پرسش :
امام زمان علیه السلام در غیبت کبری چگونه دین را از تحریف حفظ می‌کنند؟
پاسخ :
شرح پرسش:
اگر وظیفه امام حفظ شریعت از تحریف و نقصان است، در غیبت کبری امام زمان علیه السلام چگونه دین را از تحریف حفظ می کند مگر فقها اشتباه نمی کنند؟
پاسخ:
در کتاب های کلامی، حافظ شریعت بودن امام، به دو گونه تقریر شده است:
بیان اول: مراد حفظ شریعت و احکام وارده در قرآن و سنّت است تا برای انسان های بعد از عصر شریعت تا روز قیامت باقی بماند. ظاهر از اصطلاح حفظ، همین معنا می باشد.
بیان دوم: مراد از حفظ شریعت، تبیین و تفسیر است. پیش فرض این تقریر و تبیین این است که، تمامی احکام شریعت، برای مسلمانان بیان نشده است. بلکه مقدار لازم در زمان حیات نبی، توسط خود حضرت به تدریج بیان شده، امّا باقی مانده ی آن احکام پس از عصر نبی اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ توسط امام برای مردم تبیین خواهد شد.[1]
با این مقدمه به پاسخ از سؤال می پردازیم: سؤال از دو بخش تشکیل شده است که در بخش اول چگونگی صیانت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف مورد پرسش واقع شده و در بخش دوم حفظ دین با وجود اختلاف انظار فقیهان، چگونه صورت می گیرد؟
وظایفی که بر عهده ی نبی اکرم صلّی الله علیه و آله قرار داشته، باید توسط امام پی گیری شود که بخشی از آن وظایف از این قرار می باشد:
1. تفسیر کتاب الله و تشریع مقاصد و اهداف و کشف اسرار و رموز آن.
2. بیان احکام.
3. پاسخ به سؤالات و شبهات.
4. حفظ دین از تحریف و ...
در میان وظایف محوّله به امام، صیانت دین از دستبرد و تحریف هم قرار دارد، نقطه ی محوری بحث این است که این صیانت در زمان غیبت آخرین حجت الهی چگونه صورت می گیرد؟ (بخش اول سؤال) پاسخ اجمالی به هر دو بخش سؤال این است که این وظیفه ی مهم، به دو صورت انجام می گیرد:
1. ولایت باطنی از پس پرده ی غیبت (ولایت تکوینی)
2. اعمال ولایت و صیانت از دین توسط نائبان که این نوّاب دو دسته می باشند. الف ـ نواب خاصه؛ ب ـ نواب عام.
توضیح مطلب:
ولایت حضرت حجّت عجل الله تعالی فرجه الشریف در زمان غیبت، همانند نفع رسانی خورشیدی است که در پشت ابر قرار دارد. این حقیقت هم در روایات متعددی بیان شده است. جابر بن عبدالله انصاری از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله از بهره مندی شیعیان از قائم در زمان غیبت سؤال کرد که حضرت فرمودند:
آری سوگند به خداوندی که مرا به پیامبری برانگیخت، مردمان از او بهره مند می شوند و از نور ولایتش کسب نور می کنند، آن چنان که مردم از خورشید استفاده می کنند، اگر چه در پشت ابرها نهان باشد.[2]
گرچه ما از جزئیات إعمال ولایت اطلاع نداریم امّا به طور یقین، این ولایت صورت می گیرد و آخرین حجّت الهی وظایف شان که از جمله ی آن صیانت از دین است را به انجام می رسانند. حضور ظاهری و فیزیکی در انجام این امر ضروری نیست، چنان که حضرت علی علیه السّلام در کلامی به کمیل می فرمایند:
... اللهم بَلی؛ لا تخلو الارضُ من قائم لله بِحُجَّةٍ، امّا ظاهراً مشهوراً، و امّا خائفاً مغموراً، لئلا تَبْطِلُ حُحَجَ الله و بینّاتُهُ ...؛ آری خداوند؛ زمین هیچ گاه از حجّت الهی خالی نیست که برای خدا با برهان روشن قیام کند یا آشکار و شناخته شده و یا ترسان و پنهان تا حجّت خدا باطل نشود.[3]
نتیجه ی سخن تا اینجا این که، سنّت الهی بر بقاء دین استوار شده و این سنّت توسط آخرین حجّتش در زمان غیبت، با ولایت باطنی ای که داراست انجام می شود. بخش دیگر حفظ و حراست از دین، با تعیین نواب خاص انجام شده است. در زمانه ی غیبت صغری که از سال 260 الی 329 هـ حدود 70 سال ادامه یافت، حضرت به واسطه ی نائبانش با مردم ارتباط برقرار می کرد و تمام مسائل و مشکلات اعم از دینی و غیر دینی به حضرت عرضه می شد و پاسخ آن به مردم ابلاغ می شد. امّا بعد از این غیبت که به غیبت کبری منتهی شد، این ارتباط و اتصال توسط نائبان عام امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف که همان علماء و فقهای عدول هستند صورت می گیرد. چنانچه خود آن وجود مبارک در نامه ای چنین فرمودند:
... و امّا الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواة حدیثنا فانهم حجّتی علیکم و انا حجة الله علیهم ...؛ امّا در حوادث و پیشامد ها به راویان احادیث ما مراجعه کنید، همانا آنها حجّت من بر شما هستند و من حجّت خدا بر ایشان می باشم.[4]
شیخ طبرسی حدیثی را به اسناد از امام هادی علیه السّلام در رابطه با نقش فقهاء و علماء چنین بیان می کند که حضرت فرمودند:
پس از غیبت قائم ما، گروهی از علماء مردم را به اعتقاد به امامت او (قائم) فرا می خوانند و با استفاده از حجّت های ربّانی، از دین دفاع می کنند تا مؤمنان ضعیف النفس را با وساوس شیطانی و پیروان ابلیس را از فریبکاری های نواصب (ضد علویان) مصون دارند. اگر این علماء نباشند همه از دین خدا منحرف خواهند شد. همچنان که ناخدا، سکان کشتی را در دست دارد، علماء قلوب شیعیان را با صلابت در اختیار گرفته و از انحراف آنان جلوگیری می کنند. آن علماء در پیشگاه خداوند متعال مرتبه ای ممتاز دارند.[5]
البته این نائبان عام، دارای شرایطی هستند که در کلام خود مولا صاحب الامر آن شرایط چنین بیان شده است:
... فامّا من کان من الفقهاء صائنا لنفسه، حافظاً لدینه، مخالفاً علی هواه، مطیعاً لامر مولاه، فللعوام أن یقلدوه و ذلک لا یکون الا بعض فقهاء الشیعة لاکّلهم ...[6]؛ در این سخن نورانی، حضرت شرایطی را برای فقهای مورد اعتماد خویش بیان فرمودند:
1. خویشتن دار (نفس خود را حفظ کند)
2. حافظ دین.
3. مخالف هوای نفس.
4. مطیع اوامر الهی.
نائبانی که دارای چنین شرایطی باشند در سنگر پاسبانی از شریعت و دین الهی، هیچ گاه کوتاهی نخواهند کرد.
خلاصه ی سخن آن که در زمان غیبت حراست از دین یا توسط خود حضرت از طریق ولایت باطنی و حضور معنوی صورت می گیرد و یا توسط نائبان او این مسئولیت مهم و خطیر به انجام می رسد. بنابراین اگر چه در طول زمان از آغاز رسالت حضرت خاتم صلّی الله علیه و آله و پس از او تا روز قیامت، بدعت ها، تحریف ها، برچسب ها و خیانت ها به دین و علیه آن صورت می گیرد، امّا وعده ی الهی که بر بقاء حق و دین حق استوار گردیده است توسط انبیاء و در زمان ائمه معصومین علیهم السّلام توسط آن انوار مقدس و در زمان غیبت هم توسط خود حضرت و نائبان شایسته ی او دین حق تبلیغ و ابلاغ و تفسیر می شود و تا جایی که مشیت الهی بر آن قرار بگیرد که آخرین حجّت او از حجاب غیبت بدر آید و زنگار و بدعت ها را از دین بزداید، و اسلام راستین را در سرتاسر جهان بگستراند. پس مهم حفظ و بقاء اصل دین و شریعت است که در جای خود تا به حال محفوظ مانده، اگر چه گرد و غبار بدعت و تحریف هم بر آن نشسته است.
چه بسا در ذهن سؤال کننده ی محترم این شبهه باقی مانده باشد که با وجود اختلافی که فقهاء در آراء و انظارشان دارند، چگونه مسئولیت صیانت و حراست دین از تحریف انجام می پذیرد؟
پاسخ این است که اولاً فقهاء در کلیات مسائل دینی و اصل دین و شریعت، با هم اختلافی ندارند، به عنوان نمونه در واجب بودن نماز، روزه و ... و حرام بودن دروغ، دزدی و ... هیچ اختلاف نظری بین فقهاء وجود ندارد و دیگر آن که استنباط احکام دین از آیات و روایات از چهار منبع کتاب، سنّت، عقل و اجماع بهره گرفته می شود که بر اساس موازین و اصولی که در کتب اصول فقه تدوین شده، این استنباط صورت می گیرد و اسنتباط احکام در خارج از این منابع و موازین و معیارهای اصولی مردود و غیر حجّت است و نکته ی قابل توجّه هم این که در تعریف اجماع نزد شیعه، آن اجماعی حجّت است که معصوم در آن حضور داشته باشد.
بنابراین فقهاء با آن چارچوبه ای که برای صحت روایات و استنباط احکام تعیین کردند، روایات صحیح را از مجعول بازشناسی می کنند و با طرد روایات مجعول حکم الهی را استنباط می کنند که این شیوه هم نوعی حراست و حفاظت از دین و شریعت از تحریف و نقصان می باشد که فقط در شیعه این مهم با این دقت انجام می شود که اصطلاحاً اجتهاد نامیده می شود. پس اختلافات جزئی فقهاء لطمه ای به اصل دین وارد نخواهد کرد و از طرفی هم شرایطی که امام برای نائبان عام خود بیان فرمودند، ویژگی های یک نگهبان شایسته برای دین مشخص شده و اینها هستند که با تلاش خود بنیان دین را در طول زمان غیبت به یاری خود حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف محفوظ می دارند.
برای مطالعه ی بیشتر در راستای این سؤال کتب زیر معرفی می شود:
1. امامت و رهبری، استاد شهید مرتضی مطهری.
2. امامت، آیت الله دستغیب.
3. امامت، ج 1، سید محمد حسین حسینی تهرانی.
این نکته را هم به سؤال کننده ی محترم متذکّر شوم که در کتب مزبور اصل این سؤال مطرح نشده بلکه مباحثی در حول امامت و جایگاه و شأن امام و ... بیان شده که در حل اصل مطلب کمک می کند.
شرح پرسش:
اگر وظیفه امام حفظ شریعت از تحریف و نقصان است، در غیبت کبری امام زمان علیه السلام چگونه دین را از تحریف حفظ می کند مگر فقها اشتباه نمی کنند؟
پاسخ:
در کتاب های کلامی، حافظ شریعت بودن امام، به دو گونه تقریر شده است:
بیان اول: مراد حفظ شریعت و احکام وارده در قرآن و سنّت است تا برای انسان های بعد از عصر شریعت تا روز قیامت باقی بماند. ظاهر از اصطلاح حفظ، همین معنا می باشد.
بیان دوم: مراد از حفظ شریعت، تبیین و تفسیر است. پیش فرض این تقریر و تبیین این است که، تمامی احکام شریعت، برای مسلمانان بیان نشده است. بلکه مقدار لازم در زمان حیات نبی، توسط خود حضرت به تدریج بیان شده، امّا باقی مانده ی آن احکام پس از عصر نبی اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ توسط امام برای مردم تبیین خواهد شد.[1]
با این مقدمه به پاسخ از سؤال می پردازیم: سؤال از دو بخش تشکیل شده است که در بخش اول چگونگی صیانت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف مورد پرسش واقع شده و در بخش دوم حفظ دین با وجود اختلاف انظار فقیهان، چگونه صورت می گیرد؟
وظایفی که بر عهده ی نبی اکرم صلّی الله علیه و آله قرار داشته، باید توسط امام پی گیری شود که بخشی از آن وظایف از این قرار می باشد:
1. تفسیر کتاب الله و تشریع مقاصد و اهداف و کشف اسرار و رموز آن.
2. بیان احکام.
3. پاسخ به سؤالات و شبهات.
4. حفظ دین از تحریف و ...
در میان وظایف محوّله به امام، صیانت دین از دستبرد و تحریف هم قرار دارد، نقطه ی محوری بحث این است که این صیانت در زمان غیبت آخرین حجت الهی چگونه صورت می گیرد؟ (بخش اول سؤال) پاسخ اجمالی به هر دو بخش سؤال این است که این وظیفه ی مهم، به دو صورت انجام می گیرد:
1. ولایت باطنی از پس پرده ی غیبت (ولایت تکوینی)
2. اعمال ولایت و صیانت از دین توسط نائبان که این نوّاب دو دسته می باشند. الف ـ نواب خاصه؛ ب ـ نواب عام.
توضیح مطلب:
ولایت حضرت حجّت عجل الله تعالی فرجه الشریف در زمان غیبت، همانند نفع رسانی خورشیدی است که در پشت ابر قرار دارد. این حقیقت هم در روایات متعددی بیان شده است. جابر بن عبدالله انصاری از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله از بهره مندی شیعیان از قائم در زمان غیبت سؤال کرد که حضرت فرمودند:
آری سوگند به خداوندی که مرا به پیامبری برانگیخت، مردمان از او بهره مند می شوند و از نور ولایتش کسب نور می کنند، آن چنان که مردم از خورشید استفاده می کنند، اگر چه در پشت ابرها نهان باشد.[2]
گرچه ما از جزئیات إعمال ولایت اطلاع نداریم امّا به طور یقین، این ولایت صورت می گیرد و آخرین حجّت الهی وظایف شان که از جمله ی آن صیانت از دین است را به انجام می رسانند. حضور ظاهری و فیزیکی در انجام این امر ضروری نیست، چنان که حضرت علی علیه السّلام در کلامی به کمیل می فرمایند:
... اللهم بَلی؛ لا تخلو الارضُ من قائم لله بِحُجَّةٍ، امّا ظاهراً مشهوراً، و امّا خائفاً مغموراً، لئلا تَبْطِلُ حُحَجَ الله و بینّاتُهُ ...؛ آری خداوند؛ زمین هیچ گاه از حجّت الهی خالی نیست که برای خدا با برهان روشن قیام کند یا آشکار و شناخته شده و یا ترسان و پنهان تا حجّت خدا باطل نشود.[3]
نتیجه ی سخن تا اینجا این که، سنّت الهی بر بقاء دین استوار شده و این سنّت توسط آخرین حجّتش در زمان غیبت، با ولایت باطنی ای که داراست انجام می شود. بخش دیگر حفظ و حراست از دین، با تعیین نواب خاص انجام شده است. در زمانه ی غیبت صغری که از سال 260 الی 329 هـ حدود 70 سال ادامه یافت، حضرت به واسطه ی نائبانش با مردم ارتباط برقرار می کرد و تمام مسائل و مشکلات اعم از دینی و غیر دینی به حضرت عرضه می شد و پاسخ آن به مردم ابلاغ می شد. امّا بعد از این غیبت که به غیبت کبری منتهی شد، این ارتباط و اتصال توسط نائبان عام امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف که همان علماء و فقهای عدول هستند صورت می گیرد. چنانچه خود آن وجود مبارک در نامه ای چنین فرمودند:
... و امّا الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواة حدیثنا فانهم حجّتی علیکم و انا حجة الله علیهم ...؛ امّا در حوادث و پیشامد ها به راویان احادیث ما مراجعه کنید، همانا آنها حجّت من بر شما هستند و من حجّت خدا بر ایشان می باشم.[4]
شیخ طبرسی حدیثی را به اسناد از امام هادی علیه السّلام در رابطه با نقش فقهاء و علماء چنین بیان می کند که حضرت فرمودند:
پس از غیبت قائم ما، گروهی از علماء مردم را به اعتقاد به امامت او (قائم) فرا می خوانند و با استفاده از حجّت های ربّانی، از دین دفاع می کنند تا مؤمنان ضعیف النفس را با وساوس شیطانی و پیروان ابلیس را از فریبکاری های نواصب (ضد علویان) مصون دارند. اگر این علماء نباشند همه از دین خدا منحرف خواهند شد. همچنان که ناخدا، سکان کشتی را در دست دارد، علماء قلوب شیعیان را با صلابت در اختیار گرفته و از انحراف آنان جلوگیری می کنند. آن علماء در پیشگاه خداوند متعال مرتبه ای ممتاز دارند.[5]
البته این نائبان عام، دارای شرایطی هستند که در کلام خود مولا صاحب الامر آن شرایط چنین بیان شده است:
... فامّا من کان من الفقهاء صائنا لنفسه، حافظاً لدینه، مخالفاً علی هواه، مطیعاً لامر مولاه، فللعوام أن یقلدوه و ذلک لا یکون الا بعض فقهاء الشیعة لاکّلهم ...[6]؛ در این سخن نورانی، حضرت شرایطی را برای فقهای مورد اعتماد خویش بیان فرمودند:
1. خویشتن دار (نفس خود را حفظ کند)
2. حافظ دین.
3. مخالف هوای نفس.
4. مطیع اوامر الهی.
نائبانی که دارای چنین شرایطی باشند در سنگر پاسبانی از شریعت و دین الهی، هیچ گاه کوتاهی نخواهند کرد.
خلاصه ی سخن آن که در زمان غیبت حراست از دین یا توسط خود حضرت از طریق ولایت باطنی و حضور معنوی صورت می گیرد و یا توسط نائبان او این مسئولیت مهم و خطیر به انجام می رسد. بنابراین اگر چه در طول زمان از آغاز رسالت حضرت خاتم صلّی الله علیه و آله و پس از او تا روز قیامت، بدعت ها، تحریف ها، برچسب ها و خیانت ها به دین و علیه آن صورت می گیرد، امّا وعده ی الهی که بر بقاء حق و دین حق استوار گردیده است توسط انبیاء و در زمان ائمه معصومین علیهم السّلام توسط آن انوار مقدس و در زمان غیبت هم توسط خود حضرت و نائبان شایسته ی او دین حق تبلیغ و ابلاغ و تفسیر می شود و تا جایی که مشیت الهی بر آن قرار بگیرد که آخرین حجّت او از حجاب غیبت بدر آید و زنگار و بدعت ها را از دین بزداید، و اسلام راستین را در سرتاسر جهان بگستراند. پس مهم حفظ و بقاء اصل دین و شریعت است که در جای خود تا به حال محفوظ مانده، اگر چه گرد و غبار بدعت و تحریف هم بر آن نشسته است.
چه بسا در ذهن سؤال کننده ی محترم این شبهه باقی مانده باشد که با وجود اختلافی که فقهاء در آراء و انظارشان دارند، چگونه مسئولیت صیانت و حراست دین از تحریف انجام می پذیرد؟
پاسخ این است که اولاً فقهاء در کلیات مسائل دینی و اصل دین و شریعت، با هم اختلافی ندارند، به عنوان نمونه در واجب بودن نماز، روزه و ... و حرام بودن دروغ، دزدی و ... هیچ اختلاف نظری بین فقهاء وجود ندارد و دیگر آن که استنباط احکام دین از آیات و روایات از چهار منبع کتاب، سنّت، عقل و اجماع بهره گرفته می شود که بر اساس موازین و اصولی که در کتب اصول فقه تدوین شده، این استنباط صورت می گیرد و اسنتباط احکام در خارج از این منابع و موازین و معیارهای اصولی مردود و غیر حجّت است و نکته ی قابل توجّه هم این که در تعریف اجماع نزد شیعه، آن اجماعی حجّت است که معصوم در آن حضور داشته باشد.
بنابراین فقهاء با آن چارچوبه ای که برای صحت روایات و استنباط احکام تعیین کردند، روایات صحیح را از مجعول بازشناسی می کنند و با طرد روایات مجعول حکم الهی را استنباط می کنند که این شیوه هم نوعی حراست و حفاظت از دین و شریعت از تحریف و نقصان می باشد که فقط در شیعه این مهم با این دقت انجام می شود که اصطلاحاً اجتهاد نامیده می شود. پس اختلافات جزئی فقهاء لطمه ای به اصل دین وارد نخواهد کرد و از طرفی هم شرایطی که امام برای نائبان عام خود بیان فرمودند، ویژگی های یک نگهبان شایسته برای دین مشخص شده و اینها هستند که با تلاش خود بنیان دین را در طول زمان غیبت به یاری خود حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف محفوظ می دارند.
برای مطالعه ی بیشتر در راستای این سؤال کتب زیر معرفی می شود:
1. امامت و رهبری، استاد شهید مرتضی مطهری.
2. امامت، آیت الله دستغیب.
3. امامت، ج 1، سید محمد حسین حسینی تهرانی.
این نکته را هم به سؤال کننده ی محترم متذکّر شوم که در کتب مزبور اصل این سؤال مطرح نشده بلکه مباحثی در حول امامت و جایگاه و شأن امام و ... بیان شده که در حل اصل مطلب کمک می کند.
