طلبه شدن شما بوده، فراموش نكنيد. يكي از آسيب‌هاي اصلي برخي طلاب كه باعث افت تحصيلي و عدم موفقيت آنان در سير و سلوك مي‌شود، همين مسأله است، يعني بعد از مدتي ماندن در حوزه هدف اصلي خويش را فراموش مي‌كنند لذا نمي‌توانند در زمينة تحصيلي و سير و سلوك، برنامه‌ريزي موفقي داشته باشند.
2. طبقه‌بندي و اولويت‌بندي اهداف؛ دومين اصل اساسي در برنامه‌ريزي اين است كه اهداف به صورت مشخص و كاربردي تعريف شده و به اهداف بلندمدت و كوتاه‌مدت طبقه‌بندي شود. چارترز[1] در اين خصوص معتقد است كه هدف‌ها بايد به «ايده‌آل‌ها» و «فعاليت‌ها» تحليل شوند، ايده‌آل‌ها در مدل چارترز همان اهداف بلند مدت و نهايي است امّا فعاليت‌ها، اهداف كوتاه‌مدت و راهكار‌هايي است كه زمينة رسيدن به اهداف اصلي را فراهم مي‌سازد. هدف اصلي و بلندمدتي كه يك طلبه در نظر گرفته است، عبارت است از خودسازي، رسيدن به كمال و سعادت و هدايت ديگران امّا اهداف كوتاه مدت و عواملي كه انسان را به اين هدف ارزشمند مي‌رساند عبارت است از فراگيري فقه و اصول، آشنايي با معارف اسلامي كه خود زمينه‌اي است براي عمل كردن و عبادت و خودسازي. بنابراين سعي كنيد در برنامه‌ريزي خويش هم به اهداف بلند مدت و اصلي و هم اهداف كوتاه‌مدت و وسيله‌اي، هر دو توجه داشته باشيد. هيچگاه تحصيل و درس خواندن را هدف اصلي خويش قرار ندهيد زيرا تحصيل مقدمه سير و سلوك است،[2] و ارزش ذاتي ندارد.
3. تلاش و كوشش و توكل به خداوند در رسيدن به اهداف:
خواهر گرامي! توجه داشته باشيد كه بخش عمدة كار تحصيل و موفقيت در دروس حوزه، به تلاش خود افراد و ميزان توكل آنها بستگي دارد. امور ديگر مثل استاد، هم بحث، برنامه درسي و... جنبة كمكي دارند. پس هم بايد انگيزه داشته باشيد و هم با تلاش و پشت‌كار و توكل به خداوند سعي كنيد برنامه منظمي براي خويش هم در تحصيل و هم در سير و سلوك در نظر بگيريد و به آن با قاطعيت عمل كنيد.
عوامل موفقيت در برنامه‌ريزي تحصيلي:
در برنامه‌ريزي تحصيلي حتماً ملاك‌ها و راه‌كارهاي زير را در نظر داشته باشيد.
1. در برنامه تحصيلي خويش علاوه بر فقه و اصول، موضوعات ديگري مانند تفسير، فلسفه، كلام، جامعه‌شناسي، روان‌شناسي... را نيز به حسب علاقة خويش مورد توجه قرار داده و فرا گيريد.
2. در هر درسي به خصوص فقه و اصول (كه دروس اصلي حوزه هستند) با انگيزه و آمادگي كامل شركت نماييد.
3. پيش مطالعه داشته باشيد. نقش پيش‌مطالعه در موفقيت و پيشرفت تحصيلي از آن جهت است كه چارچوب اصلي بحث را در اختيار شما قرار مي‌دهد و با آمادگي كامل مي‌توانيد آنچه را استاد مي‌گويد فرا گرفته و به صورت منطقي طبقه‌بندي نماييد.
4. حضور در درس؛ در برنامه‌ريزي تحصيلي خويش ساعات درسي را فقط به درس اختصاص داده و هيچ برنامه ديگري را در آن ساعت در نظر نگيريد.
طلبه بايد در حضور استاد با دقّت‌نظر فراوان مترصد باشد تا نكته‌هاي مهمي را كه مطرح مي‌شود به خوبي فرا گيرد. در حضور استاد هرگز حالت ركود به خود نگرفته و نگويد كه من مطالب استاد را مي‌نويسم و بعد مي‌روم آن را مي‌خوانم و روي آن فكر مي‌كنم بلكه بايد تلاش كند در همان كلاس درس، مطالب استاد را تجزيه و تحليل نمايد.
5. نكته ديگر كه بايد در برنامه‌ريزي تحصيلي مورد توجه قرار دهيد و در موفقيت شما نقش اساسي دارد. مطالعه درس است. مطالعه در صورتي مي‌تواند مفيد باشد كه با تمركز حواس و همراه با خلاصه‌نويسي مطالب هر درس، يادداشت‌برداري و طرح سؤال و تفكر دربارة مطالب كتاب انجام شود.[3]
6. مباحثه؛ مباحثه در موفقيت تحصيلي نقش كليدي دارد چرا كه به تفكر عمق مي‌بخشد. در مطالعه شخص به برخي امور توجه نمي‌كند ولي به هنگامي كه مي‌خواهد مباحثه كند، به خصوص با اشكال‌هايي كه هم بحث مي‌كند، به مطالب تازه‌اي پي مي‌برد.
عوامل موفقيت در سير و سلوك:
1. اخلاص؛ انسان وقتي مي‌تواند وظايف خود را به درستي انجام دهد و در سير و سلوك موفق شود كه اخلاص داشته باشد. اگر كمبودها و نارسايي‌هايي وجود دارد، به دليل جهل و هواي نفس است، پس بايد از هواي نفس به دور باشيم. شرط اخلاص اين است كه كار و تحصيل و عبادت ما براي خدا باشد و اين انجام نمي‌شود مگر آن‌كه دلبستگي به دنيا كم شود.
2. ارتباط با خدا و توسل؛ هميشه به ياد خدا باشيد،[4] چون ياد خدا موجب آرامش[5] و وسيله اجتناب از گناه و عامل موفقيت در تحصيل و عبادت است.
3. اهتمام به عبادات واجب به خصوص نماز؛ همه به خصوص روحانيون كه مشغول تحصيل علوم ديني هستند بايد عبادات واجب را انجام دهند و يكي از عمده‌ترين عبادات واجب، نماز است، طوري برنامه‌ريزي كنيد كه نماز را در اول وقت و با رعايت شرايط آن به جا آوريد. «مرحوم علامه طباطبايي و آيت‌الله بهجت از استاد اخلاق خود مرحوم حاج ميرزا علي آقا قاضي نقل مي‌كردند كه: اگر كسي ملتزم شود كه نماز خود را اوّل وقت بخواند من ضمانت مي‌كنم كه به مقامات بسيار عالي برسد و اگر نرسيد به من لعن كند.[6]
4. مطالعة كتاب‌هاي اخلاقي وعمل به مطالب آنها: يكي از كتاب‌هاي اخلاقي همچون معراج السعادة را روزانه به مدت پنج دقيقه مطالعه كرده و سعي كنيد به مضامين آن عمل نمائيد. اين دستورالعملي است كه حضرت آيت‌الله بهجت به كساني كه خواستار سير و سلوك بوده‌اند معرفي كرده‌اند.
اميدوارم با رعايت نكات ياد شده بتوانيد برنامه‌ريزي موفق در دروس سير و سلوك معنوي داشته باشيد. انشاءالله.
براي مطالعه بيشتر به كتاب‌هاي زير مراجعه شود:
1. محمود بهشتي، سير و سلوك، انتشارات ماني، 1376.
2. محمدتقي مصباح يزدي، به سوي خودسازي، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره)، 1380.
3. جي گالن سالور و همكاران، برنامه‌ريزي درسي، ترجمه: غلامرضا خوي‌نژاد، آستان قدس رضوي، 1378.
------------------------------------
[1] . چارتز (Charters) يكي از نظريه‌پردازان برنامه‌ريزي درسي است و مدلي را در اين خصوص ارايه داده است براي آشنايي با ديدگاه وي مراجعه شود به: حسن ملكي، برنامه‌ريزي درسي، انتشارات مدرسه، 1379، ص 84ـ83.
[2] . محمدتقي مصباح يزدي، به سوي خودسازي، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، 1380، ص 296ـ294.
[3] . براي مطالعه بيشتر مراجعه شود به: اوتيس دفرو، چگونه مطالعه كنيم تا دانشجويي موفقي شويم. ترجمه عبدالحسين آل‌رسول، كتاب زمان، 1363؛ و نيز: جواد محدثي، روش‌ها، نشر معروف، 1377، ص 29ـ11.
[4] . علي شيرواني، برنامه سلوك در نامه‌هاي سالكان، انتشارات دارالفكر، 1376، ص 47.
[5] . سورة رعد، آية 28.
[6] . به نقل از: آيت‌الله مصباح يزدي، مباحثي دربارة حوزه، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره)، 1376، ص 220.
( اندیشه قم )
در پاسخ به سؤال مذكور بايد توجه داشته باشيد كه: برنامه‌ريزي موفق در دروس و سير و سلوك معنوي مبتني بر چند اصل است:
1. تعيين اهداف؛ پايه و اساس موفقيت در هر زمينه‌اي برنامه‌ريزي است و اصل اوليه در برنامه‌ريزي تعيين هدف مي‌باشد. بنابراين سعي كنيد هدف مشخصي براي خويش ترسيم نماييد، چه مسأله‌اي باعث شده كه دروس حوزه را انتخاب نموديد؟ هدف شما از طلبه شدن و تحصيلات حوزوي چيست؟ وقتي توانستيد هدف از طلبه شدن و انتخاب دروس حوزوي را براي خويش ترسيم نماييد، براساس آن مي‌توانيد هم در زمينة درسي و هم در زمينة سير و سلوك، برنامه‌ريزي موفقي داشته باشيد. از نوع پرسش و روحية معنوي‌تان معلوم است كه هدف شما از طلبه شدن آشنايي با اسلام، معارف ديني، خودسازي و تبليغ دين است، بنابراين در برنامه‌ريزي تحصيلي و عبادي خويش معيارها و اصولي را مورد توجه قرار دهيد كه بتواند شما را به اين هدف ارزشمند و عالي برساند. نكته‌اي كه لازم است خدمت شما خواهر گرامي عرض شود اين است كه هيچگاه اين هدف ارزشمند را كه انگيزة اصلي براي طلبه شدن شما بوده، فراموش نكنيد. يكي از آسيب‌هاي اصلي برخي طلاب كه باعث افت تحصيلي و عدم موفقيت آنان در سير و سلوك مي‌شود، همين مسأله است، يعني بعد از مدتي ماندن در حوزه هدف اصلي خويش را فراموش مي‌كنند لذا نمي‌توانند در زمينة تحصيلي و سير و سلوك، برنامه‌ريزي موفقي داشته باشند.
2. طبقه‌بندي و اولويت‌بندي اهداف؛ دومين اصل اساسي در برنامه‌ريزي اين است كه اهداف به صورت مشخص و كاربردي تعريف شده و به اهداف بلندمدت و كوتاه‌مدت طبقه‌بندي شود. چارترز[1] در اين خصوص معتقد است كه هدف‌ها بايد به «ايده‌آل‌ها» و «فعاليت‌ها» تحليل شوند، ايده‌آل‌ها در مدل چارترز همان اهداف بلند مدت و نهايي است امّا فعاليت‌ها، اهداف كوتاه‌مدت و راهكار‌هايي است كه زمينة رسيدن به اهداف اصلي را فراهم مي‌سازد. هدف اصلي و بلندمدتي كه يك طلبه در نظر گرفته است، عبارت است از خودسازي، رسيدن به كمال و سعادت و هدايت ديگران امّا اهداف كوتاه مدت و عواملي كه انسان را به اين هدف ارزشمند مي‌رساند عبارت است از فراگيري فقه و اصول، آشنايي با معارف اسلامي كه خود زمينه‌اي است براي عمل كردن و عبادت و خودسازي. بنابراين سعي كنيد در برنامه‌ريزي خويش هم به اهداف بلند مدت و اصلي و هم اهداف كوتاه‌مدت و وسيله‌اي، هر دو توجه داشته باشيد. هيچگاه تحصيل و درس خواندن را هدف اصلي خويش قرار ندهيد زيرا تحصيل مقدمه سير و سلوك است،[2] و ارزش ذاتي ندارد.
3. تلاش و كوشش و توكل به خداوند در رسيدن به اهداف:
خواهر گرامي! توجه داشته باشيد كه بخش عمدة كار تحصيل و موفقيت در دروس حوزه، به تلاش خود افراد و ميزان توكل آنها بستگي دارد. امور ديگر مثل استاد، هم بحث، برنامه درسي و... جنبة كمكي دارند. پس هم بايد انگيزه داشته باشيد و هم با تلاش و پشت‌كار و توكل به خداوند سعي كنيد برنامه منظمي براي خويش هم در تحصيل و هم در سير و سلوك در نظر بگيريد و به آن با قاطعيت عمل كنيد.
عوامل موفقيت در برنامه‌ريزي تحصيلي:
در برنامه‌ريزي تحصيلي حتماً ملاك‌ها و راه‌كارهاي زير را در نظر داشته باشيد.
1. در برنامه تحصيلي خويش علاوه بر فقه و اصول، موضوعات ديگري مانند تفسير، فلسفه، كلام، جامعه‌شناسي، روان‌شناسي... را نيز به حسب علاقة خويش مورد توجه قرار داده و فرا گيريد.
2. در هر درسي به خصوص فقه و اصول (كه دروس اصلي حوزه هستند) با انگيزه و آمادگي كامل شركت نماييد.
3. پيش مطالعه داشته باشيد. نقش پيش‌مطالعه در موفقيت و پيشرفت تحصيلي از آن جهت است كه چارچوب اصلي بحث را در اختيار شما قرار مي‌دهد و با آمادگي كامل مي‌توانيد آنچه را استاد مي‌گويد فرا گرفته و به صورت منطقي طبقه‌بندي نماييد.
4. حضور در درس؛ در برنامه‌ريزي تحصيلي خويش ساعات درسي را فقط به درس اختصاص داده و هيچ برنامه ديگري را در آن ساعت در نظر نگيريد.
طلبه بايد در حضور استاد با دقّت‌نظر فراوان مترصد باشد تا نكته‌هاي مهمي را كه مطرح مي‌شود به خوبي فرا گيرد. در حضور استاد هرگز حالت ركود به خود نگرفته و نگويد كه من مطالب استاد را مي‌نويسم و بعد مي‌روم آن را مي‌خوانم و روي آن فكر مي‌كنم بلكه بايد تلاش كند در همان كلاس درس، مطالب استاد را تجزيه و تحليل نمايد.
5. نكته ديگر كه بايد در برنامه‌ريزي تحصيلي مورد توجه قرار دهيد و در موفقيت شما نقش اساسي دارد. مطالعه درس است. مطالعه در صورتي مي‌تواند مفيد باشد كه با تمركز حواس و همراه با خلاصه‌نويسي مطالب هر درس، يادداشت‌برداري و طرح سؤال و تفكر دربارة مطالب كتاب انجام شود.[3]
6. مباحثه؛ مباحثه در موفقيت تحصيلي نقش كليدي دارد چرا كه به تفكر عمق مي‌بخشد. در مطالعه شخص به برخي امور توجه نمي‌كند ولي به هنگامي كه مي‌خواهد مباحثه كند، به خصوص با اشكال‌هايي كه هم بحث مي‌كند، به مطالب تازه‌اي پي مي‌برد.
عوامل موفقيت در سير و سلوك:
1. اخلاص؛ انسان وقتي مي‌تواند وظايف خود را به درستي انجام دهد و در سير و سلوك موفق شود كه اخلاص داشته باشد. اگر كمبودها و نارسايي‌هايي وجود دارد، به دليل جهل و هواي نفس است، پس بايد از هواي نفس به دور باشيم. شرط اخلاص اين است كه كار و تحصيل و عبادت ما براي خدا باشد و اين انجام نمي‌شود مگر آن‌كه دلبستگي به دنيا كم شود.
2. ارتباط با خدا و توسل؛ هميشه به ياد خدا باشيد،[4] چون ياد خدا موجب آرامش[5] و وسيله اجتناب از گناه و عامل موفقيت در تحصيل و عبادت است.
3. اهتمام به عبادات واجب به خصوص نماز؛ همه به خصوص روحانيون كه مشغول تحصيل علوم ديني هستند بايد عبادات واجب را انجام دهند و يكي از عمده‌ترين عبادات واجب، نماز است، طوري برنامه‌ريزي كنيد كه نماز را در اول وقت و با رعايت شرايط آن به جا آوريد. «مرحوم علامه طباطبايي و آيت‌الله بهجت از استاد اخلاق خود مرحوم حاج ميرزا علي آقا قاضي نقل مي‌كردند كه: اگر كسي ملتزم شود كه نماز خود را اوّل وقت بخواند من ضمانت مي‌كنم كه به مقامات بسيار عالي برسد و اگر نرسيد به من لعن كند.[6]
4. مطالعة كتاب‌هاي اخلاقي وعمل به مطالب آنها: يكي از كتاب‌هاي اخلاقي همچون معراج السعادة را روزانه به مدت پنج دقيقه مطالعه كرده و سعي كنيد به مضامين آن عمل نمائيد. اين دستورالعملي است كه حضرت آيت‌الله بهجت به كساني كه خواستار سير و سلوك بوده‌اند معرفي كرده‌اند.
اميدوارم با رعايت نكات ياد شده بتوانيد برنامه‌ريزي موفق در دروس سير و سلوك معنوي داشته باشيد. انشاءالله.
براي مطالعه بيشتر به كتاب‌هاي زير مراجعه شود:
1. محمود بهشتي، سير و سلوك، انتشارات ماني، 1376.
2. محمدتقي مصباح يزدي، به سوي خودسازي، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره)، 1380.
3. جي گالن سالور و همكاران، برنامه‌ريزي درسي، ترجمه: غلامرضا خوي‌نژاد، آستان قدس رضوي، 1378.
------------------------------------
[1] . چارتز (Charters) يكي از نظريه‌پردازان برنامه‌ريزي درسي است و مدلي را در اين خصوص ارايه داده است براي آشنايي با ديدگاه وي مراجعه شود به: حسن ملكي، برنامه‌ريزي درسي، انتشارات مدرسه، 1379، ص 84ـ83.
[2] . محمدتقي مصباح يزدي، به سوي خودسازي، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، 1380، ص 296ـ294.
[3] . براي مطالعه بيشتر مراجعه شود به: اوتيس دفرو، چگونه مطالعه كنيم تا دانشجويي موفقي شويم. ترجمه عبدالحسين آل‌رسول، كتاب زمان، 1363؛ و نيز: جواد محدثي، روش‌ها، نشر معروف، 1377، ص 29ـ11.
[4] . علي شيرواني، برنامه سلوك در نامه‌هاي سالكان، انتشارات دارالفكر، 1376، ص 47.
[5] . سورة رعد، آية 28.
[6] . به نقل از: آيت‌الله مصباح يزدي، مباحثي دربارة حوزه، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره)، 1376، ص 220.
( اندیشه قم )
